Amerykański reset - ebook

Słowo wstępu

Z piątku na sobotę pierwszego tygodnia stycznia 2023 r. republikański deputowany Kevin McCarthy został wybrany na nowego spikera Izby Reprezentantów. Mimo późnej pory strzeliły korki od szampana, a nowy spiker bezzwłocznie wygłosił przemówienie. Nabite okolicznościowymi deklaracjami, jakie politycy zwykle składają w takich momentach, zapewne nie zapadłoby nikomu w pamięć, gdyby nie pewna nieoczekiwana uwaga. Otóż McCarthy wyznał, że choć spełniło się jego marzenie, krzesło spikera nie będzie jego ulubionym miejscem na Kapitolu. Tym pozostanie Sala Posągowa, a dokładnie – jej kąt nieopodal wyjściowych drzwi, nad którymi góruje słynny „Rydwan Historii”, zabytkowa rzeźba z tarczą zegara w roli koła i wychylającą się z pojazdu muzą Klio jako kronikarką dziejów. W czasach, gdy pomieszczenie znano jeszcze pod nazwą Old Hall i służyło ono Izbie Reprezentantów za salę obrad, wielkim miłośnikiem zegara był sam Abraham Lincoln. Lubił słuchać, jak tyka, i siadywać pod rzeźbą właśnie. – Wówczas jeszcze jako zwyczajny deputowany, kongresmen jednej kadencji ze swoim miejscem w ostatnim rzędzie – przypomniał słuchaczom McCarthy. I dodał, że sam najczęściej odwiedza Salę Kolumn nocą. Wtedy już nikt się po niej nie kręci, może więc pobyć z zegarem sam na sam: kontemplować jego wiekowy cyferblat i wsłuchiwać się w ten sam co dawniej Lincoln odgłos płynącego czasu. Ma wtedy wrażenie, że w powietrzu unoszą się myśli prezydenta. I że układają się w pytania, które nurtowały Lincolna najbardziej. Jak uniknąć wojny domowej? Czy amerykański naród przetrwa?

Zaskakująca, wykwitła znienacka między zdaniami refleksja o Lincolnie nie była jednak ani spontaniczna, ani przypadkowa. McCarthy miał za sobą fatalny tydzień. Głosowanie, które zwykle jest formalnością załatwianą w ramach inauguracji nowego kongresu, tym razem przybrało formę igrzysk śmierci. Okoniem do kandydatury McCarthy’ego stanęło kilkunastoosobowe grono lojalistów Trumpa i nim w końcu ją poparło w 15. rundzie głosowania, przez cztery dni paraliżowało Kongres i podsycało atmosferę wojny domowej w łonie partii.

Ameryka śledziła to widowisko ze zgrozą i niedowierzaniem. Akt podobnego obstrukcjonizmu podczas wyborów spikera mury Kapitolu ostatni raz oglądały w 1859 r., dwa lata przed wybuchem wojny secesyjnej. W dodatku nie wiadomo, czy był to tylko zbieg okoliczności, czy zamierzona gra ze strony trumpistów, że „przetrzymali” McCarthy’ego w niepewności i upokorzeniu akurat do 6 stycznia. Data była przecież wymowna. To tego dnia dwa lata wcześniej uzbrojeni zwolennicy teorii o skradzionych wyborach wdarli się na Kapitol, by powstrzymać Kongres przed zatwierdzeniem prezydentury Joego Bidena. Napastnicy z ulicy ponieśli klęskę. Kongresowi insiderzy dopięli swego. Zaprzestali walki dopiero wtedy, gdy McCarthy podpisał cyrograf ze zgodą na ich radykalne postulaty. W tym m.in., by każdy deputowany w dowolnie wybranym momencie miał prawo wystąpić z wnioskiem o wotum nieufności wobec nowego spikera.

