Anglosasi. Historia początków Anglii - ebook

PODZIĘKOWANIA

Powstanie niniejszej książki jest zasługą wielu osób. Przede wszystkim dziękuję Sophie Ambler, Markowi Edwardsowi, Helen Gittos, Ryanowi Kempowi i Melanie Marshall za cenne wskazówki, artykuły i przekłady oraz Rory’emu Naismithowi za fachową pomoc w poszukiwaniach ilustracji monet. Szczególne podziękowania kieruję do Richarda Abelsa, Guya Halsalla, Charlesa Insleya, Johna Maddicotta i Howarda Williamsa, którzy byli tak uprzejmi i przeczytali wersje robocze poszczególnych rozdziałów, przekazując mi cenne uwagi. Pragnę również gorąco podziękować Leviemu Roachowi, który przeczytał niemal połowę książki, a przez te wszystkie lata, jakie zajęło mi jej pisanie, cierpliwie odpowiadał na liczne wiadomości mailowe.

Z wielką przyjemnością wspominam także współpracę z Anną Argenio z Wydawnictwa Hutchinson – która rzetelnie, a jednocześnie z poczuciem humoru pracowała nad książką – oraz z Davidem Milnerem, który z niezwykłą dbałością i profesjonalizmem dokonał redakcji końcowej wersji tekstu. Podziękowania kieruję także do Josha Irelanda za korektę całości, do Martina Lubikowskiego za sporządzenie mapek oraz do Rose Waddilove za jej cierpliwość przy doborze ilustracji. Na podziękowania zasługują również Sarah Rigby i Jocasta Hamilton, które zamówiły tę książkę w 2016 roku oraz mój agent, Julian Alexander – za niemal dwadzieścia lat wsparcia i przyjaźni.

Na końcu dziękuję Cie, Peterowi i Williamowi za ich miłość i wsparcie.SPIS ILUSTRACJI

