ACT dla analityków zachowania - ebook

PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

Przed­mowa
do wyda­nia pol­skiego

Droga Czy­tel­niczko!

Drogi Czy­tel­niku!

Droga Osobo Zain­te­re­so­wana!

Przed tobą książka, jakiej jesz­cze w języku pol­skim nie było.

Być może trzy­masz ją w rękach, ponie­waż inte­re­su­jesz się sto­so­waną ana­lizą zacho­wa­nia (SAZ), tera­pią beha­wio­ralną lub efek­tyw­nymi, opar­tymi na dowo­dach nauko­wych spo­so­bami pracy z oso­bami ze spek­trum auty­zmu, a dotarły do cie­bie infor­ma­cje o rosną­cej popu­lar­no­ści tera­pii akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia (ACT) i pra­gniesz wię­cej się o niej dowie­dzieć. A może czy­tasz tę książkę, ponie­waż fascy­nuje cię ACT albo teo­ria ram rela­cyj­nych (RFT), więc chcesz się­gnąć do ich beha­wio­ral­nych korzeni i pogłę­bić swoją wie­dzę na ich temat. Jeśli pra­cu­jesz kli­nicz­nie, w obsza­rze psychotera­pii (w nur­cie poznaw­czo-beha­wio­ral­nym lub trze­ciej fali, ale nie tylko) albo doradz­twa psy­cho­lo­gicz­nego czy coachingu, być może pra­gniesz popra­wić swoją sku­tecz­ność bądź lepiej zro­zu­mieć, jak i dla­czego sto­suje się okre­ślone inter­wen­cje.

Nie­za­leż­nie od tego, która ścieżka przy­wio­dła cię do tej książki, jej lek­tura jest kro­kiem w bar­dzo dobrą stronę. Auto­rzy są auto­ry­te­tami w obsza­rze badań, roz­woju i sto­so­wa­nia wszyst­kich wymie­nio­nych podejść tera­peu­tycz­nych, a także teo­rii ram rela­cyj­nych jako kon­cep­cji wyja­śnia­ją­cej spe­cy­ficz­nie ludz­kie kom­pe­ten­cje wer­balne. Ucze­nie się od naj­lep­szych w swo­jej dzie­dzi­nie, słu­cha­nie ich i czer­pa­nie z ich doświad­cze­nia sta­nowi wyraz odpo­wie­dzial­no­ści i doj­rza­ło­ści. Cie­szy nas nie­zwy­kle, że są to także twoje war­to­ści.

Na czym polega mery­to­ryczna wyjąt­ko­wość niniej­szej książki? Osoby zain­te­re­so­wane SAZ i beha­wio­ry­zmem mogą dzięki niej pogłę­bić swoją wie­dzę na temat ACT, zro­zu­mieć, w jaki spo­sób nie­ela­stycz­ność psy­cho­lo­giczna utrud­nia funk­cjo­no­wa­nie i jak na to reago­wać z wyko­rzy­sta­niem sze­ściu pro­ce­sów hek­sa­fleksu, kształ­tu­ją­cych ela­stycz­ność psy­cho­lo­giczną. Dowie­dzą się rów­nież, wobec kogo i w jakich oko­licz­no­ściach mogą sto­so­wać ACT w swo­jej prak­tyce – etycz­nie, zgod­nie z dowo­dami nauko­wymi i pod­sta­wo­wymi zasa­dami rzą­dzą­cymi zacho­wa­niem. Z kolei osoby zain­te­re­so­wane ACT i RFT oraz ich beha­wio­ral­nymi korze­niami będą mogły pogłę­bić swoje rozu­mie­nie ela­stycz­no­ści i nieela­stycz­no­ści w kon­tek­ście pod­sta­wo­wych zasad rzą­dzą­cych ludz­kim zacho­wa­niem, z uwzględ­nie­niem pojęć takich jak „kon­trola bodź­cowa”, „ope­ra­cje moty­wa­cyjne”, „wzmac­nia­nie pozy­tywne” i „wzmac­nia­nie nega­tywne” czy „dys­kon­to­wa­nie w odro­cze­niu”. Dzięki temu lepiej pojmą, kiedy i dla­czego sto­suje się poszcze­gólne inter­wen­cje. Choć ACT można sku­tecz­nie wdra­żać bez tej spe­cja­li­stycz­nej wie­dzy, to zrozu­mie­nie leżą­cych u jej pod­łoża zasad rzą­dzą­cych zacho­wa­niem i filo­zo­fii funk­cjo­nal­nego kon­tek­stu­ali­zmu umoż­li­wia świa­dome i bar­dziej umie­jętne dopa­so­wy­wa­nie inter­wen­cji do potrzeb klienta oraz radze­nie sobie w nie­prze­wi­dzia­nych czy nie­ty­po­wych sytu­acjach.

Książka świet­nie poka­zuje roz­wój i eks­pan­sję podej­ścia beha­wio­ral­nego w tera­pii i psychotera­pii. Po począt­ko­wych suk­ce­sach i eks­plo­zji zain­te­re­so­wa­nia tera­pią beha­wio­ralną w poło­wie XX wieku sto­so­wana ana­liza zacho­wa­nia powoli zawę­żała swoje pole dzia­ła­nia do wspo­ma­ga­nia osób z cało­ścio­wymi zabu­rze­niami roz­woju, w szcze­gól­no­ści ze spek­trum auty­zmu – i to tych, które potrze­bują szcze­gól­nie inten­syw­nego wspar­cia dla roz­wi­nię­cia kom­pe­ten­cji komu­ni­ka­cyj­nych, wer­bal­nych. Dopiero poja­wie­nie się pod koniec XX wieku teo­rii ram rela­cyj­nych oraz tera­pii akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia otwo­rzyło ponow­nie moż­li­wość beha­wio­ral­nej pracy z pro­ble­mami i ocze­ki­wa­niami sze­ro­kiego grona klien­tów, od osób cier­pią­cych na poważne zabu­rze­nia psy­chiczne po osoby szu­ka­jące drogi roz­woju oso­bi­stego. Obec­nie ACT jest powszech­nie znana w śro­do­wi­sku psychotera­pii i tre­nin­gów roz­woju oso­bi­stego, ale nie wszy­scy zdają sobie sprawę, że jej korze­nie mocno tkwią w Skin­ne­row­skiej wizji psy­cho­lo­gii. Niniej­sza książka pozwala dostrzec i zro­zu­mieć, jak pro­cesy i kom­pe­ten­cje skła­da­jące się na hek­sa­fleks mają się do pod­sta­wo­wych praw zacho­wa­nia doty­czą­cych rze­czy­wi­stych zależ­no­ści spraw­czych dzia­ła­ją­cych w śro­do­wi­sku, wzbo­ga­co­nych o odkry­cia, które ujaw­niły spe­cy­ficzny cha­rak­ter ludz­kich zacho­wań wer­bal­nych, czyli roz­wi­ja­nia poprzez ucze­nie się spraw­cze klasy zge­ne­ra­li­zo­wa­nych zacho­wań pole­ga­ją­cych na wywo­dze­niu pod wpły­wem odpo­wied­nich wska­zó­wek dowol­nych rela­cji mię­dzy bodź­cami, co z kolei pro­wa­dzi do zmiany ich funk­cji. Reak­cje poja­wia­jące się w obec­no­ści takich bodź­ców nie odno­szą się już do obiek­tyw­nej cha­rak­terystyki tych sygna­łów, ale do ich indy­wi­du­al­nie wywie­dzio­nego zna­cze­nia funk­cjo­nal­nego. Jest to źró­dłem zarówno postępu cywi­li­za­cyj­nego, jak i nie­słab­ną­cej fali cier­pie­nia. Niniej­sza książka poka­zuje, któ­rędy podą­żać, aby wspie­rać roz­wój i zmniej­szać cier­pie­nie, zacho­wu­jąc wier­ność ideom opi­sa­nym przez Bur­r­husa Fre­de­rica Skin­nera, a potem kolej­nych bada­czy prak­ty­ków zwią­za­nych ze sto­so­waną ana­lizą zacho­wa­nia, w szcze­gól­no­ści przez Donalda M. Baera, Mon­trose’a M. Wolfa i Todda R. Risleya.