Jak długo potrwa kadencja McCarthy’ego, za którą zapłacił tak wysoką cenę, dopiero się przekonamy. Kto jednak miał nadzieję, że prezydentura Bidena i wynik ostatnich wyborów uzupełniających były sygnałem, że do amerykańskiej polityki powraca „normalność” (choć można i chyba nawet należy się kłócić, co ten termin właściwie oznacza), będzie musiał uzbroić się w cierpliwość. Kongresowy standoff przypomniał zapominalskim, że mimo gasnącej gwiazdy Trumpa trumpizm ma się w Ameryce świetnie i nigdzie się nie wybiera. Więcej – zdolny już dziś do samodzielnej egzystencji, agresywnie ewoluuje, dokonując potrzebnej autokorekty. Nie wiadomo, ile jeszcze porządzi, możemy jednak być pewni, że czas, jaki dzieli nas od kolejnych wyścigów o Biały Dom, jeszcze nie będzie „normalny” i zaskoczy nas niejedną, oby jak najmniej bolesną, niespodzianką.

O armii klonów Trumpa w kontekście wyborów uzupełniających piszę w książce, którą wzięli państwo do ręki. Jest to jedyny tekst, w którym kataloguję i podsumowuję bieżące wydarzenia polityczne. To celowy wybór. Do wiadomości o sprawach bieżących wszyscy mamy dziś niemal nieograniczony dostęp. Ale nastawione na zaspokajanie ciekawości „co” i „gdzie” prasówki rzadko dają odpowiedzi na pytanie „dlaczego”. Dlaczego gangrena trumpizmu zaatakowała Amerykę właśnie teraz? Dlaczego zaatakowała w ogóle? Jak to możliwe w kraju twórców Karty Praw Człowieka (The Bill of Rights) i konstytucji sankcjonującej kanon idei i wartości, z którymi trumpizm jest w wielu swoich aspektach rażąco niekompatybilny? O te odpowiedzi trudniej, bo mają naturę perspektywiczną i wieloskładową. Nie da się ich udzielić bez uważnej wiwisekcji całego gruntu, w którym ziarno trumpizmu – i każdego zresztą innego „fenomenu”, którym Ameryka szokuje świat – najpierw się ukorzeniło, a potem puściło pędy. Okaże się, że _bieżącej_ polityki nie będziemy tu potrzebowali prawie wcale, choć polityka, rzecz jasna, ma na kompozycję tego gruntu zasadniczy wpływ. Najważniejszy zawsze pozostaną konteksty: społeczny, ekonomiczny, historyczny, kulturowy, w obrębie których dochodzi to „zahartowania się” lub, jak kto woli, erozji tego gruntu, nim wyłoni się z niego zmiana. Odkrywając w ten sposób Amerykę (sic!), odkrywa się przy okazji prawdę starą jak świat: fenomen nie jest fenomenem, jest efektem. To, co przestało działać, przez jakiś czas działało z rosnącym i doskonale widocznym dla wszystkich defektem, tylko odwracaliśmy od niego oczy. To zaś, co rzekomo _nieoczekiwane_, jak ściskający dziś Amerykę powszechny ból, nadeszło dokładnie w momencie, w którym należało się go spodziewać.

Sama Ameryka już nie boi się nazywać po imieniu chorób, które ten ból powodują. To m.in. jej haniebna historia niewolnictwa i relacji z rdzenną ludnością, strukturalna i systemowa dyskryminacja wybranych grup etnicznych i społecznych, wreszcie kompromitacja amerykańskiej wersji kapitalizmu i do pewnego stopnia samej państwowości. Mimo nowych potrzeb i oczekiwań społecznych ta druga wciąż pozostaje w tej części świata zakładnikiem pierwszej, praktykując pogardę dla słabszych i mniej uprzywilejowanych (kastowy system opieki medycznej i socjalnej, ruina systemu ochrony praw pracowniczych) oraz bezwzględną apoteozę pościgu za zyskiem, nawet jeśli idzie on po swe łupy – dosłownie! – po trupach dzieci (strzelaniny w szkołach a stanowisko prawicy w sprawie dostępu do broni, epidemia opioidowa). Otwarcie na świat, możliwe dzięki internetowi i nowym technologiom komunikacji, odarło z kolei Amerykanów ze złudzeń, że ich ojczyzna pozostaje najlepszym miejscem do życia, pracy i spełniania marzeń (brak tak podstawowych praw jak powszechny urlop macierzyński i zdrowotny, kosmiczne koszty edukacji wyższej, spadający poziom życia i zarobków). Historia, do której ruszam po fakty i lekcje w każdym z rozdziałów, każe się niekiedy porządnie zastanowić, czy kiedykolwiek nim była. Ile z mitów wciąż pokutujących na świecie o Ameryce nie miało nigdy lub nie ma już od dłuższego czasu racji bytu? Mam nadzieję, że moje odkrycia i wnioski pomogą i państwu zrozumieć, skąd się wzięła i czym w istocie jest potrząsająca Ameryką coraz gwałtowniej ręka „historycznych” (lubią to podkreślać sami historycy) przewartościowań w obszarze kultury, światopoglądu, relacji rasowych i tożsamości. Gdy w końcu nastąpi reset (bo nastąpi) i gdy przybierze nawet tak skrajną formę jak rozpad Ameryki na części (bo nic nie jest już dziś wykluczone), będzie go państwu łatwiej umiejscowić w ciągu związków przyczynowo-skutkowych. Co równie ważne, trzymając się z dala od konkluzji typu „Ameryka straciła rozum” czy „Amerykę przejęli komuniści”. Stwierdzam z wielkim ubolewaniem, że daje się je słyszeć o wiele za często i to z ust osób uważających się za ekspertów i opiniotwórców. To kompromitujące sądy i fechtują nimi jedynie ignoranci. Dowodzą wszakże dwóch ważnych rzeczy. Po pierwsze, że nie da się zrozumieć Ameryki bez poświęcenia jej więcej czasu niż tylko przebiegając oczami po nagłówkach w codziennej prasie. Po drugie – jak skomplikowanym tworem, kształtowanym przez skrajnie różne od europejskich doświadczenia, jest i zawsze była. Ocenianie jej wedle definicji i kategorii stosowanych w innych częściach świata często po prostu nie ma sensu.

