ADHD. Poradnik dla rodziców. Jak lepiej rozumieć i wspierać swoje wyjątkowe dziecko - ebook

Rekomendacje

ADHD to jedno z częstszych wyzwań neurorozwojowych u dzieci i młodzieży. Dostęp do rzetelnej, kompleksowej i przystępnie przekazanej wiedzy jest niezwykle ważny dla rodziców i opiekunów dzieci z ADHD, by móc wspierać ich rozwój w poczuciu akceptacji, zrozumienia i szacunku do różnorodności. Ta książka jest wspaniałym przewodnikiem po właśnie takiej drodze wsparcia – jasnej i przystępnej, ale przede wszystkim pełnej zrozumienia neuroatypowego świata. Polecam wszystkim, którzy towarzyszą młodym osobom z ADHD w ich codzienności.

Karolina Ziegart-Sadowska

psycholożka, certyfikowana psychoterapeutka poznawczo-behawioralna, współzałożycielka Akademii Różnorodności

Jako ADHD córka, siostra, kobieta i mama, a także nauczycielka i terapeutka, na co dzień pracująca z dziećmi (także z ADHD), doskonale rozumiem, jak złożona i wyjątkowa jest droga odnalezienia się w neuroróżnorodnym świecie. Ten poradnik to nie tylko zbiór cennych informacji, ale prawdziwa mapa, pomocna w zrozumieniu, wspieraniu i budowaniu harmonii w codziennym życiu. Polecam go wszystkim rodzicom oraz specjalistom pracującym z dziećmi, którzy chcą lepiej poznać ADHD i znaleźć skuteczne narzędzia do wspólnej drogi rozwoju.

Aleksandra Charęzińska

pedagożka specjalna, terapeutka integracji sensorycznej, od 18 lat pracująca z neuroróżnorodnymi dziećmi i rodzicami

WRESZCIE pojawia się na rynku aktualna, rzetelna i przede wszystkim pełna empatii książka o ADHD skierowana do polskich rodziców! Polecam ten poradnik wszystkim, którzy chcą zrozumieć ADHD i poznać praktyczne strategie radzenia sobie z wyzwaniami wynikającymi z nadaktywności, impulsywności oraz problemów z koncentracją.

Magdalena Komsta

psycholożka, terapeutka poznawczo-behawioralna bezsenności, twórczyni bloga www.wymagajace.pl

Ta książka to rezultat pracy Autorki z rodzicami i opiekunami dzieci z ADHD i zawiera odpowiedzi na zadawane przez nich pytania i zgłaszane wątpliwości. Zamiarem i celem Autorki jest nie tylko udzielenie rodzicom porad dotyczących radzenia sobie z wyzwaniami związanymi z ADHD, ale przybliżenie im tego odmiennego sposobu funkcjonowania – odbierania, interpretowania i przeżywania świata przez dzieci z zaburzeniami neurorozwojowymi.

Korzyść z lektury tej książki jest dwojaka. Po pierwsze, prezentuje ona rodzicom rzetelne, dobrze napisane sprawozdanie z aktualnego stanu wiedzy dotyczącej objawów ADHD, sposobów i procedury diagnozowania, form terapii, trudnych zachowań dziecka i strategii radzenia sobie z nimi (a orientacja Autorki w tym zakresie jest naprawdę imponująca). Ale po drugie, lektura książki umożliwia skorzystanie z proponowanych w niej technik i narzędzi, skłaniających do uważnej analizy sytuacji związanych z dzieckiem i własnych zachowań – po to, aby zainicjować skuteczne i długotrwałe zmiany w rodzinie. Otwiera się zatem szansa na zmniejszenie poczucia frustracji i strasznej bezradności, towarzyszących najczęściej rodzicom dziecka z ADHD.