1. Hełm z Sutton Hoo. © The Trustees of the British Museum. Wszelkie prawa zastrzeżone.
2. Tkanina z Bayeux. Scena przedstawiająca śmierć króla Harolda. Za specjalnym pozwoleniem miasta Bayeux.
3. Zmieniający się obraz Richborough w czasach rzymskich. a. Rekonstrukcja fortu z około 120 roku naszej ery. © Historic England Archive. b. Rekonstrukcja fortu z połowy III wieku. Ivan Lapper (English Heritage/Heritage Images/Getty Images). c. Zdjęcie lotnicze. © Historic England Archive.
4. Trzy monety ze skarbu z Hoxne. Fotografia wykonana przez Chrisa Keatinga podczas warsztatów British Museum/Wikipedia. Domena publiczna.
5. Grodzisko Cadbury w Somerset. © Historic England Archive.
6. Szkic rekonstrukcyjny grobowca kurhanowego w Prittlewell w hrabstwie Essex. © Museum of London Archaeology, reprodukcja za zgodą.
7. Prace wykopaliskowe przy pochówku łodziowym w Sutton Hoo w 1939 roku. © The Trustees of the British Museum. Wszelkie prawa zastrzeżone.
8. Szkic rekonstrukcyjny siedziby w Cowdery’s Down w Hampshire. Simon James, za zgodą.
9. Widok na Lindisfarne z lotu ptaka. Northumberland County Council, za zgodą.
10. Oryginalna kamienna tablica dedykacyjna kościoła (_basilica_) św. Pawła w Jarrow. Domena publiczna.
11. Wyobrażenie widoku na Lundenwic. © Museum of London Archaeology, reprodukcja za zgodą.
12. Słup Elisega. Fot. Howard Williams, za zgodą.
13. Srebrny pens przedstawiający króla Offę. © The Fitzwilliam Museum, Cambridge.
14. Srebrny pens przedstawiający królową Cynethryth. Classical Numismatic Group, LLC, za zgodą.
15. Kamień z IX wieku z Lindisfarne, przedstawiający zbrojny atak. © Historic England Archive.
16. Statek z Gokstad z IX wieku, odkryty ponownie w 1880 roku. LHismanto/Shutterstock.
17. Pomnik króla Alfreda Wielkiego w Wantage. Greg Balfour Evans/Alamy Stock Photograph.
18. Plan _burh_ w Wallingford. © Environment Agency, za zgodą.
19. Pagina z dokonanego przez Alfreda przekładu _Opieki duszpasterskiej_ Grzegorza Wielkiego. Fot. Bodleian Libraries/MS. Hatton 20, fol. 1r, dzięki uprzejmości Bodleian Images.
20. Moneta z wizerunkiem Æthelstana w koronie jako „króla całej Brytanii”. © The Fitzwilliam Museum, Cambridge.
21. Pozostałości po rzymskim amfiteatrze w Cirencester. Fot. Francis Hawkins © SNWS.com.
22. Rekonstrukcja nowego kościoła opackiego w Glastonbury, zbudowanego z inicjatywy Dunstana. © The Centre for the Study of Christianity and Culture, University of York, za zgodą.
23. Ilustracja z jedenastowiecznej kopii _Regularis Concordia_, ukazująca króla Edgara w towarzystwie św. Dunstana i św. Æthelwolda. © British Library Board, BL Cotton Tiberius A III, fol. 2v.
24. Ilustracja przedstawiająca stworzoną na podstawie wykopalisk wizualizację fragmentu Winchesteru z końca X wieku. Oxford Archaeology, za zgodą.
25. Scena z pochodzącego z początku XII wieku angielskiego kalendarza, przedstawiająca oracza podczas pracy. _Cotton Julius A. VI_, fol. 3/Album/Alamy Stock Photograph.
26. Zbiorowa mogiła na Ridgeway Hill w Dorset. Oxford Archaeology, za zgodą.
27. Dwie monety bite za panowania Æthelreda Bezradnego.
a. Moneta przedstawiająca Æthelreda w hełmie na głowie. Classical Numismatic Group, LLC, za zgodą.
b. Moneta z 1009 roku, ukazująca Baranka Bożego oraz Gołębicę Pokoju. Gabriel Hildebrand, The Royal Coin Cabinet/Statens Historika Museer (Sztokholm). Domena publiczna.
28. Król Knut i królowa Emma ofiarowują ogromny krzyż jako dar dla opactwa New Minster w Winchesterze. © British Library Board, BL Stowe MS 944, fol. 6.
29. Autor _Encomium_ pokazuje swoje dzieło królowej Emmie. © British Library Board, Add MS 33241 (_Encomium Emmae reginae_).
30. Tkanina z Bayeux: scena, w której Harold składa przysięgę Wilhelmowi, obiecując, że poprze jego roszczenia do tronu. Za specjalnym pozwoleniem miasta Bayeux.
31. Tkanina z Bayeux: koronacja Harolda Godwinsona. Za specjalnym pozwoleniem miasta Bayeux.
32. Wielka Księga Domesday (_Great Domesday_) oraz Mała Księga Domesday (_Little Domesday_), W. Andrews, _Historic Byways and Highways of Old England_ (1900).