Część V książki ma dla mnie znaczenie szczególne. Poruszam w niej temat amerykańskiej Polonii, niemożliwie niewdzięczny, bo jak wynika nie tylko z moich własnych obserwacji, lecz także badań, wiedza Polaków o tym, kim jest współczesna Polonia i czym żyje, jest tak nikła, że równie dobrze moglibyśmy mówić o mieszkańcach jakiejś odległej galaktyki. Przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele, ale na pierwszy plan wysuwają się (wciąż i niestety) utrwalone i niepodważane stereotypy, za pomocą których utarło się nad Wisłą opisywać Polonusa. Na drugi – dojmujący, zakrawający wręcz na działanie intencjonalne, brak realnego zainteresowania w Polsce amerykańską Polonią, chyba że chodzi o jakąś wycieczkę na Wschodnie Wybrzeże czy do Chicago ze skarbonką w dłoni. To ulubiona forma kontaktów z Polonią polskiego establishmentu. Wyniki najnowszych badań Polonii, przeprowadzone przez Instytut Piasta, okazały się tak wielkim zaskoczeniem – zwłaszcza te na temat politycznych postaw i poglądów Amerykanów polskiego pochodzenia – że niektórzy po prostu odmówili zaakceptowania ich.

Najwyższy czas to zmienić. Dlaczego? Bo brak wiedzy o potencjale i możliwościach Polonii, zwłaszcza jej młodszego, „postsolidarnościowego” segmentu, tworzonego dziś w znakomitej większości przez świetnie wykształconą i jeszcze lepiej nawigującą po amerykańskiej rzeczywistości elitę poliglotów, przekłada się i na brak wizji, i na brak woli konstruktywnej współpracy między obiema stronami. Najbardziej traci na tym sama Polska. Nie inwestując w te relacje – od polonijnej szkoły począwszy, poprzez obszary promocji i popularyzacji najnowszej polskiej kultury i historii (wyjdźmy wreszcie z ludowych festynów i Jana Pawła II!), na amerykańskich uczelniach i networku profesjonalistów kończąc – odmawia sobie grona najlepszych ambasadorów polskiej racji i interesów, o jakich można marzyć. Tym bardziej że nie brakuje przykładów, jak te relacje wykształcić i rozwijać. Inne państwa i ich diaspory, na myśl przychodzą zwłaszcza Irlandia i Włochy, już dawno to zrobiły i dzisiaj odcinają kupony. Polityczne poprzez efektywny lobbying w Waszyngtonie, kulturowe i społeczne poprzez krzewienie w Ameryce nowego, atrakcyjnego wizerunku swych państw i narodów.