Liczne przykłady z życia i studia przypadków pomagają zrozumieć prezentowane treści, na dodatek Autorka posługuje się przystępnym językiem, nie epatując bez potrzeby i w nadmiarze fachowymi terminami. Analiza konkretnych sytuacji związanych ze szkołą, z relacjami z rodzeństwem, przykłady zabaw i innych aktywności pomagających zredukować codzienne trudności sprawiają, że książka jest naprawdę warta rekomendowania rodzicom, opiekunom i wszystkim specjalistom pracującym z dziećmi z ADHD.

dr Aleksandra Piotrowska

doktor psychologii, wieloletnia pracowniczka naukowa Wydziału Pedagogicznego UW, współpracuje z Rzecznikiem Praw Dziecka i Komitetem Ochrony Praw Dziecka, autorka kilkudziesięciu publikacji naukowych i popularyzatorskichWSTĘP
ZAPROSZENIE DO WSPÓLNEJ PODRÓŻY

Ta książka powstała właściwie przypadkiem.

Kiedy zaczynałam prowadzić warsztaty i grupę wsparcia dla rodziców i opiekunów dzieci z ADHD, zaskoczyła mnie skala niepewności i lęku, jaka towarzyszy tym osobom na co dzień. Zauważyłam coś jeszcze: ogrom determinacji, gotowość na zmianę, motywację do pracy, dzięki którym mogłyby jeszcze lepiej wspierać swoich podopiecznych, ułatwić im życie z objawami towarzyszącymi temu zaburzeniu.

Postanowiłam – mając w pamięci wszystkie pytania i wątpliwości – spisać najważniejsze odpowiedzi, porady i wskazówki, aby rodzice i opiekunowie dzieci z ADHD mogli korzystać z nich również po zakończeniu naszych spotkań. Gdy tak pisałam, materiał nieoczekiwanie rozrósł się do rozmiarów książki. Dlaczego więc nie udostępnić jej szerszemu gronu czytelników?

Tak powstał ten poradnik. Przyjazny, niezbyt obszerny przewodnik po świecie ADHD, skierowany do rodziców, opiekunów, ale też nauczycieli, psychologów i innych specjalistów pracujących z dziećmi w spektrum zaburzeń neurorozwojowych.

Moją intencją było stworzenie czegoś, co wykroczy poza ramy typowych poradników, dając nie tylko wiedzę, ale także wsparcie, zrozumienie i poczucie wspólnoty.

Ta książka jest nie tylko o ADHD, ale również o uważności – na dziecko, jego objawy, trudności i potrzeby oraz na siebie, swoje emocje i zasoby. Codzienność w świecie pełnym wyzwań, które stawia przed nami ADHD, może być nie tylko zaskakująca, ale i przytłaczająca.

Chcę pokazać, że ADHD to nie tylko zestaw trudności, lecz przede wszystkim odmienny charakter postrzegania i odczuwania świata – unikalny sposób funkcjonowania, którego doświadcza twoje dziecko. Dostrzeżenie, co kryje się za trudnościami, z jakimi ono się boryka, jest pierwszym krokiem do zbudowania skuteczniejszego wsparcia i lepszego życia zarówno dla twojego dziecka, jak i dla ciebie.

Dlatego zasadniczą sprawą jest uświadomienie sobie, jak wygląda rzeczywistość z punktu widzenia dziecka z ADHD oraz jakie mechanizmy stoją za jego zachowaniami, reakcjami i cechami. Znajdziesz tu fachową, rzetelną, opartą na najnowszych badaniach naukowych wiedzę na temat ADHD. Przybliżę ci jego biologiczne podstawy, objawy i metody diagnozy. Sporą część poświęciłam strategiom, które skutecznie pomogą tobie i twojemu dziecku lepiej radzić sobie na co dzień z doświadczanymi trudnościami.

Wiem, że jako rodzic możesz czuć się zaniepokojony, a czasem nawet bezradny, obserwując zmagania swojego dziecka z rzeczywistością. Może to budzić w tobie pytanie: „Czy robię wystarczająco dużo?”. Chcę ci powiedzieć, że twoje obawy są normalne, wspólne wszystkim rodzicom. I że nie jesteś sam w tej podróży. Stronami tej książki postaram się poprowadzić cię przez najważniejsze fakty i wskazówki, które nie tylko pozwolą ci lepiej rozumieć potrzeby swojego dziecka, ale dadzą narzędzia do budowania z nim głębszej, pełniejszej relacji.

