Afrykańskie korzenie UFO - ebook

Bartosz Wójcik

Przedmowa

Antyczne afrolypso i dryfująca wyspa

1

Afryko, zawdzięczam ci wiele. African Space Program, płytę zespołu pod wodzą Abdullaha Ibrahima z 1973 roku; pierwsze taneczne kroki na Księżycu w towarzystwie Les Amazones d’Afrique; postać poruczniczki Nyoty Uhury (w tej roli od 1966 do 1991 Nichelle Nichols, a od 2009 Zoe Saldana), oficerki łączności na statku Enterprise przemierzającym uniwersum Star Treka; koncert kapitana George’a Clintona wraz z załogą Parliament / Funkadelic na pokładzie statku matki; wgląd w brytyjsko-nigeryjskie wojaże kosmicznej nomadki i ziemskiej outsiderki z wiersza UFO Woman (Pronounced OOFOE) Patience Agbabi; międzygalaktyczne loty Arkestry Sun Ra; album Stellar Regions Johna Coltrane’a, zapis podróży w odległe gwiezdne przestrzenie udostępniony już po śmierci saksofonisty – dzięki wytrwałości, wizji i woli pianistki Alice Coltrane, uczestniczki oryginalnej sesji nagraniowej. I Afronautów. Z Zambii na Księżyc (2017), reportaż Bartka Sabeli o wizjonerze Edwardzie Mukuce Nkoloso, pomysłodawcy Zambijskiej Akademii Kosmicznej.

Afryko, Indie, Karaiby, Trynidadzie i Tobago, dałyście mi wiele. Książkę The African Origins of UFOs (2006) Anthony’ego Josepha i jej pierwszy polski przekład – Afrykańskie korzenie UFO (2020) autorstwa Teresy Tyszowieckiej, opublikowany nakładem Korporacji Ha!art. Tu „głos brum hardo”, a „gaz afrointelektualnego oratorstwa zwal z nóg niemało mundurowych”.

2

Własnej ignorancji równie wiele zawdzięczam. Zaprowadziła mnie do Cambridge. Tam, na konferencji literaturoznawczej, trochę jak zamorski polonista z odczytem na Jagiellońskim, wydukałem w obecności karaibskich znajomych Dereka Walcotta kilka stron referatu o twórczości tego właśnie laureata Nobla. I pewnie spędziłbym resztę pobytu w ustronnym miejscu, pielęgnując syndrom oszusta, gdyby nie uprzednio ogłoszony występ Anthony’ego Josepha. Trynidadczyka zaanonsował jego starszy kolega po fachu, gujański pisarz John Agard, wspominając, jak ten synkretyk (proza, poezja, piosenki) swego czasu „rozpalił ogień w foyer Royal Festival Hall”, a ja – już wkrótce zasłuchany w wersy o Michaelu X i fotografii Horace’a Ové – zrozumiałem, że jego pisarstwo wznieca coś więcej niż wyłącznie performatywną pożogę. Tak jest i na stronach właśnie co wydanej międzystylowej powieści z wierszem, poematu-hybrydy trochę prozą, gdzie „udni reverb w sercu tancbudy”, gdzie – za sprawą tłumaczki – przymiotnik „płomienny” wchodzi w związek zgody z rzeczownikiem „ból” i wreszcie gdzie „czas odmierza się temperaturą, odległość oddechem, a jeśli śmierć, to tylko w płomieniach”. Całości nie umiałbym streścić żarliwiej, żwawiej i zwięźlej niż w dwóch – entuzjastycznie soundsystemowych – słowach: „Pull up! Pull up!”. Tak, to wykrzyknienie to komplement, a nie krytykanctwo czy inne kalumnie. To powtarzana prośba o riplej, bo na parkiecie żywy ogień, a moment muzycznej ekscytacji chciałoby się przeżywać od nowa. I choć wzlot w toku i nikt tu nie pikuje, to z hiperbolicznej potrzeby chwili chciałoby się pędem wznieść – wyżej, wyżej, „do samiuśkiego nieba – jezuniu – prędko, prędko”. A punktem odniesienia jest tu trynidadzki, karnawałowy Jump-up i I want to take you higher Sly and The Family Stone, a nie Faster Harder Scooter Scootera.

3

Na większość miesięcy 2020 może i przypadnie pandemia, ale również w roku bieżącym wypadnie – i to na pewno – jeden miesiąc pokaźnej premiery: publikacji pierwszej w całości przełożonej na polski książki poety z anglojęzycznych Karaibów. I to nie noblisty z wyspy Saint Lucia, który za pośrednictwem Mapy Nowego Świata (2008), wyboru wierszy pod redakcją Magdy Heydel i w tłumaczeniu zespołu wybitnych autorów i autorek, jest już – chociażby i zajawkowo nad Wisłą – rozpoznany, a zjawiskowego autora podążającego śladami niedawno zmarłego Kamau Brathwaite’a z Barbadosu, poety mniej nobliwego i zupełnie (w tym i moja pęczniejąca wina) polszczyźnie jak dotąd nieprzybliżonego.