Książka dobit­nie prze­ko­nuje, że psy­cho­lo­gia beha­wio­ralna (osa­dzona na grun­cie filo­zo­fii beha­wio­ry­zmu i jego bar­dziej aktu­al­nej formy okre­śla­nej jako „funk­cjo­nalny kon­tek­stu­alizm”) nie umarła wraz z eks­plo­zją zain­te­re­so­wa­nia psy­cho­lo­gią poznaw­czą, psy­cho­lo­gią ewo­lu­cyjną czy neu­ro­nauką, lecz roz­wija się i zazę­bia z tymi dzie­dzi­nami. Nie sta­nowi dla nich alter­na­tywy, ale jest part­nerką w two­rze­niu inter­dy­scy­pli­nar­nego obrazu czło­wieka. Jako ludz­kość dostrze­gamy już war­tość łącze­nia wie­dzy z róż­nych obsza­rów w spójną całość, dzięki czemu możemy pre­cy­zyj­niej i efek­tyw­niej nieść wspar­cie w coraz szer­szym zakre­sie pro­ble­mów i wyzwań, z jakimi przy­cho­dzi nam się mie­rzyć: od dzia­łań na rzecz kli­matu i zrów­no­wa­żo­nego roz­woju przez dzia­łal­ność doty­czącą edu­ka­cji po bli­skie rela­cje mię­dzy­ludz­kie. We wszyst­kich tych obsza­rach – i wielu innych – tym, co się praw­dzi­wie liczy, jest to, co ludzie robią – jest ich zacho­wa­nie. Wła­śnie dla­tego psy­cho­lo­gia beha­wio­ralna żyje i jest nie­zbędna. Lek­tura niniej­szej książki poka­zuje to nie­zwy­kle prze­ko­nu­jąco. Podob­nie jak prze­ko­nu­jąco wska­zuje, jak istotne jest posze­rza­nie swo­ich kom­pe­ten­cji, a co naj­waż­niej­sze – efek­tyw­nie w tym pomaga.

_dr Joanna Dudek i prof. dr hab. Paweł Osta­szew­ski_
_Uni­wer­sy­tet SWPS_Rozdział 3. Elastyczność psychologiczna i podejście ACT

Roz­dział 3

------------------------------------------------------------------------

Ela­stycz­ność psy­cho­lo­giczna i podej­ście ACT

Każdy z nas pamięta pewne chwile w swoim życiu, które wyma­gały więk­szej ela­stycz­no­ści. Być może po okre­sie wytrwa­łych zabie­gów o coś musie­li­śmy z tego zre­zy­gno­wać. Może był to czas, w któ­rym w kółko robi­li­śmy to samo i tylko drep­ta­li­śmy w miej­scu – aż w końcu wypró­bo­wa­li­śmy nowy spo­sób zacho­wa­nia, nowy styl bycia. Być może to wła­śnie ela­stycz­ność dopro­wa­dziła cię do miej­sca, w któ­rym się znaj­du­jesz obec­nie. Może musia­łaś/musia­łeś pod­jąć odważne decy­zje, by ukoń­czyć stu­dia i zdo­być zawód. Zakoń­czyć tok­syczny zwią­zek i pójść swoją drogą. Zacząć reali­zo­wać nowy plan tre­nin­gowy.

Wszyst­kim nam zda­rzają się w życiu sytu­acje, w któ­rych możemy kon­ty­nu­ować stary spo­sób bycia lub dzia­ła­nia – albo badać nowe spo­soby. Roze­zna­nie, kiedy warto się cze­goś trzy­mać i wytrwać w obli­czu trud­no­ści, a kiedy zwró­cić się ku nowym wzor­com zacho­wa­nia, sta­nowi pod­stawę ela­stycz­no­ści psy­cho­lo­gicz­nej. A ta wła­ści­wość dzia­ła­nia jest celem wszyst­kich inter­wen­cji w duchu ACT.

Skąd wzięło się ponad trzy­sta meta­ana­liz doty­czą­cych ACT w nie­mal każ­dym moż­li­wym obsza­rze funk­cjo­no­wa­nia czło­wieka? Dla­czego model ACT i zwią­zane z nim podej­ście oka­zały się tak sku­teczne w przy­padku nie­zli­czo­nych pro­ble­mów beha­wio­ral­nych i psy­chicz­nych, takich jak depre­sja (np. Bohl­me­ijer, Lamers i Fled­de­rus, 2015), lęk (np. Arch i in., 2012), uza­leż­nie­nia (np. Bric­ker, Wat­son, Mull, Sul­li­van i Hef­f­ner, 2020) czy prze­wle­kły ból (np. Wick­sell i in., 2013)? Jak to moż­liwe, że ten sam model wspiera budo­wa­nie zdro­wych związ­ków (Daks i Rogge, 2020) czy wysoką wydaj­ność w pracy (Hayes, Bond, Bar­nes-Hol­mes i Austin, 2006)?

Według nas ma to zwią­zek z fak­tem, że ACT bazuje na funk­cjo­nal­nym i kon­tek­stu­al­nym rozu­mie­niu zacho­wa­nia czło­wieka, które roz­sze­rza zasady beha­wio­ralne na reak­cje na wywie­dzione rela­cje i na zda­rze­nia pry­watne oraz łączy się z ogól­niej­szym podej­ściem nauki o ewo­lu­cji. Ana­liza zacho­wa­nia od zawsze była roz­wi­jana z myślą o jak naj­szer­szym zakre­sie oddzia­ły­wań, ale do reali­za­cji tego celu potrze­bo­wała bar­dziej ade­kwat­nego modelu ludz­kiego języka. Teo­ria ram rela­cyj­nych pozwo­liła przejść od modeli zacho­wa­nia mają­cych zasto­so­wa­nie do wszyst­kich zwie­rząt do modeli odno­szą­cych się do wzor­ców zacho­wa­nia, które wystę­pują jedy­nie u ludzi. Z tym też wiąże się model ela­stycz­no­ści psy­cho­lo­gicz­nej. Teo­ria ram rela­cyj­nych to nie cudowne pana­ceum ani nie­śmier­telna kon­cep­cja. Praw­do­po­dob­nie – jak wszyst­kie teo­rie naukowe – jest ona nie­wła­ściwa w nie­zna­nych nam jesz­cze obsza­rach. Jed­nakże przy­czy­nia się do nie­za­prze­czal­nego postępu zarówno w naszej, jak i w innych dzie­dzi­nach, które przy­jęły i dosto­so­wały do swo­ich potrzeb stra­te­gie oparte na ACT.