Czego możesz spodziewać się po lekturze książki?

• Opisuję tu szczegółowo, jak można rozpoznać objawy ADHD w różnych grupach wiekowych – co jest kluczowe dla wczesnej interwencji i skutecznego planowania wsparcia.

• Znajdziesz tu aktualne informacje o tym, jak może wyglądać ścieżka diagnozy w Polsce, gdzie szukać wsparcia, a także jakie kroki możesz podjąć po otrzymaniu diagnozy.

• Jest też rozdział poświęcony dostępnym formom terapii – od psychoedukacji, przez psychoterapię, coaching, grupy wsparcia aż po farmakoterapię. Wyjaśniam w nim, jak każda z tych form pomocy może przyczynić się do poprawy jakości życia twojego dziecka i całej rodziny.

• Nauczę cię też rozróżniać trudne zachowania dziecka wynikające z jego objawów od tych będących celowym łamaniem zasad.

• Pokażę też praktyczne strategie i narzędzia, które pomogą zarządzać codziennymi wyzwaniami związanymi z nadaktywnością, impulsywnością oraz problemami z koncentracją.

Sama wiedza jednak nie wystarczy; niezbędna jest praktyka, wdrażanie i aktywowanie nowych umiejętności i strategii oraz nawyków. Dlatego zależało mi na tym, aby poradnik przyjął formę interaktywną i interakcyjną – w duchu współtworzenia rozwiązań razem z czytelnikiem. Uzupełniając ćwiczenia, sprawdzając kolejne propozycje w swojej codzienności, a następnie obserwując ich rezultaty i podsumowując wnioski, odbiorca – rodzic, opiekun, specjalista pracujący z dziećmi z ADHD – staje się aktywnym uczestnikiem procesu zmiany.

Chcę, aby ten poradnik był dla ciebie źródłem informacji, ale przede wszystkim wsparciem, które pomoże ci z większym spokojem i pewnością siebie odnaleźć się w relacji z dzieckiem z ADHD.

Zachęcam cię do potraktowania go jako kompasu, który pomoże ci nawigować przez życie z ADHD. Nie jesteś w tym sam.ROZDZIAŁ 1
PIGUŁKA WIEDZY,
CZYLI CO NALEŻY
WIEDZIEĆ O ADHD

ADHD – Attention Deficit Hyperactivity Disorder – to zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Obserwowane jest zwykle już we wczesnym dzieciństwie i obejmuje trzy podstawowe grupy objawów: nadmierną ruchliwość (hiperaktywność), zaburzenia koncentracji uwagi i nadmierną impulsywność.

Przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne ADHD jest klasyfikowane jako zaburzenie neurorozwojowe – którego objawy obejmują właśnie deficyt uwagi, hiperaktywność i impulsywność – wpływające na funkcjonowanie w życiu codziennym¹.

To stan, który wiąże się nie tylko z wyzwaniami, ale także z obecnością pewnych wyjątkowych cech u naszych dzieci. Jego biologiczne podstawy są dość dobrze udokumentowane, co pomaga zrozumieć, że niepożądane czy nietypowe zachowania nie są wynikiem „błędów wychowawczych”, „złego wychowania” czy „braku dyscypliny”, a raczej skomplikowaną interakcją czynników genetycznych, neurobiologicznych i środowiskowych. Ta informacja może przynieść ulgę wielu rodzicom, zmagającym się z poczuciem winy lub bezradnością.

Jak już wspomniałam, ADHD to zaburzenie neurorozwojowe – ma związek z różnicami w rozwoju struktur mózgowych i ich funkcji, które wpływają na doświadczanie świata, zachowanie, koncentrację, uczenie się i zdolność do samoregulacji emocji.