Cieszy, że poeta Miłosz Biedrzycki, występujący tu w roli inicjatora i redaktora, zwrócił uwagę krakowskiej oficyny na prekursorską pracę translatorską Teresy Tyszowieckiej, jej rolę – by posłużyć się typologią zaproponowaną przez Jerzego Jarniewicza – jako tłumaczki-legislatorki. Tak odczytuję jej wkład, czytając Afrykańskie korzenie UFO. Cieszy też, że Tyszowiecka wspólnie z Josephem zdecydowała się poprzedzić polski przekład wstępem Lauri Scheyer, ważnej badaczki twórczości trynidadzko-brytyjskiego pisarza, której tekst otwiera też wydanie angielskie. I od tego kilkustronicowego wprowadzenia – szczególnie, jeśli na co dzień obce wam są calypso i soca, a z dokonań muzycznych Czarnego Atlantyku kojarzycie jedynie reggae, a i to w wersji light jako tło dźwiękowe reklam rumu i wakacji all inclusive – proponowałbym rozpocząć lekturę.

A co potem? Nie będę spoilerował, co dalej, ale na początku wskoczycie w biegu „w biały muślinowy skafander”, trzaśniecie „włosy Syriuszowym woskiem i gaz do dechy” w ślad za „mitycznymi Afronautami”, którzy „orbitują uczepieni saksofonów”. Na kartkach tej książki postacie tak zręcznie skręcają „spliffa wielkiego jak Mozambik owinięty w placek roti”, że i pacyfista by się zaciągnął, a „harmolodyczne nawijki na brzegach Pontchartrain puls kontrabasu w czasoprzestrzeni” gwarantują, że wasz własny egzemplarz nie dołączy do rosnącej sterty niedoczytanych, bibliofilskich wyrzutów zalegających gdzieś w mieszkaniu. Jeśli do tej pory zewsząd cytowano wam afrofuturyzm, wymachując nim jak przedwyborczą obietnicą, to teraz możecie sobie ową obietnicę osobiście spełnić.

4

I jeśli w moim tekście na planie akustycznym najdobitniej wybrzmiewa spazmatyczna, czytelnicza frajda, a nie zazdro z internetów i badmindism o lingwistycznie jamajsko-dancehallowej proweniencji, to zasługą jest dobra robota ludzi dobrej roboty odpowiedzialnych za publikację opowieści, w której i Spasm Band odgrywa znaczną rolę. W przekładzie buzują wpływy zwrotu kulturowego i postkolonialny namysł nad translacją, co w przypadku przeważająco (przerażająco) monoetnicznej Polski i białej większości użytkowniczek i użytkowników polszczyzny pozwala – niezależnie od dotychczasowego doświadczenia lekturowego i egzystencjalnego – na zapośredniczone spotkanie z obcością i Obcym. Przy przyjęciu zaś – załóżmy życzeniowo, że na czas lektury – optyki uruchomionej przez słowo z języka joruba (tu ukłon w stronę przywołanej na wstępie poetki Patience Agbabi) umożliwia też emocjonalną konfrontację właśnie z „oyinbo” w sobie, z białym, białą, outsiderem, outsiderką, innym, inną – z własną białością w relacji z afrykańską większością. O tym też traktuje ta książka, gdzie dekolonizacyjna myśl martynikańskiego psychiatry i filozofa Frantza Fanona wpisana jest w tożsamościową dysputę np. z czernią i czyrnią, z europocentryzmem, z pigmentokracją, z konstruktami społecznymi, których historyczne konsekwencje są i widzialne, i odczuwalne do dziś. Afrykańskie korzenie UFO stanowią także przyczynek do rozmowy o Afropejkach i Afropejczykach, których życie w wielu krajach kontynentu sportretował w Afropean: Notes from Black Europe (2019) reportażysta i fotograf Johny Pitts.

Trudno mi zawyrokować, a przeszkadza temu m.in. praktykowana przeze mnie niechęć do symetryzmu, czy ten obiekt latający czeka w Polsce miękkie, czy twarde lądowanie, ale pora, by literatura „afrykańskiej diaspory” (termin Vladimira Luciena) częściej, a nie tylko awaryjnie, lądowała na tutejszym rynku wydawniczym. Po płycie Anthony’ego Josepha z Adamem Pierończykiem (Migratory Poets, 2015) i z powodzeniem kontynuowanych przez duet występach na żywo czas na książkę poety przy niebagatelnym udziale Teresy Tyszowieckiej. Czytajcie, a znajdziecie.