W tera­pii akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia nie zakłada się, że zma­ga­nia osoby są obja­wem ukry­tej „cho­roby” duszy, umy­słu czy mózgu. Prak­tycy ACT sta­rają się raczej zmie­nić FUNK­CJĘ cier­pie­nia psy­chicz­nego, tak aby je wyko­rzy­stać jako narzę­dzie ukie­run­ko­wu­jące sku­teczne dzia­ła­nie, a następ­nie zaprząc te same umie­jęt­no­ści na szer­szą skalę – do budo­wa­nia życia war­tego prze­ży­cia. Samo­za­rzą­dza­nie, czyli to, co Skin­ner nazy­wał samo­kon­trolą, ma w ACT klu­czowe zna­cze­nie, przy czym stra­te­gie pro­jek­to­wane są w taki spo­sób, aby ludzie mogli je wdro­żyć w odnie­sie­niu do wła­snego zacho­wa­nia. Cho­dzi o two­rze­nie świata wokół zacho­wa­nia spój­nego z ACT, aby wspie­rać ela­stycz­ność psy­cho­lo­giczną.

W tym celu należy przy­jąć nastę­pu­jące rady­kalne zało­że­nie, które może wydać się dziwne ana­li­ty­kom zacho­wa­nia, a tym bar­dziej innym ludziom: zda­rze­nia awer­syjne są abso­lut­nie nor­malną czę­ścią życia. Jak wyglą­da­łoby nasze życie, gdy­by­śmy nie byli w sta­nie odczu­wać bólu ani cier­pie­nia? Poświęć chwilę na zasta­no­wie­nie się nad tym. Pomyśl, ile aspek­tów życia byłoby rady­kal­nie innych. Nie uni­ka­li­by­śmy wypad­ków ani cio­sów, które uszka­dzają nasze tkanki. Nie uni­ka­li­by­śmy tok­sycz­nych sub­stan­cji, które wpły­wają na funk­cjo­no­wa­nie naszych narzą­dów. Znacz­nie trud­niej byłoby nam poru­szać się po świe­cie bez wbu­do­wa­nego w nasz orga­nizm sys­temu, który wyewo­lu­ował u wszyst­kich gatun­ków zwie­rząt i dzięki któ­remu jeste­śmy w sta­nie się nauczyć, do czego możemy się zbli­żać, a czego powin­ni­śmy uni­kać. To samo odnosi się do bólu psy­chicz­nego. Uczymy się opa­try­wać różne odczu­wane zda­rze­nia (stany wzmac­nial­no­ści¹, ten­den­cje do reago­wa­nia, dozna­nia cie­le­sne, kon­tekst zewnętrzny itd.) wspól­nymi ety­kie­tami emo­cjo­nal­nymi lub dys­po­zy­cyj­nymi. Umie­jęt­ność tę wyko­rzy­stu­jemy rów­nież do udzie­la­nia wska­zó­wek spo­łecz­nych. Bez zdol­no­ści odczu­wa­nia lęku wcho­dzi­li­by­śmy raz po raz w groźne sytu­acje mniej przy­go­to­wani do sku­tecz­nego reago­wa­nia. Bez smutku byli­by­śmy mniej czujni na moż­liwe straty i mogli­by­śmy nie mieć świa­do­mo­ści, jak ważna jest w naszym życiu miłość, na przy­kład w obli­czu nie­unik­nio­nych strat takich jak śmierć uko­cha­nej

Bez zdol­no­ści odczu­wa­nia fizycz­nego i psy­chicz­nego cier­pie­nia znaj­do­wa­li­by­śmy się w znacz­nie gor­szej sytu­acji i szyb­ciej byśmy umie­rali. Mimo to celem wielu modeli inter­wen­cji psy­chia­trycz­nych, psy­cho­lo­gicz­nych czy socjo­lo­gicz­nych jest zmi­ni­ma­li­zo­wa­nie lub zła­go­dze­nie cier­pie­nia psy­chicz­nego do tego stop­nia, że traci ono swoją zdrową, kon­struk­tywną funk­cję (Andrews, Maslej, Thom­son i Hol­lon, 2020). Można to porów­nać do próby napra­wie­nia samo­chodu przez odłą­cze­nie lam­pek kon­tro­l­nych. Nie powinno więc dzi­wić, że pod­czas gdy popu­la­cja Sta­nów Zjed­no­czo­nych jest naj­bar­dziej zme­dy­ka­li­zo­waną popu­la­cją na świe­cie, jej przed­sta­wi­ciele zma­gają się z lękiem, depre­sją i skłon­no­ściami samo­bój­czymi na pozio­mie nie­po­rów­ny­wal­nym z żad­nym innym roz­wi­nię­tym kra­jem (Tik­ka­nen, Fields, Wil­liams i Abrams, 2020). Ucie­ka­nie od trud­nych zda­rzeń pry­wat­nych i tłu­mie­nie ich nic nie dadzą. Naszą auto­ma­tyczną stra­te­gią roz­wią­zy­wa­nia pro­ble­mów, wspie­raną przez kul­turę głów­nego nurtu, jest się­ga­nie po mniej­sze wzmoc­nie­nia dostępne od ręki kosz­tem wzmoc­nień więk­szych, ale póź­niej­szych.

Ból czy też cier­pie­nie psy­chiczne odgrywa rolę w trój­e­le­men­to­wej zależ­no­ści, która jest klu­czo­wym kom­po­nen­tem więk­szo­ści modeli inter­wen­cji ana­lizy zacho­wa­nia. Roz­ważmy choćby pro­ces wzmac­nia­nia nega­tyw­nego. Kiedy zda­rze­nie bodź­cowe jest awer­syjne, a dane zacho­wa­nie sku­tecz­nie je eli­mi­nuje, praw­do­po­do­bień­stwo wystą­pie­nia tego zacho­wa­nia w przy­szło­ści czy też jego czę­sto­tli­wość naj­pew­niej wzro­śnie. Podob­nie można inter­pre­to­wać także funk­cje wzmac­nia­nia pozy­tyw­nego, na przy­kład gdy zdo­by­cie poży­wie­nia eli­mi­nuje napady głodu czy zdo­by­cie koca zmniej­sza uczu­cie zimna. Te dwa pro­cesy róż­nią odmienne impli­ka­cje dla ana­li­tyka zacho­wa­nia. Jeśli mocno się w to zagłę­bimy, trudno nam będzie stwier­dzić, czy okry­cie się kocem jest wzmac­niane nega­tyw­nie przez wyeli­mi­no­wa­nie poczu­cia zimna, czy też wzmac­niane pozy­tyw­nie przez poja­wie­nie się odczu­cia cie­pła.