Wszystko zaczyna się w mózgu

Uważa się, że ADHD jest związane przede wszystkim (w dużym skrócie) z działalnością kory przedczołowej mózgu, która odpowiada za funkcje wykonawcze, planowanie, decydowanie i hamowanie niepożądanych reakcji. Jej objętość oraz aktywność są w ADHD mniejsze, czas dojrzewania zaś – opóźniony². Badania wykazały także różnice w aktywności i wielkości innych obszarów mózgu³, w tym ciała migdałowatego, które odgrywa rolę w przetwarzaniu emocji, oraz w jądrach podstawy, które są częścią układu nagrody.

Kora przedczołowa (PFC, prefrontal cortex) to obszar mózgu odpowiedzialny za wiele funkcji wykonawczych, które są zaburzone u dzieci z ADHD. Funkcje te obejmują:

• Utrzymywanie uwagi i koncentracji: kora przedczołowa pomaga w skupieniu uwagi na zadaniach oraz w ignorowaniu nieistotnych bodźców.

• Kontrola impulsów: PFC kontroluje impulsywne reakcje i pozwala na przemyślane działanie.

• Planowanie i organizacja: pomaga w planowaniu zadań, organizowaniu działań oraz w przewidywaniu konsekwencji.

• Regulacja emocji: kora przedczołowa uczestniczy w regulacji emocji i w odpowiednim reagowaniu na sytuacje.

Warto mieć świadomość, że kora przedczołowa dojrzewa najpóźniej ze wszystkich struktur mózgu: według niektórych źródeł nawet do 25. roku życia! Dlatego rolą rodziców i opiekunów jest częściowe „zarządzanie” sytuacją, otoczeniem i trudnościami dziecka. Takie czasowe przejęcie przez rodziców roli kory przedczołowej wraz z równoległym wdrażaniem i uczeniem dziecka strategii pozwoli mu samodzielnie radzić sobie z planowaniem, koncentracją uwagi i regulacją emocji. Umożliwi nie tylko uniknięcie nieprzyjemnych konsekwencji objawów, ale też odzyskanie sprawczości i odbudowanie poczucia własnej wartości.

U dzieci z ADHD obserwuje się również niedobory w neuroprzekaźnikach, takich jak dopamina i noradrenalina⁴. Te substancje chemiczne są kluczowe dla prawidłowego funkcjonowania PFC. Niedobór dopaminy może prowadzić do problemów z koncentracją, natomiast niedobór noradrenaliny wpływa na zmniejszenie kontroli nad impulsami.

Objawy ADHD mają zatem podłoże neurobiologiczne i wynikają z różnic w rozwoju, budowie i funkcjonowaniu mózgu. Przejawiają się zaburzeniami w funkcjonowaniu neurotransmiterów, takich jak dopamina i noradrenalina, które wpływają na regulację uwagi i na poziom aktywności.

Objawy ADHD zazwyczaj zaczynają się w pierwszych latach życia dziecka i mogą obejmować problemy z koncentracją uwagi, nadmierną aktywność oraz impulsywność. Kombinacja i nasilenie poszczególnych objawów często różnią się w zależności od osoby, a także zmieniają wraz z wiekiem. To może wydawać się mylące, przez co bywa źródłem frustracji rodziców. Na przykład jedno dziecko z ADHD ma kłopot z siedzeniem w miejscu, potrzebuje ciągłego ruchu, podczas gdy inne przejawia trudności z wykonywaniem instrukcji, motywacją do wykonywania zadań czy utrzymaniem organizacji swojego dnia.

Rozpoznawanie tych objawów jako symptomów ADHD zamiast traktowania ich w kategorii nieposłuszeństwa jest kluczowe dla efektywnego wsparcia dziecka. Jeśli na przykład młody człowiek przerywa innym lub ma problemy z oczekiwaniem na swoją kolej, warto pamiętać, że może to wynikać z impulsywności charakterystycznej dla ADHD, a nie z niechęci do przestrzegania reguł. To może pomóc w konstruowaniu odpowiednich strategii wychowawczych i komunikacyjnych – o czym opowiemy w kolejnych rozdziałach.