Teksty, które tworzą poniższy zbiór, ukazywały się w latach 2019–2022 na łamach magazynu „Dziennika Gazety Prawnej” oraz tygodnika „Przegląd”. Zebrane w tym miejscu, tworzą jednak całość, a wynika to z faktu, że jako dziennikarka i publicystka konsekwentnie od lat kieruję moje zainteresowania i pióro ku tym samym obszarom i problemom amerykańskiego życia. _Amerykański reset_ stanowi tym samym kontynuację i pogłębienie tematów, które podejmowałam w moich poprzednich książkach o USA.Rozdział 1.
Nowy początek?

Czy historia USA zaczyna się w całkiem innym miejscu i momencie, niż podają podręczniki? Ameryka rozpaczliwie próbuje wykuć dla siebie nową tożsamość, w której wciąż będzie miejsce na poczucie narodowej wspólnoty.

Jest 20 sierpnia 1619 r. Do portu Point Comfort (obecnie Fort Monroe) w młodziutkiej – istniejącej dopiero od dekady – brytyjskiej kolonii Wirginia zawija korsarska szalupa White Lion. Jej dowódca, Brytyjczyk John Colyn Jope, ma na pokładzie ponad dwa tuziny afrykańskich niewolników i planuje ich wymianę na żywność i alkohol. Cenny żywy towar odbił dwa tygodnie wcześniej z portugalskiego galeonu San Juan Batista, który z pomocą innej pirackiej łajby – Treasurer – zaatakował w rejonie Zatoki Meksykańskiej. W chwili ataku na galeonie znajdowała się jednak już tylko część pierwotnego transportu niewolników z Luandy (stolica dzisiejszej Angoli), który liczył 300–400 osób. Rejs przez ocean przeżywało tylko do kilkunastu procent Afrykanów.

Przed końcem sierpnia Wirginię odwiedzi również Treasurer, z którego na ląd zejdzie jeszcze kilku niewolników. Zostaną rozparcelowani po domach i obejściach w Jamestown, a świat dowie się o całym zdarzeniu dzięki listom Johna Rolfe’a, dziś znanego głównie jako mąż Pocahontas, pisanym do sponsorującej kolonię londyńskiej Kompanii Wirgińskiej.

Rok 1619 to początek niewolnictwa na ziemiach, z których 150 lat później wyłonią się Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. W chwili, gdy Thomas Jefferson zacznie pisać Deklarację Niepodległości, w 13 amerykańskich koloniach będzie już żyło i pracowało ponad 600 tys. zniewolonych Afrykanów – prawie 20% ówczesnej populacji na tych terenach.

Podręcznik jak z bajki

Podręczniki historii uczą, że Ameryka powstała w wyniku wojny niepodległościowej w 1776 r. Zryw był szaleńczy, ryzyko ogromne, a jednak była to najlepsza rzecz, jaka mogła się kolonistom przytrafić. Nowe państwo okazało się przecież tworem tak przebojowym, że w ledwie 100 lat zawładnęło całym kontynentem, a zaraz potem wyrosło na światową potęgę, nadając ton trendom gospodarczym, politycznym, a w końcu także kulturowym i artystycznym. Przez kolejne 100 lat już tylko umacniało swoją pozycję lidera, nie przestając przy tym inspirować reszty globu. Jego obywatele powtarzają z dumą, że jest ucieleśnieniem wyjątkowej wizji genialnych ojców założycieli, idealistów nielękających się marzyć o wcieleniu w życie ideałów wolności i równości. Trudno się z tym kłócić. Zaczynali od zera, a zdobyli tak wiele i tak szybko. Nic podobnego w ostatnich stuleciach nie udało się nikomu innemu…

A gdyby w 1776 r. Ameryka wcale nie zaczynała od zera? Jeśli – odłączając się od korony – już _de facto_ istniała i rękami niewolników budowała swoje ekonomiczne zaplecze od ponad 150 lat? Była wystarczająco bogata, by sobie na rewolucję pozwolić, a sama rewolucja wcale nie miała na celu wywalczenia niepodległości? I gdyby prawdziwą stawką w tej grze było uniknięcie abolicji niewolnictwa, do której przymierzali się Brytyjczycy, a z którą koloniści nie zamierzali się godzić? Anglia zakazała go w 1772 r. Na terenie całego imperium doszło do tego w roku 1834. Sławetna „bostońska herbatka” – uznawana za początek konfliktu kolonistów z koroną – miała miejsce w 1773 r. Dwa lata później gubernator Wirginii, hrabia Dunsmore, zadeklarował, że wyzwoli każdego niewolnika, który będzie walczył po brytyjskiej stronie. Przerażeni tą perspektywą obszarnicy z Południa dołączyli do rewolucji i to dlatego rok później Ameryka już ogłaszała swoją niepodległość. Spokojna i szczęśliwa, że instytucja niewolnictwa, źródło jej bytu i dobrobytu, została ocalona.