WKŁADKA KOLOROWA

1. Skarb z Hoxne. Fot. Mike Peel (www.mikepeel.net). Domena publiczna.
2. Wał Hadriana. Kevin Standage/Shutterstock.
3. Dwa artystyczne przedstawienia Durovernum (Canterbury), ukazujące miasto u szczytu rzymskiej potęgi oraz jego ruiny po upadku imperium. Ivan Lapper. © Canterbury Museums and Galleries.
4. Zapinka z Kingston Down. Walker Art Gallery, National Museums Liverpool/Bridgeman Images.
5. Klamra od pasa ze skarbu z Sutton Hoo. © The Trustees of the British Museum. Wszelkie prawa zastrzeżone.
6. Artefakty ze skarbu znalezionego w Staffordshire. Birmingham Museums and Art Gallery/Bridgeman Images.
7. Krzyż pektoralny noszony niegdyś przez św. Kutberta. Owen Humphreys/PA Images/Alamy Stock Photograph.
8. Krypta w opactwie Hexham. Reprodukcja za zgodą British Pilgrimage Trust.
9. Kościół w Bradwell-on-Sea w Essex. Fot. Colm O’Laoi. Domena publiczna.
10. Ewangeliarz z Lindisfarne. Pierwsza strona z Ewangelii św. Mateusza. © British Library Board, Cotton Nero D. IV.
11. Wał Offy przecinający Llanfair Hill. Fot. David Jones © PA Images.
12. Kościół Wszystkich Świętych w Brixworth. Baz Richardson © Wszelkie prawa zastrzeżone.
13. Złota moneta wybita za panowania króla Offy. Dzięki uprzejmości Sylloge of Coins of the British Isles.
14. Rzeźbiona zwierzęca głowa – jedna z pięciu – odkryta w pochówku łodziowym z IX wieku w Oseberg. © Museum of Cultural History, University of Oslo, Norway/Kirsten Helgeland. Domena publiczna.
15. Strona (Mt 1, 18) ze znajdującego się w Sztokholmie _Codex Aureus_, ff. 9v & 10r. The Picture Art Collection/Alamy Stock Photograph.
16. Klejnot Alfreda. Heritage Image Partnership Ltd/ Alamy Stock Photograph.
17. Miecz z Gilling. Dzięki uprzejmości York Museums Trust (yorkmuseumstrust.org.uk). Domena publiczna.
18. Król Æthelstan wręczający księgę św. Kutbertowi. Parker Library, Corpus Christi College, Cambridge. Użyto za zgodą.
19. Fragmenty stuły i manipularza wyhaftowanych złotem (z grobowca św. Kutberta). Reprodukowano za zgodą kapituły katedralnej w Durham.
20. Wzgórze Glastonbury. Stephen Govan © Wszelkie prawa zastrzeżone. Użyto za uprzejmą zgodą.
21. Wąwóz Cheddar. James Loveridge/Alamy Stock Photograph.
22. Frontypis karty fundacyjnej New Minster w Winchesterze. © British Library Board, BL Cotton MS Vespasian A VIII.
23. Wieża z połowy XI wieku w Earls Barton w Northamptonshire. © Laurence Burridge. Reprodukowano za uprzejmą zgodą.
24. Karta z Domesday Book. Mary Evans/The National Archives, London.

RYSUNKI NA STRONIE 53

1.1. Cmentarzyska ciałopalne. Na podstawie: H. Williams, _Cemeteries as Central Places – Place and Identity in Migration Period Eastern England_, _Central Places in the Migration and Merovingian Periods_, red. L. Larsson i B. Hårdh (Sztokholm, 2002), s. 344.

1.2. Saski styl reliefowy a styl zapinek pierścieniowych. Na podstawie: S. Laycock, _Britannia – The Failed State: Tribal Conflict and the End of Roman Britain_ (Stroud, 2008), s. 171 (ryc. 74) oraz S. Suzuki, _The Quoit Brooch Style and Anglo-Saxon Settlement_ (Woodbridge, 2000), s. 195 (ryc. 78).

1.3. Rzymskie prowincje i ich główne stolice oraz umowne granice. Na podstawie: J.C. Mann, _The Creation of Four Provinces in Britain by Diocletian_, „Britannia”_,_ 29 (1998), s. 340.

1.4. Zapinki na nadgarstki – strefa Anglów. Na podstawie: J. Gerrard, _The Ruin of Roman Britain: An Archaeological Perspective_ (Cambridge, 2013), s. 264 (ryc. 7.5).WSTĘP

Podczas pracy nad książką poprosiłem wiele osób, aby podzieliły się ze mną swoimi pierwszymi skojarzeniami dotyczącymi Anglosasów. Odpowiedzi były oczywiście bardzo różne, jednak dwie powtarzały się nadzwyczaj często. Pierwszą, często przywoływaną przez zapytanych rzeczą, był odkryty w 1939 roku skarb z Sutton Hoo, obecnie znajdujący się w Muzeum Brytyjskim w Londynie, drugą zaś była śmierć króla Harolda w słynnej bitwie pod Hastings w 1066 roku.

Pochodzący z początków VII wieku skarb z Sutton Hoo, złożony w łodzi wraz ze szczątkami właściciela i umieszczony pod wielkim kurhanem, stanowi najbardziej imponujący zbiór anglosaskich zabytków, jakie kiedykolwiek odkryto. Nawet jeśli ta nazwa nic ci nie mówi, Drogi Czytelniku, z pewnością kojarzysz najbardziej charakterystyczne artefakty związane z historią Anglosasów, czyli hełm z wyrazistą maską twarzy, który widnieje na okładkach niezliczonych książek i magazynów oraz słynną Tkaninę z Bayeux – jedno z najbardziej rozpoznawalnych dzieł sztuki średniowiecznej, na którym uwieczniono śmierć króla Harolda.