ADHD często współwystępuje z innymi zaburzeniami, takimi jak zaburzenia lękowe, depresyjne czy zaburzenia uczenia się, a to może dodatkowo komplikować codzienne funkcjonowanie i interakcje społeczne dziecka. W takich przypadkach szczególnie ważne jest zintegrowane podejście terapeutyczne, obejmujące leczenie zarówno ADHD, jak i towarzyszących mu zaburzeń.

Empatia i zrozumienie ze strony opiekunów i otoczenia mogą znacząco wpłynąć pozytywnie na samopoczucie dziecka. Warto zatem poświęcić czas na zrozumienie, jak oddziałuje ADHD na daną osobę w różnych aspektach jej życia.

Jak to jest mieć ADHD?

Zróbmy teraz małe ćwiczenie. Wyobraź sobie przestronny pokój. Jasne ściany, duże okna, drewniana podłoga. Byłoby tu całkiem przyjemnie i spokojnie; pokój pełen jest jednak kolorowych balonów. Są różnej wielkości, niektóre z nich toczą się powoli po podłodze, inne zaś, wypełnione helem, unoszą się na różnych wysokościach.

To pomieszczenie symbolizuje twój umysł, a balony – myśli, bodźce i zadania, które musisz wykonać. Rozmowa z przyjacielem, czytana właśnie książka, załadowanie zmywarki, spakowanie plecaka…

Chcesz zrobić tu mały porządek, próbujesz więc skupić się najpierw na najbliższym, żółtym balonie: złapać go, przyjrzeć się mu, odłożyć na miejsce. Ale pozostałe ciągle się poruszają, odwracając twoją uwagę. Jednym okiem zerkasz na gorączkowo podskakujący w kącie czerwony balon; jego kolor, soczysty jak truskawka, przypomina ci o przyjacielu, który uwielbia te owoce. Uświadamiasz sobie, że zapomniałeś o jego urodzinach! Musisz pilnie zadzwonić z życzeniami! W tym samym momencie twój wzrok pada na żółty balon unoszący się przy drzwiach. On przekierowuje twoje myśli na niedokończoną rano pracę – ta żółta okładka książki, którą miałeś przeczytać i napisać recenzję. Próbujesz ułożyć w głowie kolejność działań – najpierw telefon czy książka? Jednak turlający się u twoich stóp niebieski balonik zdaje się mówić „heeej, zobacz, mam kolor jak niebo za oknem – czy nie byłoby pięknie pójść teraz na mały spacer, zanim weźmiesz się do pracy?”.

Nie minął kwadrans, a już czujesz zmęczenie tą ciągłą walką o twoją uwagę. Próbujesz skupić się na jednym zadaniu, ale twoje myśli są nieustannie bombardowane przez otaczające cię bodźce i skojarzenia.

Zostawiasz pomieszczenie z balonami. Teraz jesteś w pracy, wśród innych ludzi. Rozmawiają. Próbujesz włączyć się do rozmowy, skupić na pytaniach. Twoje ucho wyłapuje jednak wszystkie otaczające cię dźwięki: klakson samochodu na zewnątrz, szum klimatyzacji, a nawet stukot klawiatury w pobliżu. To jak koncert, ale instrumenty grają naraz, bez żadnego porządku. Każdy odgłos konkuruje o twoją uwagę i chociaż bardzo chcesz skoncentrować się na głosie rozmówcy, twoje myśli co chwilę odpływają gdzieś w bok.

Czujesz, że twoje ciało jest pełne energii. Tak trudno ją kontrolować! Twoje nogi ciągle się ruszają, palce bębnią po stole, głowa obraca się na boki, jakby próbując wyłapać każdy ruch w pomieszczeniu. Próbujesz usiedzieć w miejscu, ale to prawdziwa tortura – twoje ciało wręcz błaga o ruch.