Wszystko to ozna­cza, że zda­rze­nia awer­syjne czę­sto odgry­wają pewną rolę w naszym dzia­ła­niu. Gdy­by­śmy nie odczu­wali zimna, wów­czas to, czy się­gniemy po koc, byłoby bez zna­cze­nia, tak jak spo­ży­wa­nie jedze­nia mia­łoby mniej oczy­wi­sty cel, gdy­by­śmy nie odczu­wali głodu. Życie to nie­koń­czący się cykl bole­snych zda­rzeń i doświad­cza­nia ulgi od nich. Cykl ten sprzyja ucze­niu się i adap­ta­cji. Więk­szość ana­li­ty­ków zacho­wa­nia postrzega zacho­wa­nie wła­śnie w taki spo­sób.

Będziemy jed­nak musieli roz­sze­rzyć to tra­dy­cyjne spoj­rze­nie na co naj­mniej dwa spo­soby. Po pierw­sze, zda­rze­nia zwią­zane z bodź­cami awer­syj­nymi nie zawsze mają cha­rak­ter zewnętrzny – mogą być pry­watne i mogą na nie oddzia­ły­wać reak­cje na wywie­dzione rela­cje. Po dru­gie, reguły wer­balne mogą skut­ko­wać dość zablo­ko­wa­nymi wzor­cami zacho­wa­nia, które para­dok­sal­nie przy­czy­niają się do nie­zdol­no­ści do ucieczki przed bólem z powodu zde­rze­nia bez­po­śred­nich zależ­no­ści z zależ­no­ściami usta­no­wio­nymi przez roz­wi­nięty spo­sób regu­la­cji zacho­wa­nia, który może być od stu do tysiąca razy now­szy. To spra­wia, że bole­sne zda­rze­nia i próby ich łago­dze­nia tylko pogłę­biają cier­pie­nie – nasi­lają bez­u­stanne i zara­zem ska­zane na nie­po­wo­dze­nie zma­ga­nia pro­wa­dzące do nie­po­trzeb­nego bólu, gdy bie­żące roz­wią­za­nia nie­ustan­nie zawo­dzą.

Zdarzenia związane z bodźcami awersyjnymi są często prywatne i werbalne

Sty­mu­la­cja awer­syjna jest nie­rzadko uwa­żana za zewnętrzną i zwią­zaną z takimi zda­rze­niami, jak pora­że­nie prą­dem, kara fizyczna, ode­bra­nie lubia­nych przed­mio­tów czy nara­że­nie na inne fizycz­nie stre­su­jące sty­mu­la­cje. W toku histo­rii ana­lizy zacho­wa­nia w wielu inter­wen­cjach beha­wio­ral­nych wyko­rzy­sty­wano kon­trolę awer­syjną do zmiany zacho­wa­nia, przy czym nie­po­koi fakt, że więk­szość tych inter­wen­cji prze­pro­wa­dzano z udzia­łem osób o mini­mal­nym reper­tu­arze wer­bal­nym, co od dawna jest kry­ty­ko­wane przez czo­ło­wych przed­sta­wi­cieli naszej dzie­dziny (Sid­man, 1989). Z kolei więk­szość dzia­łań w obsza­rze psy­cho­te­ra­pii zdaje się kon­cen­tro­wać na wyko­rzy­sta­niu inter­wen­cji wer­bal­nych w celu zmniej­sze­nia kon­troli awer­syj­nej. Przy­czyn takiego stanu rze­czy jest wiele, ale warto pod­kre­ślić jedną z nich. Otóż gdy główne źró­dło cier­pie­nia psy­chicz­nego staje się coraz bar­dziej abs­trak­cyjne, wów­czas odda­lamy się od rze­czywistych bodź­ców fizycz­nych ist­nie­ją­cych w naszym naj­bliż­szym oto­cze­niu. I może być w tym jakiś sens.

Wcze­śniej zwró­ci­li­śmy uwagę, że model zacho­wań spraw­czych Skin­nera z 1938 roku może nie odno­sić się w pełni do ludzi, ze względu na naszą wyjąt­kową zdol­ność posłu­gi­wa­nia się języ­kiem. Póź­niej, w 1957 roku w książce _Ver­bal beha­vior_, Skin­ner pod­jął próbę uak­tu­al­nie­nia tego stwier­dze­nia, przed­sta­wia­jąc czy­sto instru­men­talny opis języka i pozna­nia. My, ludzie, mówimy, ponie­waż mówie­nie było wzmac­niane przez spo­łecz­ność wer­balną, która słu­cha tego, co mówimy, i została nauczona dzia­łać odpo­wied­nio do tego. Myślimy i roz­wią­zu­jemy pro­blemy, ponie­waż takie dzia­ła­nie pozwala nam doświad­czać sil­niej­szego wzmac­nia­nia. W miarę dora­sta­nia umie­jęt­no­ści te – mówie­nie, myśle­nie, roz­wią­zy­wa­nie pro­ble­mów – umac­niają się i roz­wi­jają. Rezul­tat sta­nowi mówiąca, myśląca i roz­wią­zu­jąca pro­blemy osoba. Wszy­scy mówimy, myślimy i roz­wią­zu­jemy pro­blemy na różne spo­soby, ale kon­kretne wzorce tego typu zacho­wań sta­nowią zacho­wa­nia spraw­cze. Możemy rów­nież prze­pro­wa­dzić ana­lizę funk­cjo­nalną tych ogrom­nie waż­nych dla naszego spo­sobu życia i adap­ta­cji zacho­wań. Co jed­nak się dzieje wtedy, gdy to, jak mówimy, myślimy i roz­wią­zu­jemy pro­blemy, spra­wia, że bar­dziej cier­pimy? A jeżeli spo­sób, w jaki zwy­kle uży­wamy tych zacho­wań spraw­czych, powo­duje, że ból staje się trwały? A co, jeśli nasze cier­pie­nie samo w sobie wiąże się z tym, jak się komu­ni­ku­jemy, myślimy i roz­wią­zu­jemy pro­blemy?

Język sym­bo­liczny poja­wia się wtedy, gdy osoba reaguje na słowa, a nie tylko na obiekty będące bodź­cami, i to we wza­jemny lub dwu­kie­run­kowy spo­sób. Jest on z zało­że­nia refe­ren­cyjny. To ozna­cza, że sym­bole odno­szą się do bodź­ców i „prze­no­szą z powro­tem” nie­które z ich funk­cji. Gdyby taka rela­cja nie ist­niała, nie mogli­by­śmy reago­wać na sym­bole, słowa czy myśli w spo­sób funk­cjo­nalny. Zacho­wa­nie kie­ro­wane regu­łami wystę­puje wtedy, gdy reagu­jemy na pod­sta­wie sym­boli wer­bal­nych, któ­rych nauczy­li­śmy się przez cią­głą inte­rak­cję ze swoją wer­balną spo­łecz­no­ścią, a nie przez bez­po­śred­nią inte­rak­cję z zewnętrz­nymi zależ­no­ściami. Zda­nie:

„Nie doty­kaj gorą­cego pie­kar­nika, bo się opa­rzysz” okre­śla pewną zależ­ność. Ale nie musimy dotknąć pie­kar­nika ani poczuć bólu, by uni­kać tego rodzaju sytu­acji. „Pie­kar­nik” odnosi się do kon­kret­nego przed­miotu, „doty­kać” – do kon­kret­nego rodzaju dzia­ła­nia czy ruchu, „opa­rzyć się” – do awer­syj­nego zda­rze­nia pry­wat­nego. A „nie rób…, bo…” opi­suje wzmoc­nie­nie nega­tywne, w któ­rym uni­ka­nie wiąże się z pomi­nię­ciem pew­nego zacho­wa­nia w rela­cji do obiektu.