1. Hełm z Sutton Hoo.

Tylko czy te dwa najczęstsze skojarzenia dotyczące Anglosasów mają w ogóle coś wspólnego ze sobą? Pochówek z Sutton Hoo i bitwę pod Hastings dzieli prawie pół tysiąclecia, w trakcie którego nastąpiły ogromne zmiany. Harold był władcą zjednoczonego już królestwa, które współcześni nazywali Anglią i którego granice niemal pokrywały się z dzisiejszymi. Było to królestwo zamożne, cieszące się pokojem, z rozwijającą się gospodarką, skarbcem pełnym srebrnych monet oraz z wieloma miastami, portami i osadami.

2. Tkanina z Bayeux. Scena przedstawiająca śmierć króla Harolda.

Było to również państwo chrześcijańskie – z szesnastoma katedrami, około sześćdziesięcioma klasztorami i tysiącami lokalnych kościołów.

Lecz w czasach pochówku z Sutton Hoo obraz ten wyglądał zgoła inaczej. To, co ostatecznie miało stać się Anglią, stanowiło zlepek mniejszych królestw, które nieustannie rywalizowały ze sobą, osiągając na przemian chwilową przewagę. Żadne z nich nie mogło poszczycić się osadą liczącą więcej niż kilkuset mieszkańców, nie wspominając o srebrnej monecie czy rozwiniętym handlu.

Chrześcijaństwo, które zawitało na te ziemie zaledwie pokolenie wcześniej, w tamtym czasie poczyniło jeszcze niewielkie postępy i niemal wszyscy mieszkańcy nadal praktykowali pogański kult, oddając cześć bogom takim jak Thunor, Frig i Woden. Król Harold zaś – żyjący w świecie biskupów, grodów, hrabstw i szeryfów – prawdopodobnie czułby się swobodniej wśród Anglików późnego średniowiecza niż wśród ludzi, którzy ponad cztery wieki wcześniej dokonali słynnego pochówku łodziowego.

W ciągu stuleci, które dzieliły te dwa okresy, zaszły niezwykle głębokie zmiany, dlatego też uogólnianie historii „Anglosasów” raczej nie ma większego sensu, zwłaszcza że wymaga ono skrajnych uproszczeń. Mówić o „anglosaskiej sztuce wojennej” to jakby próbować uśrednić kwestie taktyki stosowanej w razie konfliktów między XIV a XIX wiekiem. Mając to na uwadze, starałem się unikać zbytnich uogólnień, a zamiast tego opisywać przebieg głównych przemian społecznych i politycznych. W każdym rozdziale omówiłem dominującą tematykę danej epoki. I tak na przykład rozdział trzeci poświęciłem drugiej połowie VII wieku, kiedy to nastąpiła dynamiczna ekspansja chrześcijaństwa oraz zakładanie klasztorów i biskupstw. Oczywiście, w tamtym czasie w Brytanii miały miejsce również inne istotne wydarzenia, ale przedstawiłem je jedynie jako wątki poboczne. Niemożliwe jest bowiem napisanie książki o okresie obejmującym ponad siedem stuleci – od rzymskiej Brytanii po podbój normański – bez konieczności dokonywania wyborów. Poświęcając każdy rozdział jednej kluczowej tematyce, starałem się stworzyć jak najbardziej przejrzystą narrację.

W większości rozdziałów koncentrowałem się również na konkretnych postaciach historycznych. Cztery rozdziały poświęciłem postaciom wybitnych królów, dwa biskupom, a jeden rodzinie Godwinów. Podkreślam raz jeszcze, że w tych wypadkach wybrałem formę biografii, która pozwala ukazywać wydarzenia epoki w bardziej przystępny i zrozumiały sposób – z perspektywy ludzkich doświadczeń, ponieważ kluczową sprawą było dla mnie zachowanie przejrzystości narracji. Zależało mi jednocześnie, aby książka nie stała się jedynie zbiorem odrębnych portretów, dlatego w każdym rozdziale zamieściłem sporo materiału pozabiograficznego, który rozwija główne wątki opowieści i spaja poszczególne rozdziały. Nie jest to przecież seria szkiców historycznych, lecz opowieść o narodzinach Anglików i rozwoju Anglii.