A impulsywność? Wyobraź sobie, że prowadzisz rozpędzony samochód wyścigowy. Zmierzasz wprost na betonową ścianę – jest coraz bliżej. Chcesz nacisnąć hamulec, ale… nie znajdujesz go pod stopą! Wszystko dzieje się tak szybko, a każdy ruch kierownicy to niemal pewna katastrofa.

Tak to właśnie wygląda. Próba zapanowania nad złością, chęć przerwania komuś w połowie zdania, zrobienia czegoś bez zastanowienia, to jedno zdanie, które należałoby powstrzymać, żeby później nie żałować… Twoje myśli są szybkie jak bolid Formuły 1, a kontrola nad nimi jest bardzo trudna!

Czujesz, jakby każdy dzień był wyścigiem po torze przeszkód, z plecakiem wypełnionym cegłami. Nawet proste zadanie – wyjście z domu, dojazd do pracy, wizyta w supermarkecie – może zamienić się w chaotyczną przygodę. Twoje klucze zawsze znikają w najmniej odpowiednim momencie, czas wydaje się biec za każdym razem inaczej – to szybciej, to wolniej, a ty co chwila zapominasz, co miałeś przed momentem zrobić.

Osoby z ADHD doświadczają świata w sposób intensywny i wielowymiarowy. Każdy dzień to wyzwanie pełne nieprzewidywalnych sytuacji, choć również energii i kreatywności.

Kiedy zrozumiesz, jak ADHD wpływa na każdy aspekt życia twojego dziecka, będziesz w stanie znaleźć w sobie empatię i siłę, aby wspierać je w trudnościach.ROZDZIAŁ 2
OBJAWY ADHD

ADHD często manifestuje się wyraźnie już we wczesnym dzieciństwie, choć bywa też diagnozowane dopiero w dorosłości. Dla rodziców, którzy zmagają się z diagnozą swojego dziecka, zrozumienie charakterystycznych objawów może być pierwszym krokiem do skutecznego wspierania jego rozwoju i zarządzania codziennymi wyzwaniami.

Według systemu klasyfikacji zaburzeń DSM-5⁵ (Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych) wyróżniamy dwie podstawowe grupy objawów: zaburzenia koncentracji uwagi oraz nadpobudliwość/impulsywność. Przyjęło się jednak rozdzielać nadpobudliwość/impulsywność na dwie oddzielne kategorie obserwacji. Dla większej przejrzystości takiego podziału będę się trzymać w tej książce.

------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Grupa objawów Typowe objawy
Hiperaktywność nadmierna ruchliwość, niezdolność do siedzenia w jednym miejscu oraz nadmierne pobudzenie
Impulsywność trudności w kontrolowaniu natychmiastowych reakcji, działanie bez myślenia o konsekwencjach
Zaburzenia koncentracji uwagi trudności z kontrolą uwagi i świadomym przekierowaniem jej z jednego bodźca na inny, łatwe rozpraszanie się oraz problemy z organizacją i kończeniem zadań
------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Skacze po meblach – hiperaktywność

Nadaktywność to jedna z trzech głównych grup objawów ADHD. Polega na nadmiernej, niekontrolowanej aktywności fizycznej i mentalnej, która wykracza poza normy dla danego wieku i danej sytuacji. Mechanizmy hiperaktywności mają podłoże neurologiczne związane z dysfunkcjami w obszarach mózgu odpowiedzialnych za kontrolę ruchów i regulację pobudzenia, takich jak kora przedczołowa i układ limbiczny. Objawy hiperaktywności to m.in. nieustanne wiercenie się, trudności z pozostaniem w jednym miejscu, nadmierne mówienie oraz angażowanie się w wiele aktywności jednocześnie. Osoby z ADHD mogą mieć trudności z cichym wykonywaniem zadań, a ich nadmierna energia może prowadzić do problemów w sytuacjach wymagających spokoju i skupienia, takich jak lekcje w szkole czy spotkania w pracy. Długotrwała hiperaktywność może prowadzić do zmęczenia, frustracji oraz problemów interpersonalnych i związanych z uczeniem się, wpływając negatywnie na jakość życia. Najczęstszymi zachowaniami są:

• ciągłe wiercenie się i brak spokoju,

• częste wstawanie z miejsca w klasie lub w innych sytuacjach, gdzie oczekuje się siedzenia,

• bieganie lub wspinanie się na rzeczy w nieodpowiednich sytuacjach,

• trudności z cichą zabawą,

• nadmierna gadatliwość,

• ciągłe poruszanie rękami lub nogami,

• wysoki poziom energii,

• skłonność do głośnej zabawy,

• nieustanne zajmowanie się czymś, nawet bez wyraźnego celu,

• odczuwalny wewnętrzny niepokój lub napięcie.

Szybciej robi, niż myśli – impulsywność

Charakteryzuje się trudnościami w kontrolowaniu natychmiastowych reakcji i zachowań, które mogą być nieadekwatne do sytuacji czy kontekstu społecznego. Mechanizmy impulsywności są związane z dysfunkcjami w układach neuroprzekaźników, takich jak dopamina i noradrenalina, oraz z niedostateczną aktywnością kory przedczołowej odpowiedzialnej za planowanie i hamowanie zachowań. Objawy impulsywności to wybuchy emocjonalne oraz pochopne reakcje, takie jak przerywanie innym, brak cierpliwości, podejmowanie ryzykownych decyzji bez przemyślenia, problemy z oczekiwaniem na swoją kolej. Te zachowania mogą prowadzić do konfliktów w relacjach interpersonalnych, problemów prawnych oraz trudności w pracy i szkole. Impulsywność, zwłaszcza w połączeniu z hiperaktywnością, może także zwiększać ryzyko wypadków i urazów. Z czasem brak kontroli nad impulsami może wpłynąć na niską samoocenę oraz prowadzić do powikłań emocjonalnych, takich jak lęki czy depresja.

Typowe zachowania związane z impulsywnością:

• przerywanie rozmów lub gier bez oczekiwania na swoją kolej,

• trudności z oczekiwaniem na swoją kolej w grupowych aktywnościach,

• wypowiadanie odpowiedzi przed zakończeniem zadawania pytania,

• nagłe przerywanie czynności innych osób,

• problemy z kontrolą emocji, wybuchy gniewu,

• działanie bez zastanowienia nad konsekwencjami,

• trudności z zachowaniem tajemnic lub dotrzymaniem obietnic,

• zmienność nastrojów,

• nieumiejętność hamowania odpowiedzi, zarówno w mowie, jak i działaniu,

• ryzykowne zachowania bez oceny potencjalnego niebezpieczeństwa.

Wszystko je rozprasza – zaburzenia koncentracji uwagi

Rozproszenie i trudności z kontrolowaniem uwagi są często pierwszymi sygnałami, które zauważają nauczyciele. Co ważne, dotyczą one nie tylko niemożności skupienia się na czymś; często obserwujemy też sytuację przeciwną, czyli hiperfokus (hiperuwaga) – stan intensywnego, wręcz całkowitego skupienia na jednej czynności lub zadaniu. Osoby z ADHD mogą mieć trudności z kontrolowaniem swojej uwagi, co powoduje skrajności – od braku koncentracji do nadmiernego skupienia na jednym zadaniu.

Najprościej wytłumaczyć to, używając metafory latawca. Wyobraźmy sobie, że uwaga osoby z ADHD to latawiec na niebie. Latawiec unosi się w powietrzu, czasem wiruje, zanurza się i wznosi bez wyraźnego kierunku. Osoba z ADHD trzyma sznurek tego latawca, ale wiatr jest tak silny i zmienny, że trudno go kontrolować.