W roz­dziale 2 pisa­li­śmy o ekwi­wa­len­cji bodź­ców i teo­rii ram rela­cyj­nych. Wraz z _Ver­bal beha­vior_ Skin­nera pozwa­lają nam one zro­zu­mieć, jak wiele naszych dzia­łań ma w rze­czy­wi­sto­ści bar­dzo nie­wiele wspól­nego z bez­po­śred­nimi zależ­no­ściami – jest to raczej nasza reak­cja na doty­czące ich wła­sne zacho­wa­nia wer­balne. Potrzebę uwzględ­nie­nia tej zależ­no­ści przez RFT widać na przy­to­czo­nym powy­żej przy­kła­dzie. „Nie rób…, bo…” nie jest pro­stą klasą ekwi­wa­lentną – opi­suje RELA­CJĘ cza­sową i zależną. Zoba­cze­nie → dotknię­cie → opa­rze­nie nie są syme­tryczne w taki sam spo­sób, jak ele­menty klasy ekwi­wa­len­cji fizyczny pie­kar­nik → „pie­kar­nik”. Fizyczny pie­kar­nik → „pie­kar­nik” impli­kuje „pie­kar­nik” → fizyczny pie­kar­nik, ale zoba­cze­nie → dotknię­cie → opa­rze­nie nie impli­kuje opa­rze­nie → dotknię­cie → zoba­cze­nie. Doda­jąc jesz­cze jeden mały krok, można to zro­bić w inny spo­sób, i to wła­śnie sta­nowi sedno RFT: zoba­cze­nie PRZED dotknię­ciem PRZED opa­rze­niem nie musi impli­ko­wać opa­rze­nia PO dotknię­ciu PO zoba­cze­niu. Doda­nie tego, czyli dostar­cze­nie kla­sycz­nego wyja­śnie­nia zacho­wa­nia (tj. że reago­wa­nie rela­cyjne jest zacho­wa­niem spraw­czym), to wła­śnie dzieło RFT.

Widzimy tu pro­stą jed­nostkę roz­wią­zy­wa­nia pro­ble­mów, którą można wyko­rzy­stać w odnie­sie­niu do zacho­wa­nia jaw­nego w rela­cji zacho­wa­nie–zacho­wa­nie. Jeśli ktoś zoba­czy włą­czony pie­kar­nik i wywnio­skuje, że dotknię­cie owego pie­kar­nika będzie skut­ko­wało opa­rze­niem, a następ­nie wywnio­skuje, że wyłą­cze­nie pie­kar­nika pozwoli unik­nąć opa­rze­nia, to zwią­zek z ewen­tu­al­nym zacho­wa­niem jaw­nym w postaci wyłą­cze­nia pie­kar­nika sta­nie się jasny. W tym przy­padku celem inter­wen­cji będzie zro­bie­nie kroku w tył, by się zasta­no­wić nad kon­se­kwen­cjami pozo­sta­wie­nia pie­kar­nika włą­czo­nego i doko­nać wyboru zacho­wa­nia, a nie wypra­co­wa­nie auto­ma­tycz­nej reak­cji uni­ka­nia pie­kar­ników. Obie stra­te­gie przy­no­szą ten sam efekt i pie­kar­nik jest uni­kany, ale pierw­szą z nich praw­do­po­dob­nie można uogól­nić na dowolną liczbę sytu­acji i pro­ble­mów życio­wych bez potrzeby bez­po­śred­niego tre­no­wa­nia każ­dej formy reak­cji.

Wszy­scy trzej jeste­śmy żywo zain­te­re­so­wani zgłę­bia­niem teo­rii ram rela­cyj­nych i pro­wa­dzi­li­śmy bada­nia doty­czące tego modelu języka i pozna­nia. Kolej­nych kil­ka­set badań to efekt dzia­łal­no­ści przed­sta­wi­cieli spo­łecz­no­ści RFT. Teo­ria ram rela­cyj­nych sta­nowi kom­po­nent beha­wio­ralny, który należy dodać do tra­dy­cyj­nych zasad beha­wio­ralnych, aby zro­zu­mieć podej­ście ACT do inter­wen­cji. Potrze­bu­jemy zro­zu­mieć, jak osoba wcho­dzi rela­cyj­nie w inte­rak­cje ze swoim świa­tem poprzez wła­sne zacho­wa­nia wer­balne – w spo­sób spon­ta­niczny, a cza­sami nawet nie­prze­wi­dy­walny. Oto trzy dodat­kowe kwe­stie, które należy tu uwzględ­nić: (1) wyuczone rela­cje pocią­gają za sobą powią­za­nia odno­szące i powią­za­nia kom­bi­na­to­ryjne wykra­cza­jące poza rela­cje ekwi­wa­len­cji czy iden­tycz­no­ści; (2) rela­cje wer­balne mogą prze­kształ­cać funk­cję bodź­ców śro­do­wi­sko­wych, wywie­ra­jąc nad­zwy­czajny wpływ na zacho­wa­nie, na które sta­ramy się oddzia­łać; (3) odno­sze­nie jest zacho­wa­niem spraw­czym i samo­or­ga­ni­zu­ją­cym.

Roz­ważmy je po kolei.

Pra­wie wszyst­kie zda­nia zło­żone, jeśli mają zostać zro­zu­miane, wyma­gają cze­goś wię­cej niż ekwi­wa­len­cja, ponie­waż nie wszyst­kie rela­cje są takie same lub ekwi­wa­lentne. Załóżmy, że dziecko zostało pogry­zione przez psa o imie­niu Maks i czuje strach za każ­dym razem, gdy widzi psa, sły­szy psa, sły­szy słowo „pies”, a nawet imię Maks. Wyja­śnia to sama ekwi­wa­len­cja bodź­ców (przy­naj­mniej na pozio­mie rezul­tatu), gdyż awer­syjne doświad­cze­nia kon­taktu z psem i pogry­zie­nia przez psa prze­no­szą się na inne rela­cje. A co, jeśli to samo dziecko usły­szy, że jego nauczy­cielka o imie­niu Zofia jest wred­niej­sza niż jaki­kol­wiek pies, z któ­rym miało kon­takt? Nie cho­dzi jedy­nie o to, że strach zosta­nie prze­nie­siony na nauczy­cielkę Zofię, lecz że funk­cja zosta­nie prze­kształ­cona w coś znacz­nie więk­szego. Ponie­waż Zofia ZAWIERA SIĘ w szkole, a inne osoby takie jak Zofia uczą w szkole, uczęsz­cza­nie do szkoły może stać się przy­tła­cza­ją­cym, budzą­cym lęk doświad­cze­niem pry­wat­nym, u któ­rego pod­staw nie leży jed­nak żadne doświad­cze­nie mające miej­sce w szkole – całe zda­rze­nie jest zarówno pry­watne, jak i wer­balne. To pro­wa­dzi nas do prze­kształ­ce­nia funk­cji bodźca jako dru­giej dodat­ko­wej kwe­stii.