Brzmi obrazoburczo? Z taką wersją amerykańskiej historii występuje Nikole Hannah-Jones, dziennikarka „New York Timesa”. W słynnym już dziś eseju opublikowanym w sierpniu 2019 r., w 400. rocznicę wydarzeń z Wirginii, Hannah-Jones wypunktowała kluczowe fakty z historii i zadała Ameryce newralgiczne pytanie: „Jak to by było diametralnie zmienić rozumienie historii USA i za początek naszej państwowości uznać rok 1619, moment, gdy zrodziły się definiujące nas po dziś dzień sprzeczności, ziarno tego wszystkiego, co nas wyróżnia na tle innych? (_Projekt 1619_, „NYT Magazine”, 20 sierpnia 2019 r.). Stustronicowa publikacja, w której wypowiedzieli się dziennikarze, historycy, literaci i artyści, sygnowała jednocześnie start większego przedsięwzięcia o tej samej nazwie. W „NYT” utworzono dział poświęcony publicystyce z zakresu historii relacji rasowych, ruszyła też produkcja podkastów na ten temat. Gdy kilka miesięcy później Hannah-Jones otrzymała za _Projekt 1619_ dziennikarskiego Pulitzera, „NYT” połączył siły z Centrum Pulitzera i wystartowała inicjatywa edukacyjna 1619education.org. W ofercie są nowe podstawy nauczania amerykańskiej historii oraz bogate zaplecze materiałów pomocniczych do wykorzystywania na lekcjach.

NOWA WOJNA światopoglądowa

Progresywiści przyjęli _Projekt 1619_ jak długo wyczekiwaną poprawkę w historii, którą rządziła mitomania – dotąd bezpieczna pod ochronnym parasolem establishmentu, niezainteresowanego szarganiem reputacji własnych przodków. Konserwatyści uznali _Projekt_ za akt rewizjonizmu i kolejny atak liberałów na amerykańskie świętości. – Przesłanie dla młodzieży jest jasne: mają znienawidzić własny naród, konstytucję, idee, system ekonomiczny, a także jego twórców – grzmiał Arthur Milikh z Heritage Foundation. Ten konserwatywny _think tank_ odpowiedział nawet własnym projektem, który zatytułował _A Celebration of America. Rebutting the Claims of the 1619 Project_ (_Celebracja Ameryki. Odpieranie postulatów z Projektu 1619_). Tworzą go negatywna kampania w mediach oraz artykuły i podkasty dowodzące, że publikacje „NYT” są pełne merytorycznych błędów i manipulacji. „NYT” otrzymał list otwarty od pięciu prominentnych, związanych z prawicą historyków, którzy stwierdzili m.in., że „_Projekt 1619_ ma za zadanie zaoferować nową wersję amerykańskiej historii, zorganizowanej wokół wątków niewolnictwa i białej supremacji. Błędy w przedstawianiu kluczowych wydarzeń (…) sugerują, że mamy do czynienia z wyparciem historycznej dedukcji i refleksji przez ideologię” („NYT”, 4 grudnia 2019 r.). A Uniwersytet Karoliny Północnej pod naciskiem swoich konserwatywnych darczyńców wycofał się z planów zatrudnienia Hannah-Jones na etacie wykładowczyni.

Pandemia wyhamowała rozkręcającą się publiczną debatę, ale nie powstrzymała już puszczonego w ruch domina. Dziś widać wyraźnie, że przesłanie płynące z _Projektu 1619_, to o zadośćuczynieniu historii i sprawiedliwości społecznej – stało się istotną siłą napędową rozruchów po śmierci George’a Floyda i ideologicznym fundamentem dla ruchu Black Lives Matter w formie, w jakiej okrzepł.