Przyczyny tych zaburzeń tkwią w dysfunkcjach obwodów neuronalnych kory przedczołowej, odpowiedzialnej za kontrolę uwagi oraz procesy wykonawcze. Osoby z ADHD mają trudności z długotrwałym skupieniem się na zadaniach, łatwo się rozpraszają, często zapominają o obowiązkach i mają problemy z organizacją swoich działań. Objawy obejmują często zapominanie o codziennych czynnościach, unikanie zadań wymagających długotrwałej koncentracji, trudności ze słuchaniem i podążaniem za instrukcjami, czyli na przykład:

• częste gubienie rzeczy potrzebnych do zadań w szkole czy w domu,

• łatwe rozpraszanie się przez zewnętrzne bodźce,

• zapominanie o codziennych aktywnościach,

• trudności z przestrzeganiem instrukcji i zakończeniem szkolnych zadań,

• pomijanie szczegółów, błędy wynikające z niedbałości,

• problemy z organizacją zadań i aktywności,

• unikanie zadań, które wymagają mentalnego wysiłku,

• częste zmiany z jednej niezakończonej aktywności na drugą,

• trudności z koncentracją uwagi podczas gry lub nauki,

• wrażenie nieobecności, bujania w obłokach, nawet gdy nie występują wyraźne rozpraszacze.

Zaburzenia uwagi mogą prowadzić do słabych wyników w nauce, niskiej produktywności w pracy oraz konfliktów interpersonalnych wynikających z niedotrzymywania zobowiązań. Długoterminowo problemy te mogą wpłynąć na niską samoocenę oraz zwiększyć ryzyko rozwoju innych zaburzeń psychicznych, takich jak depresja i zaburzenia lękowe.

Zwykle podczas diagnozy możliwe jest określenie bardziej szczegółowego obrazu ADHD – w zależności od tego, które z objawów dominują u danej osoby. Do niedawna (w DSM-IV) mówiliśmy o „podtypach”:

• podtyp z przewagą zaburzeń uwagi,

• podtyp z przewagą nadruchliwości i impulsywności,

• podtyp mieszany.

W DSM-5 zostały one zastąpiony terminem „prezentacji klinicznej”:

• prezentacja z dominującym deficytem uwagi,

• prezentacja z dominującą nadpobudliwością/impulsywnością,

• prezentacja mieszana.

Objawy i ich nasilenie mogą różnić się w zależności od wieku dziecka (czasem obserwujemy, że dziecko „wyrasta” z jakiegoś objawu), a także między chłopcami a dziewczynkami (choć nie muszą!).

• Chłopcy często przejawiają objawy ADHD poprzez fizyczną nadaktywność, jak bieganie czy wspinanie się w sytuacjach, gdy nie jest to odpowiednie.

• Dziewczynki mogą być bardziej skłonne do przejawiania trudności z koncentracją w formie „marzycielstwa” lub „bycia zamyśloną”.

• Młodsze dzieci mogą mieć trudności z siedzeniem w jednym miejscu podczas zajęć w szkole, podczas gdy starsze dzieci mogą mieć problemy z organizacją pracy domowej i zapominaniem o zadaniach.PRZYPISY

¹ American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.).

² Shaw P., Eckstrand K., Sharp W., Blumenthal J., Lerch J. P., Greenstein D., Clasen L., Evans A., Giedd J., Rapoport J. L., & Castellanos F. X. (2007). Attention-deficit/hyperactivity disorder is characterized by a delay in cortical maturation. Proceedings of the National Academy of Sciences, 104(49), 19649-19654.

³ Hoogman M., Bralten J., Hibar D. P., Mennes M., Zwiers M. P., Schweren L. J. S., & Franke B. (2017). Subcortical brain volume differences in participants with attention deficit hyperactivity disorder in children and adults: A cross-sectional mega-analysis. The Lancet Psychiatry, 4(4), 310-319.

⁴ Swanson J. M., Castellanos F. X., Murias M., LaHoste G., & Kennedy J. (1998). Cognitive neuroscience of attention deficit hyperactivity disorder and hyperkinetic disorder. Current Opinion in Neurobiology, 8(2), 263-271.

⁵ American Psychiatric Association, Updates to DSM Criteria, Text and ICD-10 Codes https://www.psychiatry.org/psychiatrists/practice/dsm/updates-to-dsm