Roz­ważmy inny sce­na­riusz: dziecku mówi się, że jego nowy kolega jest zupeł­nie inny od wred­nych dzieci, które mu doku­czały w szkole czy na placu zabaw, a nawet jest ich cał­ko­wi­tym prze­ci­wień­stwem. Mogłoby to odwró­cić funk­cje uni­ka­nia i usta­no­wić nowego kolegę jako wzmoc­nie­nie. W jaki spo­sób coś, co było karą (prze­by­wa­nie wśród ludzi), zmie­nia się we wzmoc­nie­nie (prze­by­wa­nie wśród ludzi) po pro­stu z powodu wpro­wa­dze­nia nowej rela­cji wer­bal­nej? Podane przy­kłady są sto­sun­kowo pro­ste, ale wiodą nas do trze­ciego ele­mentu. Wzorce zacho­wa­nia rela­cyj­nego można postrze­gać jako samo­or­ga­ni­zu­jący się wzo­rzec zacho­wa­nia wyż­szego rzędu. Wyobraźmy sobie nasto­latka, u któ­rego zdia­gno­zo­wano więk­sze zabu­rze­nie depre­syjne i który ma bogatą histo­rię wzmac­nia­nia wer­bal­nego odno­sze­nia się do świata w nega­tywny i uni­kowy spo­sób („To nic nie da”, „Jestem do niczego”, „Ale nuda”). Psy­cho­lo­dzy okre­ślają taki wzo­rzec jako „nega­tywne ska­no­wa­nie”. Ponie­waż jest on bar­dzo silny, możemy prze­wi­dy­wać, że nasto­la­tek będzie odno­sił się do więk­szo­ści nowych zda­rzeń w podobny spo­sób, to jest wyko­rzy­stu­jąc zablo­ko­wany, nie­ela­styczny wzo­rzec, który pro­wa­dzi do jesz­cze więk­szego cier­pie­nia.

Dla­czego jed­nak sta­no­wiące pro­blem i przy­tła­cza­jące zależ­no­ści nie zre­du­kują takich wzor­ców rela­cji? Na pierw­szy rzut oka mogłoby się wyda­wać, że stra­cone szanse mło­dego czło­wieka uni­ka­ją­cego szkoły i nauki będą nega­tyw­nie karać trudne rela­cje uni­ka­nia. Nasto­la­tek, któ­rego omi­jają życie, przy­jaź­nie, randki i inne moż­li­wo­ści, powi­nien móc zmie­nić te ramy rela­cyjne.

Jest to tra­dy­cyjne pyta­nie zamknięte w poję­ciu para­doksu neu­ro­tycz­nego, nad któ­rym dzie­siątki lat temu zasta­na­wiali się beha­wio­ry­ści zain­te­re­so­wani pracą kli­niczną. Dekady badań nad tego typu wyzwa­niami poka­zują, że takie wzorce czę­sto się nie zmie­niają. Blo­kują się i wydają nie­mal ode­rwane od zewnętrz­nych zależ­no­ści – czy też świata – w któ­rych się poja­wiają.

W zwie­rzę­cych mode­lach kon­troli awer­syj­nej „poru­sza­nie się wewnątrz” nie przy­nosi korzy­ści, jeśli celem jest prze­wi­dy­wa­nie i oddzia­ły­wa­nie w spo­sób pre­cy­zyjny i pogłę­biony oraz w sze­ro­kim zakre­sie. Lepiej powie­dzieć, że zwie­rzę je, ponie­waż jest pozba­wione jedze­nia, a nie dla­tego, że jest głodne; albo że unika pora­że­nia prą­dem, a nie bólu. Trzy­mamy się tego, czym można mani­pu­lo­wać bez­po­śred­nio, nie dla­tego, że zda­rze­nia pry­watne nie ist­nieją u zwie­rząt, lecz raczej dla­tego, iż ana­li­zie eks­pe­ry­men­tal­nej w niczym nie pomaga zauwa­że­nie, że nie­do­bór poży­wie­nia jest ope­ra­cją usta­na­wia­jącą, która zmie­nia wzmac­nia­jącą funk­cję jedze­nia, ORAZ że praw­do­po­dob­nie odczu­wane są pry­watne dodat­kowe ele­menty towa­rzy­szące temu efek­towi.

W przy­padku ludzi sytu­acja jest bar­dziej zło­żona ze względu na prze­kształ­ca­nie funk­cji bodź­ców, które zacho­dzi w związku z ramo­wa­niem rela­cyj­nym. Rela­cje zacho­wa­nie–zacho­wa­nie można usta­no­wić w pew­nych kon­tek­stach, które wyma­gają zwró­ce­nia uwagi na zda­rze­nia pry­watne lub w któ­rych nie jest moż­liwa pełna ana­liza funk­cjo­nalna. Ramo­wa­nie rela­cyjne pozwala oso­bie obser­wo­wać i opi­sy­wać zda­rze­nia pry­watne, a także warunki, które zdają się do nich przy­czy­niać. Gdy zda­rze­nia te stają się ele­men­tem sieci rela­cyj­nych, mogą uczest­ni­czyć w regu­la­cji zacho­wań jaw­nych i stają się czę­ścią umie­jęt­no­ści słu­żą­cych do regu­lo­wa­nia śro­do­wi­ska spo­łecz­nego. Gospo­dyni czę­stu­jąca gości cia­stem praw­do­po­dob­nie będzie w sta­nie lepiej zapew­nić im wzmoc­nie­nie, jeśli będzie pytać: „Jesteś głodny?”, a nie: „Czy jesteś w sta­nie depry­wa­cji pokar­mo­wej?”. Nawet po obfi­tym obie­dzie pro­po­zy­cja ser­nika wła­snej roboty może się spo­tkać z pozy­tywną odpo­wie­dzią, pod­czas gdy pro­po­zy­cja tarty z kaszanką mogłaby wywo­łać odpo­wiedź nega­tywną także w sytu­acji depry­wa­cji pokar­mo­wej. By odejść jesz­cze dalej od bez­po­śred­nich zależ­no­ści: uprzejmy gość doceni wysi­łek gospo­dyni, odpo­wie twier­dząco i zje całą por­cję, nawet jeśli nie jest szcze­gól­nie głodny, ponie­waż pozy­tywna odpo­wiedź pozwoli mu unik­nąć póź­niej­szego poczu­cia winy.