Niestety, ze względu na brak wystarczających źródeł potrzebnych do stworzenia wiarygodnego opracowania, żadnego z rozdziałów nie poświęciłem kobietom. W przypadku niektórych królów i biskupów mamy to szczęście, że dysponujemy odpowiednimi świadectwami, lecz niestety w przypadku królowych czy przeorysz takie źródła się nie zachowały. Jedynie w swojej monumentalnej _Historii kościelnej_, napisanej na początku VIII wieku, Beda Czcigodny zamieścił kilka krótkich opisów pobożnych niewiast. Dopiero w połowie XI wieku pojawiają się źródła mówiące o kobietach, a to dzięki temu, że dwie królowe – Emma i Edyta – zleciły napisanie politycznych traktatów, w których wspomniano również o ich działalności. Jednakże nawet te cenne późne świadectwa zawierają zbyt skąpy materiał, aby można było oprzeć na nim cały rozdział. Możemy mimo to przypuszczać, że w niektórych okresach konkretne kobiety odgrywały kluczową polityczną rolę. Bywało tak na przykład w X wieku, kiedy kolejni młodzi królowie szybko umierali, podczas gdy ich matki, pozostając na dworach, sprawowały władzę i podpisywały najważniejsze królewskie dokumenty. Niestety, pomimo tego, że cieszyły się władzą i wpływami, ich działalność nie została udokumentowana, a osobowości i losy do dziś są spowite mrokiem tajemnicy.

Ten deficyt źródeł może wydawać się zaskakujący, zważywszy na to, że era anglosaska jest często uważana za „złoty wiek” dla kobiet. Od końca XVIII wieku dominował pogląd, że kobiety w Anglii miały większe prawa przed podbojem normańskim niż po nim i że były wówczas wyżej cenione przez społeczeństwo. W połowie XX wieku pewien wybitny historyk stwierdził nawet, że przed 1066 rokiem mężczyźni i kobiety cieszyli się „pragmatycznym partnerstwem”1. Jak to jednak często bywa ze „złotymi wiekami”, obraz ten opiera się na wybiórczej interpretacji bardzo ograniczonych i zarazem problematycznych źródeł. Mam tu między innymi na uwadze świadectwo dotyczące germańskich kobiet, napisane przez rzymskiego historyka Tacyta pod koniec I wieku naszej ery. Tacyt przedstawił je jako cnotliwe, skromne i czyste, wspierające synów i mężów. Był to jednak wyłącznie zabieg, w którym Rzymianin wychwalał „barbarzyńskie” społeczeństwo, aby skrytykować własne. Germańskie niewiasty jawiły się jako godne pochwały, ponieważ – w przeciwieństwie do Rzymianek – nie wdawały się w romanse ani nie trwoniły czasu w łaźniach i teatrach. Niestety, wszystko wskazuje na to, że status kobiet w Germanii czy anglosaskiej Anglii z I wieku nie był lepszy niż w wiekach późniejszych2.

Podobnie było w przypadku ogółu anglosaskiego społeczeństwa. Twierdzenie, że okres przed podbojem był „złotym wiekiem”, ma jeszcze dłuższą historię. Kiedy Anglia zerwała więzi ze Stolicą Apostolską w XVI wieku, uczeni próbowali udowodnić, że Kościół anglosaski był pierwotnie czystą, rodzimą instytucją, nieskażoną papieskimi wpływami.

Podczas wojny domowej w XVII wieku stronnicy Parlamentu twierdzili, że wolność i prawa, o które walczyli, należały niegdyś do ich anglosaskich przodków, lecz zostały utracone w 1066 roku. Niekoniecznie było to zgodne z historyczną prawdą, ale mimo wszystko mit ten utrwalił się i upowszechnił. Pod koniec XIX wieku, gdy zaczęto wychwalać rzekomą rasową wyższość Anglosasów, zyskał on niepokojący wydźwięk. To skłoniło niektórych dzisiejszych badaczy do wniosku, że powinno się zrezygnować z używania terminu „Anglosasi”3.