Widać też jasny związek między inicjatywą Hannah-Jones a nasilającym się sporem o Krytyczną Teorię Rasy (zakładającą, że rasizm jest immanentną cechą amerykańskiego społeczeństwa). Nie może być przypadkiem, że niszowa dotąd dziedzina badań akademickich rozpaliła umysły konserwatywnych rodziców właśnie teraz i że wybory w dziesiątkach okręgów szkolnych w 2021 r. wygrali ci kandydaci, którzy zbudowali swoje kampanie na obietnicy walki z KTR. Nieważne, że tej teorii nigdy dotąd w tych szkołach nie było ani że nie zanosi się, by została tam oficjalnie wprowadzona.

Nikole Hannah-Jones jesienią 2021 r. znów zabrała głos, tym razem publikując książkę _The 1619 Project. A New Origin Story_ (_Projekt 1619. Nowa opowieść o początkach_) – dzieło rozwijające i zgłębiające wątki z pierwotnej publikacji. Z publicznych wystąpień autorki wynika jednak niezbicie, że stawia ona przed sobą i swoim projektem znacznie większe wyzwania. Chce zmusić Amerykę do holistycznej, przewartościowującej refleksji nad tym, jak rasizm i relacje rasowe kształtowały kraj na długo po abolicji i kształtują zresztą do dziś. W kwietniu 2021 r. w wywiadzie z Chrisem Wallace’em z CNN wdała się na antenie w publiczną kłótnię o to, że nietykalne pokolenie tzw. największych (The Greatest Generation) przelewające krew w II wojnie światowej było w istocie pokoleniem megarasistów. Po powrocie z wojny równie zawzięcie walczyło przecież z ruchami cywilnymi i potrzeba było 20 lat, by Kongres przyjął w końcu ustawę o przyznaniu czarnoskórej Ameryce równych praw wyborczych. Pod koniec maja 2021 r. w przemówieniu do świeżo upieczonych absolwentów Uniwersytetu Rutgers w Camden w stanie New Jersey Hannah-Jones nawoływała młodych, by „ocalili Amerykę” i byli gotowi walczyć o prawdę, inaczej będzie ona blokowana jeszcze bardziej niż dotychczas. W trzech stanach, w Georgii, w Teksasie i na Florydzie, stanowe władze zakazały właśnie nauczania o wydarzeniach z 1619 r. w szkołach. Komentując zaś ostatnią strzelaninę w Buffalo, w której biały suprematysta przeprowadził zaplanowany atak na społeczność afroamerykańską (uśmiercił 10 osób), oświadczyła: Krytyczna Teoria Rasy doskonale wyjaśnia istnienie Teorii Wielkiej Wymiany. Ci sami ludzie, którzy rozkręcili histerię nawołującą do zakazu czytania książek o KTR, teraz promują TWW. To bezwstydne i żałosne.

Krytycy mają więc z _Projektem 1619_ coraz większy problem. Przestaje on być jedynie zaproszeniem do uzupełnienia wiedzy o kluczowe wydarzenia z historii, ale – jak twierdzi Tom Roberts, redaktor naczelny dwutygodnika „National Catholic Reporter” – zmienia się w „przewodnik po zbiorowym, nieuchronnym rachunku sumienia”. „Z szerszego kontekstu książki wyłania się zasadnicze pytanie: co z tym wszystkim zrobimy? Zdaje się nieuniknione, że aby przyznać historii niewolnictwa i spuściźnie, jaką po sobie pozostawiło, należne miejsce w naszej koncepcji USA, będziemy musieli porzucić niektóre zbyt długo celebrowane wizje, by zrobić miejsce zbyt długo ignorowanym prawdom” – napisał Roberts w recenzji książki Hannah-Jones, którą zatytułował: _The 1619 Project: Making space for long-ignored truths_ (_Projekt 1619: czyniąc miejsce zbyt długo ignorowanym prawdom_, „NCT” 7 maja 2022 r.).