Tym, co powo­duje rela­cje mię­dzy zda­rze­niami pry­wat­nymi a zacho­wa­niem jaw­nym, są wska­zówki kon­tek­stowe regu­lu­jące ramy rela­cyjne i prze­kształ­ca­nie funk­cji bodźca. Zależ­no­ści zewnętrzne mogą być zmie­niane przez zda­rze­nia pry­watne, ponie­waż zda­rze­nia te mogą uczest­ni­czyć w two­rze­niu i prze­strze­ga­niu reguł. W ana­li­zie zacho­wa­nia żadne zda­rze­nie beha­wio­ralne nie jest „przy­czyną” innych zacho­wań tej samej jed­nostki, ale w prze­ci­wień­stwie do zwie­rząt ana­liza bez­po­śred­nich zależ­no­ści musi zostać uzu­peł­niona ana­lizą pośred­nich zależ­no­ści usta­no­wio­nych przez rela­cyjne zacho­wa­nia spraw­cze. Te zależ­no­ści zna­cze­niowe są tak samo rze­czy­wi­ste, podatne na mani­pu­lo­wa­nie i ważne, jak każdy stru­mień zależ­no­ści, ale wcze­śniej były pomi­jane w ana­li­zie zacho­wa­nia.

Zachowanie kierowane regułami może przedłużać cierpienie

Pod­sta­wową nie­do­sko­na­łość ogól­nej teo­rii zacho­wa­nia zaob­ser­wo­wano po raz pierw­szy w kon­tek­ście roz­kła­dów wzmac­nia­nia. Była ona znana od początku ana­lizy zacho­wa­nia, gdyż wysoce prze­wi­dy­walny wpływ roz­kła­dów wzmac­nia­nia na reak­cje wyka­zy­wany w przy­padku zwie­rząt czę­sto nie był obser­wo­wany u ludzi (np. Lip­p­man i Meyer, 1967). Mniej­sze róż­nice uzy­skano, gdy uni­kano instruk­cji (Weiner, 1970), mini­malne zaś stwier­dzono, gdy badano dzieci w fazie przed­wer­bal­nej (Lowe, Beasty i Ben­tall, 1983) lub dzieci ze znaczną nie­peł­no­spraw­no­ścią w posłu­gi­wa­niu się języ­kiem (Orlando i Bijou, 1960).

Reguły wer­balne mogą wpły­wać na wraż­li­wość na zmie­nia­jące się zależ­no­ści zewnętrzne – lub na praw­do­po­do­bień­stwo, że osoba zmieni swoje zacho­wa­nie, gdy zmie­nią się zależ­no­ści, które je kie­dyś utrzy­my­wały. W pod­sta­wo­wym eks­pe­ry­men­cie mają­cym na celu spraw­dze­nie wraż­li­wo­ści na zmie­nia­jące się zależ­no­ści badacz ustala pewien rodzaj reak­cji w ramach okre­ślo­nego roz­kładu wzmac­nia­nia. Na przy­kład Eliot Shi­moff, A. Char­les Cata­nia i Byron A. Mat­thews (1981) porów­nali aktyw­ność ukształ­to­waną i wyni­ka­jącą z instru­owa­nia z wyko­rzy­sta­niem inter­wa­ło­wych i pro­por­cjo­nal­nych roz­kła­dów wzmac­nia­nia, z któ­rych każdy miał dodat­kowo nało­żoną zależ­ność róż­ni­cu­ją­cego wzmac­nia­nia niskiego tempa reago­wa­nia (DRL). W przy­padku obu roz­kła­dów, gdy wspo­mniana zależ­ność została zła­go­dzona, wskaź­nik reak­cji wzrósł u więk­szo­ści tych bada­nych, któ­rych pier­wotne zacho­wa­nie zostało ukształ­to­wane, ale nie u tych, u któ­rych zacho­wa­nie wyni­kało z instru­owa­nia.

Do dziś w ana­li­zie zacho­wa­nia prze­pro­wa­dza się wiele eks­pe­ry­men­tów doty­czą­cych zacho­wa­nia kie­ro­wa­nego regu­łami. Od czasu do czasu będziemy do tego wra­cać; tutaj wystar­czy wspo­mnieć, że w kolej­nych bada­niach porów­ny­wano zacho­wa­nia pozo­sta­jące pod kon­trolą reguł wer­bal­nych, a nie usta­no­wio­nych przez zależ­no­ści zewnętrzne. Roz­róż­nie­nia tego doko­nał po raz pierw­szy Skin­ner (1969). Bada­nia nad zacho­wa­niami kie­ro­wa­nymi regu­łami roz­kwi­tły w ramach tak zwa­nej hipo­tezy języ­ko­wej (Lowe, 1979), zgod­nie z którą więk­szość róż­nic mię­dzy dzia­ła­niem ludzi a dzia­ła­niem zwie­rząt można przy­pi­sać wpły­wowi zda­rzeń wer­bal­nych na dzia­ła­nie ludz­kie (obszer­nie pisał o tym Hayes – zob. 1989). Wiele się nauczono, lecz oka­zało się, że aby w pełni zro­zu­mieć dane, konieczne jest bar­dziej zaawan­so­wane rozu­mie­nie kie­ro­wa­nia regu­łami.

Wyka­zano, że wraż­li­wość na roz­kład wzmac­nia­nia można w dużym stop­niu prze­wi­dzieć na pod­sta­wie zasad prze­ka­zy­wa­nych uczest­ni­kom na początku eks­pe­ry­mentu, gdy wcho­dzą oni w inte­rak­cje z zapro­gra­mo­wa­nymi zależ­no­ściami. Na pod­sta­wie setek badań można stwier­dzić, że uczest­nicy, któ­rym ni­gdy nie przed­sta­wiono reguły i któ­rzy poznali ją przez bez­po­śred­nie doświad­cze­nie, zwy­kle wyka­zy­wali się więk­szą ela­stycz­no­ścią reak­cji, kiedy zależ­no­ści się zmie­niały. Wzo­rzec osób, które pozna­wały zależ­no­ści za pośred­nic­twem reguł, był bar­dziej zło­żony. Zale­żał przede wszyst­kim od tego, dla­czego i jak dobrze badani prze­strze­gali danej reguły, czego się nauczyli pod­czas jej prze­strze­ga­nia, czy osoba wyzna­cza­jąca regułę mogła moni­to­ro­wać jej prze­strze­ga­nie, czy reguła pozo­sta­wała w mocy – i wielu innych tego rodzaju zmien­nych (Hayes, 1989).

Eks­pe­ry­menty te dobit­nie poka­zują, że ela­stycz­ność beha­wio­ralna może być odwrot­nie pro­por­cjo­nalna do okre­ślo­nych typów zacho­wań kie­ro­wa­nych regu­łami. Kiedy klient doświad­cza w życiu cier­pie­nia (tj. nie udaje mu się uzy­skać war­to­ścio­wych dla niego wzmoc­nień), nie­zdol­ność do adap­ta­cji może być wyni­kiem nie­do­kład­nych lub nie­spraw­dzo­nych reguł doty­czą­cych zewnętrz­nych zależ­no­ści i licz­nych spo­so­bów, na jakie reguły zmie­niają wpływ śro­do­wi­ska. Reguły wer­balne usta­na­wiają nowe rodzaje zależ­no­ści, które można by nazwać zna­cze­nio­wymi. Kiedy sztyw­ność beha­wio­ralna i utrata war­to­ścio­wych dla jed­nostki wzmoc­nień wyni­kają raczej z reguł wer­bal­nych niż z bez­po­śred­niego doświad­czania zewnętrz­nych zależ­no­ści, mówimy o sztyw­no­ści psy­cho­lo­gicz­nej. Tera­pia akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia została opra­co­wana jako pro­ces inter­wen­cyjny w celu usta­no­wie­nia ela­stycz­no­ści psy­cho­lo­gicz­nej jako alter­na­tywy dla zablo­ko­wa­nia się w nie­adap­ta­cyj­nych wzor­cach zacho­wa­nia.