Jak łatwo się domyślić, zważywszy na tytuł tej książki, nie zgadzam się z takim stanowiskiem. Prawdą jest, że ludność, którą określamy mianem Anglosasów, rzadko posługiwała się tym określeniem, i na ogół postrzegała siebie jako „Anglów” lub „Sasów”. Jednak już pod koniec IX wieku Alfred Wielki często tytułował siebie „królem Anglosasów”, podobnie jak kilku jego następców z X wieku. Ponadto określenie „Anglosasi” jako wygodny sposób opisu różnych ludów anglojęzycznych, zamieszkujących nizinne obszary Brytanii między odejściem Rzymian a przybyciem Normanów, ma długą historię, sięgającą przynajmniej czterystu lat wstecz.

Istotną rzeczą jest, aby odrzucić błędne wyobrażenia o Anglosasach, które narosły przez stulecia – a jest to niełatwe zadanie. Wielkie odrodzenie w sferze nadawania anglosaskich imion w XIX wieku sprawia, że trudno nie wyobrażać sobie Alfredów, Edyt i Haroldów jako romantycznych i szlachetnych bohaterów rodem z epoki wiktoriańskiej. W rzeczywistości jednak historyczne postacie odbiegają od tego wyidealizowanego obrazu i różnią się zarówno od nas samych, jak i od naszych wiktoriańskich przodków. Bliższe przyjrzenie się ich losom pomoże nam odnaleźć wiele cech i zachowań – zarówno tych godnych podziwu, jak odwaga, pobożność, zaradność, zamiłowanie do piękna i wolności oraz tych znacznie mniej chlubnych, jak brutalność, nietolerancja, mizoginia czy wyzyskiwanie niewolników. Społeczności, z których się wywodzili, stworzyły jedne z najwspanialszych dzieł sztuki, lecz z drugiej strony były silnie zhierarchizowane, patriarchalne, nietolerancyjne i teokratyczne. To właśnie różnice między nimi a nami – choć z pewnością nie brakuje również podobieństw – wydają się tak fascynujące. Naszym zadaniem jest więc zrozumieć, a nie idealizować.

Niestety nie dysponujemy dużą ilością źródeł historycznych z tamtego okresu, a materiał w nich zawarty jest skąpy. W związku z tym, że nie zachowały się niemal żadne pisemne świadectwa dotyczące dwóch pierwszych wieków po zakończeniu panowania Rzymian, na pomoc przychodzi nam archeologia. Sytuacja wraz z upływem kolejnych dekad nieco się poprawia, ale wciąż w naszej wiedzy istnieją spore luki. O naprawdę istotnych wydarzeniach dowiadujemy się niekiedy z lakonicznej wzmianki – czy to w dokumencie, czy na znalezionej monecie – a w obliczu braku bezpośrednich dowodów pozostają nam tylko domysły.

Oczywiście im mniej dowodów, tym więcej kwestii spornych. Fakt, że tak wiele zagadnień wzbudza wątpliwości, skłania uczonych do niekończących się dyskusji. Angażowanie się w nie przypomina przeprawę przez szeroką, wartką rzekę, zasilaną tysiącem strumieni wiedzy. Niepodobna jej okiełznać – to tak, jak byśmy chcieli zatrzymać wodospad. Kompletna historia tego okresu jest niemożliwa do odtworzenia. Pisząc tę książkę, opierałem się na źródłach, które uważam za najbardziej wiarygodne, oraz na argumentach, które wydają mi się najbardziej przekonujące. Starałem się też przedstawić swoje własne rozważania, nie zakłócając przy tym biegu opowieści, ponieważ to sama historia jest niezwykła i jako taka powinna być postrzegana. Opowiadam ją niczym stary nadworny gawędziarz, mając nadzieję, że rozbudzę ciekawość moich słuchaczy.PRZYPISY

JEŚLI NIE WSKAZANO INACZEJ, MIEJSCEM WYDANIA JEST LONDYN

WSTĘP

1 D.M. Stenton, _The English Woman in History_ (London, 1956), s. 348.

2 P. Stafford, _Women and the Norman Conquest_, „Transactions of the Royal Historical Society”, 6. seria, 4 (1994), 221–49. Stafford także obala tezę, jakoby kobiety anglosaskie miały większe prawa jako właścicielki ziemskie. Zaledwie pięć procent ziemi zapisanej w _Domesday Book_ było w rękach kobiet, a tylko jeden procent należał do kobiet innych niż królowe i hrabiny. Tamże, s. 226.