Ameryka jest światowym liderem, jeśli chodzi o inwestycje w programy integracji rasowej, w zinstytucjonalizowany równy (niekiedy nawet „równiejszy”) dostęp ludności kolorowej do edukacji i zatrudnienia. Dlaczego więc tak ucieka przed krytycznym spojrzeniem na tę – prawda, niełatwą – część swojej historii? Odpowiedź może być zdumiewająco prosta. Rzecz w tym, że jej przeorana doświadczeniem niewolnictwa świadomość zbiorowa od dawna działa dwutorowo. Torem pierwszym płynie to, co Ameryka chce w otaczającej ją rzeczywistości dostrzegać, drugim to, co chce z niej wyeliminować, usprawiedliwiając jednak zawsze to rozdwojenie jako rzecz nieuchronną i naturalną. W książce Hannah-Jones eseista Ibram X.Kendi tłumaczy to tak: „Amerykę od początku pchały w przód dwie siły: jedna to coraz większe zagarnianie w ramiona Afroamerykanów, druga to ich coraz większe z nich wypieranie. Toczący się między nimi pojedynek jest kluczem do zrozumienia historii relacji rasowych w USA. Konflikt ten jest jednak skutecznie maskowany przez obowiązujący mit o jednostajnym i nieprzerwanym awansie społecznym czarnoskórej Ameryki”.

Predylekcję do takiego rozdwojenia jaźni Stany Zjednoczone manifestowały od początku. Jefferson, autor słów „Wszyscy ludzie stworzeni są równymi” z Deklaracji Niepodległości, sam miał niewolników i nigdy nie wyzwolił nawet swej wieloletniej czarnoskórej nałożnicy i matki swych dzieci Sally Hemings. Dziś podobne ataki osobowości wielorakiej widać w szokującym, kompletnie niezrozumiałym dla reszty świata stosunku obywateli USA choćby do idei powszechnego ubezpieczenia medycznego, do przepisów o posiadaniu broni, wreszcie do praw pracowniczych. Choć Amerykanie bankrutują przez długi medyczne, tracą życie w masowych strzelaninach i pozostają jedynym krajem rozwiniętym bez prawa do urlopu macierzyńskiego, od zmian w obowiązującym _status quo_ odżegnują się jak od diabła, zasłaniając się dyżurnym argumentem o odpowiedzialności jednostkowej. Ameryka o swoich bolączkach debatuje i nie żałuje środków na szukanie rozwiązań. Równolegle pozostaje jednak oporna na światopoglądowe zmiany, nawet na własne wyrzuty sumienia i poczucie wewnętrznego rozdarcia. I oczywiście sami Amerykanie żadnej schizofrenii u siebie nie dostrzegają. Potrafią zgrabnie wytłumaczyć każdą dychotomię prawem do wyboru. Nieważne, czy jest najlepszy. Ważne, byś umiał się go konsekwentnie trzymać i udowodnić innym, że taki jest. To popularna rada w podręcznikach sukcesu pisanych po tej stronie oceanu.

Ironia i tragedia

Czy więc konstrukcja oryginalnego mitu założycielskiego też była po prostu rodzajem wyboru?

– Można na to tak patrzeć, ale sprawa jest oczywiście o wiele bardziej złożona – zastrzega Manisha Sinha, dziekan Wydziału Historii na Uniwersytecie Connecticut specjalizująca się w historii niewolnictwa i Afroamerykanów w USA. – Utrzymanie niewolnictwa było dla kolonistów bardzo ważne, ale wiemy, że prowadzili wojnę także w imię wielu innych celów. Nie należy pomniejszać ich intencji państwotwórczych i niepodległościowych. Poza tym krytycy _Projektu 1619_ zapominają, że to przede wszystkim inicjatywa dziennikarska, a nie historyczna, i jej autorzy postawili sobie inne cele niż badacze historii. Nie odkrywają nowych faktów, umieszczają je tylko w nowym kontekście, żeby wywołać emocje i pobudzić do konstruktywnej refleksji. Bez wątpienia bardzo nam potrzebnej, bo w szkolnych podręcznikach wciąż panoszy się eurocentryczny punkt widzenia, a dojmujący jest brak złożoności i wielowarstwowości, jakie zawsze cechowały każdy aspekt amerykańskiego życia – mówi Sinha.

Adam Sawyer, dziennikarz „The Atlantic”, już w grudniu 2019 r. wyrażał zdanie, że w sporze między Hannah-Jones a jej krytykami nie chodzi o historyczne fakty, lecz o fundamentalny spór o ewolucję społeczeństwa. I to bardziej o tę, która jeszcze przed Ameryką, niż o tę już dokonaną. Że zaś obie strony skaczą sobie aż do gardeł, wynika stąd, że mamy teraz okres głębokich przewartościowań w kulturze, relacjach rasowych oraz tożsamości.