W tera­pii akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia dąży się do zwięk­sze­nia ela­stycz­no­ści reago­wa­nia poprzez zmianę funk­cji ramo­wa­nia rela­cyj­nego w spo­sób adap­ta­cyjny i wraż­liwy na kon­tekst. Czę­sto ozna­cza to ogra­ni­cze­nie wpływu reguł, gdy prze­stają się one łączyć z wybra­nymi wzmoc­nie­niami. Może to jed­nak ozna­czać też prze­strze­ga­nie reguł wer­bal­nych, gdy skut­kuje to kon­tak­tem ze wzmoc­nie­niami. Zacznijmy od sfor­mu­ło­wa­nia ope­ra­cyj­nej defi­ni­cji ela­stycz­no­ści beha­wio­ral­nej i ela­stycz­no­ści psy­cho­lo­gicz­nej z uwagi na ich rolę w cier­pie­niu czło­wieka, a także w znaj­do­wa­niu przez niego roz­wią­zań.

Charakterystyka elastyczności psychologicznej

W języku potocz­nym „ela­stycz­ność” ozna­cza zdol­ność odkształ­ca­nia się – bez łama­nia. Defi­ni­cja ta uwy­pu­kla zbieżne wymiary zacho­wa­nia wyż­szego rzędu – opor­ność i brak opor­no­ści. Żeby fizyczny obiekt był ela­styczny, musi się zmie­niać lub dosto­so­wy­wać pod wpły­wem naci­sku, a zara­zem być wystar­cza­jąco trwały, by nie zostały naru­szone wią­za­nia fizyczne i nie doszło do pęk­nię­cia. Z zacho­wa­niem może być podob­nie. Chcemy, aby zmie­niało się ono czy też adap­to­wało w odpo­wie­dzi na nowe wyma­ga­nia śro­do­wi­skowe. Nie chcemy, aby było nad­mier­nie ste­reo­ty­powe – czę­ściowo ze względu na brak wystar­cza­ją­cej zdro­wej zmien­no­ści umoż­li­wia­ją­cej adap­ta­cję do zmie­nia­ją­cych się kon­tek­stów. Zara­zem nie chcemy, aby zacho­wa­nie dosto­so­wało się do tego stop­nia, że sta­nie się nie­sta­bilne i nie­prze­wi­dy­walne z chwili na chwilę. Nie chcemy, by ludzie „się zła­mali”. Defi­ni­cja ela­stycz­no­ści PSY­CHO­LO­GICZ­NEJ musi rów­nież uwzględ­niać wpływ zda­rzeń pry­wat­nych i zacho­wań kie­ro­wa­nych regu­łami na sztyw­ność beha­wio­ralną ludzi jako nie­zwy­kle zło­żo­nych zwie­rząt poznaw­czych. Ela­stycz­ność w kon­tek­ście zewnętrz­nych zależ­no­ści może wyma­gać zaj­mo­wa­nia się zda­rze­niami pry­wat­nymi w bie­żą­cej chwili oraz ogra­ni­cze­nia funk­cji reguł wer­bal­nych, które pro­wa­dzą do nie­ela­stycz­no­ści.

Naj­wcze­śniej­sze prace nad ACT doty­czyły wszyst­kich tych kwe­stii, w tym nie­po­moc­nej domi­na­cji reguł wer­bal­nych w regu­la­cji zacho­wa­nia w nie­któ­rych kon­tek­stach (tzw. fuzji poznaw­czej) czy nie zawsze uży­tecz­nych funk­cji uni­ka­nia zda­rzeń pry­wat­nych (tj. uni­ka­nia doświad­cza­nia). Jed­nakże do począt­ków XXI wieku, kiedy to poja­wiło się poję­cie ela­stycz­no­ści psy­cho­lo­gicz­nej, nie ist­niał ter­min odno­szący się do całego modelu.

Naj­wcze­śniej­sza defi­ni­cja ela­stycz­no­ści psy­cho­lo­gicz­nej została przed­sta­wiona przez Ste­vena C. Hay­esa z zespo­łem w for­mie pyta­nia, które odno­siło się do sze­ściu cech tejże ela­stycz­no­ści (Hayes, Stro­sahl, Bun­ting, Two­hig i Wil­son, 2004, s. 12–13). Celowo nie użyto ter­mi­nów facho­wych, ponie­waż cho­dziło o pyta­nie, które jedna osoba może zadać dru­giej, zma­ga­ją­cej się z pro­ble­mem psy­chicz­nym. Wspo­mniana defi­ni­cja brzmi nastę­pu­jąco:

- Bio­rąc pod uwagę roz­róż­nie­nie cie­bie jako świa­do­mej istoty ludz­kiej oraz tre­ści psy­chicz­nych, z któ­rymi się zma­gasz (JA JAKO KON­TEKST),
- czy jesteś gotowa/gotowy doświad­czyć tych tre­ści w pełni i bez nie­po­trzeb­nego bro­nie­nia się przed nimi (AKCEP­TA­CJA),
- takimi, jakie one są, a nie jakie mówią, że są (DEFU­ZJA), ORAZ
- robić to, co pro­wa­dzi cię w kie­runku (ZAAN­GA­ŻO­WANE DZIA­ŁA­NIE)
- wybra­nych przez cie­bie war­to­ści (WAR­TO­ŚCI)
- w tym cza­sie i w bie­żą­cej sytu­acji (ŚWIA­DO­MOŚĆ CHWILI OBEC­NEJ)?

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książkiZapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1.

Ang. _rein­for­ca­bi­lity_ – rzadko spo­ty­kane w ana­li­zie zacho­wa­nia okre­śle­nie, użyte przez Skin­nera do opi­sa­nia stanu orga­ni­zmu cechu­ją­cego się wystę­po­wa­niem podat­no­ści na wzmoc­nie­nie zacho­wań, po któ­rych pojawi się odpo­wied­nie wzmoc­nie­nie. Teraz mówimy, że w takiej sytu­acji dzia­łają ope­ra­cje usta­na­wia­jące, ale wtedy nie było jesz­cze w słow­niku SAZ tego poję­cia i praw­do­po­dob­nie stąd ta pro­po­zy­cja Skin­nera (przyp. red. meryt.). osoby. Bada­nia neu­ro­lo­giczne nad empa­tią poka­zują, że potra­fimy dosłow­nie odczu­wać ból innych ludzi, a wspiera nas w tym układ ner­wowy, który wła­śnie w taki spo­sób wyewo­lu­ował (Iaco­boni, 2009). Zdol­ność odczu­wa­nia bólu wła­snego i cudzego nie tylko jest potrzebna nam do prze­trwa­nia, ale pod wie­loma wzglę­dami prze­trwa­nie naszego gatunku – istot współ­pra­cu­ją­cych i posłu­gu­ją­cych się języ­kiem – praw­do­po­dob­nie wprost od niej zale­żało i na­dal zależy.