3 Higham i Ryan, s. 13–15.

ZMIERZCH BRYTANII

1 _Eric Lawes: Obituary_, „Guardian” (23 July 2015); C. Johns i R. Bland, _The Hoxne Late Roman Treasure_, „Britannia”, 25 (1994), s. 165–173; R. Bland, _Hoarding in the Iron Age and Roman Britain: The Puzzle of the Late Roman Period_, „British Numismatic Journal”, 84 (2014), s. 30–36.

2 R. Bland, _Coins Hoards and Hoarding in Roman Britain AD 43–c.498_ (2018), s. 12–14, 113–116; Johns i Bland, _Hoxne Late Roman Treasure_, s. 165; J.R. Maddicott, _Prosperity and Power in the Age of Bede and Beowulf_, „Proceedings of the British Academy”, 117 (2003), s. 58.

3 P. Salway i J. Blair, _Roman and Anglo-Saxon Britain_ (nowe wydanie, Oxford, 1992), s. 1–24; R. Fleming, _Britain After Rome: The Fall and Rise, 400 to 1070_ (2010), s. 1–6; _The Anglo-Saxons_, red. J. Campbell (wyd. drugie, 1991), s. 10; Higham i Ryan, s. 26.

4 Fleming, _Britain After Rome_, s. 17–20; D. Mattingly, _An Imperial Possession: Britain in the Roman Empire, 54 BC–AD 409_ (2006), s. 20.

5 B. Ward-Perkins, _The Fall of Rome and the End of Civilization_ (Oxford, 2005), s. 88–100; Fleming, _Britain After Rome_, s. 6–7, 16–17; H. Härke, _Anglo-Saxon Immigration and Ethnogenesis_, „Medieval Archaeology”, 55 (2011), s. 8; Salway i Blair, _Roman and Anglo-Saxon Britain_, s. 2.

6 Halsall, _Worlds_, s. 92; P.J. Casey, _The Fourth Century and Beyond_, _The Roman Era_, red. P. Salway (Oxford, 2002), s. 76–77.

7 Higham i Ryan, s. 22–25; D.J. Breeze i B. Dobson, _Hadrian’s Wall_ (wyd. czwarte, 2000), s. 1; Fleming, _Britain After Rome_, s. 3–5; Mattingly, _Imperial Possession_, s. 239.

8 N. Faulkner i R. Reece, _The Debate About the End: A Review of Evidence and Methods_, „Archaeological Journal”, 159 (2002), s. 68; T. Wilmott, _Richborough and Reculver_ (2012), s. 32–41; A. Pearson, _The Roman Shore Forts: Coastal Defences of Southern Britain_ (Stroud, 2002), passim; Fleming, _Britain After Rome_, s. 5–6.

9 A.R. Birley, _The Roman Government of Britain_ (Oxford, 2005), s. 415–416, 428–429, 430–440.

10 Faulkner i Reece, _Debate About the End_, s. 59–76.

11 P. Heather, _The Huns and the End of the Roman Empire in Western Europe_, EHR, 110 (1995), s. 4–41; C. Freeman, _Egypt, Greece and Rome: Civilizations of the Ancient Mediterranean_ (wyd. 3, Oxford, 2014), s. 611.

12 Halsall, _Worlds_, s. 177–178; M.A. McEvoy, _Child Emperor Rule in the Late Roman West, ad 367–455_ (Oxford, 2013), s. 85.

13 Birley, _Roman Government_, s. 423–424, 449.

14 Tamże, s. 449; Casey, _Fourth Century and Beyond_, s. 93.

15 G. Halsall, _Barbarian Migrations and the Roman West, 376–568_ (Cambridge, 2007), s. 187–188, 201–202.

16 Bland, _Hoarding in the Iron Age_, s. 28–30; Higham i Ryan, s. 41.

17 P. Guest, _The Hoarding of Roman Metal Objects in Fifth-Century Britain_, _AD 410: The History and Archaeology of Late and Post-Roman Britain_, red. F.K. Haarer i in. (Society for the Promotion of Roman Studies, 2014), s. 122–124.