„Nie dziwi mnie, ale bardzo niepokoi, do jakiego stopnia _Projekt 1619_ został upolityczniony i zmieniony w kolejne narzędzie walki na froncie nowo odgrzanej wojny kulturowej. Słychać nawet te same co 50 i 150 lat temu argumenty, że oto nadchodzi koniec Stanów Zjednoczonych, a nawet całego świata. Tymczasem chodzi wciąż o jedno i to samo: uporczywie natywistyczną, podbitą nieufnością i poczuciem egzystencjalnego zagrożenia postawę Ameryki wobec mniejszości i inności. _Projekt 1619_ to propozycja stawienia czoła tym fobiom i lękom. Czy Ameryka to zrobi?” – zastanawia się prof. Sinha.

Jakie są na to szanse – i czy Ameryka faktycznie powinna zmienić swoją oficjalną datę „narodzin” – zapytałam Gordona Wooda, jednego z pięciu sygnatariuszy wspomnianego listu historyków do redakcji „NYT”. Wood jest emerytowanym profesorem Uniwersytetu Browna i laureatem Nagrody Pulitzera za książkę _The Radicalism of the American Revolution_ (_Radykalizm Rewolucji Amerykańskiej_, 1993 r.). Uważa się go za najważniejszego badacza amerykańskiej rewolucji, którą on sam opisuje słowami „ironia i tragedia w jednym”. Wood tłumaczy, że podpisał list protestacyjny do „NYT” przede wszystkim dlatego, iż nie popiera praktyki oceniania historii przy użyciu dzisiejszych standardów i współczesnej wiedzy o świecie. A tak jego zdaniem postępują autorzy _Projektu 1619_. To też forma radykalizmu, który zamiast poszerzać perspektywę, w istocie ją zawęża.

– To, co się teraz dzieje w obszarze relacji rasowych, zmienia wszystko inne, w tym nasz stosunek do historii. Niestety, w biegu po sprawiedliwość społeczną zadeptujemy idee badawczej rzetelności i wiarygodności i tylko dlatego aktywistom w czapkach historyków udało się zredukować samą rewolucję do kwestii rasy, genderu i tożsamości. Jestem jak najdalszy od minimalizowania tragedii, jaką były niewolnictwo i era praw Jima Crowa (segregacji rasowej – przyp. E. S-M.), ale czynienie z nich soczewki, przez którą filtruje się wszystkie zdarzenia w naszej niebywale złożonej i zawiłej historii, to nie tylko jej przekłamywanie. To propozycja, która nas tylko dalej podzieli, niszcząc poczucie jedności i wspólnoty, jakie jeszcze posiadamy. Dlatego jej nie popieram – tłumaczy Gordon Wood.

Powodzenie _Projektu 1619_ być może będzie zależeć nie od tego, czy uda się jego autorom przekonać Amerykę co do słuszności swoich postulatów, lecz od tego, czy Amerykanie, prócz satysfakcji z zadośćuczynienia społecznej sprawiedliwości, odnajdą w nim elementy nadające się do roli spoiwa, inspirującego i jednoczącego w sposób, w jaki czynił to „stary” mit założycielski. Czy tym spoiwem mógłby być po prostu koncept „umiłowania wolności”? Wątpliwe, przecież dzielące społeczeństwo kulturowe i światopoglądowe wojny toczą się właśnie pod tym sztandarem. Im bardziej Ameryka będzie się różnicować rasowo, etnicznie i nawet językowo, tym bój o równą reprezentację w przestrzeni publicznej każdej racji, narracji i doświadczenia będzie się nasilał. Grupy w jakikolwiek sposób pokrzywdzone i dotąd wykluczane będą się dopominać o swoje prawa, z coraz większą determinacją pogłębiając podziały na krzywdzących i krzywdzicieli. Jak na takim gruncie budować narodową jedność, poczucie i sens wspólnej przyszłości? I szerzej, czy w państwie tak niejednorodnym, bazującym na takiej wielości historycznych i społecznych doświadczeń, kultur, tradycji, a nawet systemów wartości możliwe są absolutna wolność, absolutna sprawiedliwość, absolutna inkluzywność? To pytania, na które nikt, nawet sama Nikole Hannah-Jones, nie ma w tej chwili odpowiedzi.