18 Halsall, _Worlds_, 12–13; Birley, _Roman Government_, s. 456–460.

19 Tamże, s. 460; Ward-Perkins, _Fall of Rome_, s. 48–49; Zosimus, _New History_, red. R.T. Ridley (Canberra, 1982), s. 128–129.

20 Fleming, _Britain After Rome_, s. 27; Halsall, _Worlds_, s. 97, 174–177.

21 Dalsze omówienie: S. EsmondeCleary, _Introduction: the Roman Society and the Study of AD 410_, _AD 410: The History and Archaeology of Late and Post-Roman Britain_, red. Haarer i in., s. 1–10; tenże, _The Ending(s) of Roman Britain_, _The Oxford Handbook to Anglo-Saxon Archaeology_, red. H. Hamerow, D.A. Hinton i S. Crawford (Oxford, 2011), s. 13–29.

22 Guest, _Hoarding of Roman Metal Objects_, s. 119; Higham i Ryan, s. 50.

23 Sidonius, _Poems and Letters_, tłum. W.B. Anderson, t. 1 (1963), s. 150–151.

24 Sidonius, _Letters_, tłum. O.M. Dalton, t. 2 (1915), s. 149.

25 P. Salway, _The Oxford Illustrated History of Roman Britain_ (Oxford, 1993), s. 236–239. Krótkie streszczenie działalności Sydoniusza: M.P. Hanaghan, _Reading Sidonius’ Epistles_ (Cambridge, 2019), s. 2–8.

26 Sidonius, _Letters_, s. 149–150.

27 _The Life of St Germanus of Auxerre_, _Soldiers of Christ: Saints and Saints’ Lives from Late Antiquity and the Early Middle Ages_, red. T.F.X. Noble i T. Head (Pennsylvania University Press, 1995), s. 85–91.

28 Beda, s. 40–41, 48–53.

29 Halsall, _Worlds_, s. 15, 60; P. Heather, _Empires and Barbarians_ (2009), s. 124, 282; B. Yorke, _Anglo-Saxon Origin Legends_, _Myth, Rulership, Church and Charters: Essays in Honour of Nicholas Brooks_, red. J. Barrow i A. Wareham (Aldershot, 2008), s. 15–18.

30 Kluczowy fragment: Gildas, s. 28, chociaż podane tłumaczenie jest dyskusyjne. Dla innej interpretacji – tej rozumianej przez Bedę – zob. H. Wiseman, _The Derivation of the Date of the Badon Entry in the „Annales Cambriae” from Bede and Gildas_, „Parergon”, 17 (2000), s. 1–10. Zob. poniżej, n. 59.

31 Gildas, s. 17, 22.

32 Tamże, s. 26–27.

33 Yorke, _Anglo-Saxon Origin Legends_, s. 19–20; Gildas, s. 25–26.

34 Mattingly, _Imperial Possession_, s. 230; M. Welch, _Anglo-Saxon England_ (1993), s. 100–101; P. Salway, _Conclusion_, _The Roman Era_, red. Salway, s. 231–232.

35 Beda, s. 49; Gildas, s. 23–24, 149. Panowanie Marcjana jako cesarza rozpoczęło się w 450 roku.

36 Higham i Ryan, s. 76–78; Halsall, _Worlds_, s. 104. Datowanie dowodów dotyczących osadnictwa saskiego sprzed 430 roku zostało obecnie odrzucone. Zob. np. Welch, _Anglo-Saxon England_, s. 101–102. Dla _Gallic Chronicle_ zob. Birley, _Roman Government_, s. 464. Nie skorzystałem z jego tłumaczenia.

37 Gildas, s. 27–28. Gildas nie wskazuje, ile czasu minęło od wybuchu buntu Sasów do momentu stawienia im oporu przez Ambrozjusza. Wspomina jednak, że wnuki Ambrozjusza żyły za jego czasów i twierdzi, że miały mniejszą pozycję, co sugeruje, że były dorosłymi władcami. Ambrozjusz żył więc prawdopodobnie co najmniej pół wieku przed Gildasem, a być może nawet jeszcze wcześniej. Beda umiejscawia zorganizowany przez niego zbrojny opór za panowania Zeno (474–491), ale to najwyraźniej było jedynie przypuszczenie. Wiseman, _Derivation of the Date_, s. 7, 9.