Anioł Pitou - ebook

ROZ­DZIAŁ I

W KTÓ­RYM CZY­TEL­NIK ZA­ZNA­JOMI SIĘ Z BO­HA­TE­REM TEJ PO­WIE­ŚCI I MIEJ­SCEM JEGO URO­DZE­NIA

Na gra­nicy Pi­kar­dii i So­is­son­nais, na tej czę­ści te­ry­to­rium na­ro­do­wego, które pod na­zwą Isle de France sta­no­wiło stare dzie­dzic­two na­szych kró­lów, po­środku lasu roz­cią­ga­ją­cego się na prze­strzeni ty­siąca hek­ta­rów ziemi, wznosi się małe mia­steczko Vil­lers-Cot­te­rêts i gi­nie w cie­niu wiel­kiego parku, za­ło­żo­nego przez Fran­ciszka I i Hen­ryka II.

Vil­lers-Cot­te­rêts sły­nie z tego, iż uj­rzał w nim świa­tło dzienne Ka­rol Al­bert De­mo­ustier, który w chwili, gdy się na­sze opo­wia­da­nie za­czyna, pi­sał Li­sty do Emi­lii o mi­to­lo­gii roz­ry­wane chci­wie przez płeć piękną owej epoki.

Do­dajmy, ku po­etycz­nej sła­wie mia­sta (nie­chętni na­zy­wają je mie­ściną, po­mimo pa­łacu kró­lew­skiego i dwóch ty­sięcy czte­ry­stu miesz­kań­ców), do­dajmy, po­wia­dam, dla do­peł­nie­nia po­etycz­nej jego sławy, że po­ło­żone jest o dwie mile od La-Ferté Mi­lon, w któ­rym uro­dził się Ra­cine, a o osiem mil od Château-Thierry, gdzie La­fon­ta­ine przy­szedł na świat boży, za­znaczmy nadto, że matka au­tora tra­ge­dii Bri­ta­ni­cus i Atha­lie stąd także po­cho­dziła, i po­wróćmy do kró­lew­skiego pa­łacu oraz dwóch ty­sięcy czte­ry­stu miesz­kań­ców.

Bu­dowę pa­łacu roz­po­czął Fran­ci­szek I, a skoń­czył Hen­ryk II, któ­rego cy­fra, po­łą­czona z cy­frą Ka­ta­rzyny Me­dy­cej­skiej, wid­nieje do­tąd na fron­to­nie.

Pa­ła­cyk ma także swoją sławę, słu­żył bo­wiem za schro­nie­nie dla mi­ło­stek króla ry­ce­rza z pa­nią d’Es­tam­pes i Lu­dwika Fi­lipa Or­le­ań­skiego z piękną pa­nią Mon­tes­son. Od śmierci tego ostat­niego stał pustką pra­wie, gdy wresz­cie Fi­lip Or­le­ań­ski, zwany póź­niej „Ega­lité”, prze­mie­nił go z re­zy­den­cji mo­nar­szej w zwy­czajny do­mek my­śliw­ski.

Co do dwóch ty­sięcy czte­ry­stu miesz­kań­ców skła­dali się oni:

1. Z kilku szlach­ci­ców, spę­dza­ją­cych lato w pa­ła­cach oko­licz­nych, a zimę w Pa­ryżu, i za przy­kła­dem księ­cia ma­ją­cych tylko pied-à-terre w mia­steczku.

2. Z do­syć znacz­nej liczby miesz­czan, co­dzien­nie w po­gody i nie­po­gody po­dą­ża­ją­cych z pa­ra­so­lami w ręku na zwy­kły spa­cer po­obiedni, o ćwierć mili od mia­sta do sze­ro­kiego ka­nału, od­dzie­la­ją­cego park od lasu i na­zy­wa­nego ka­na­łem „Huha!”, za­pewne z po­wodu wy­krzyk­ni­ków, ja­kie wi­dok jego wy­ry­wał z piersi ast­ma­tycz­nych, za­do­wo­lo­nych, że aż tak da­leką drogę od­były bez nad­zwy­czaj­nego zmę­cze­nia.

3. Z więk­szo­ści rze­mieśl­ni­ków, pra­cu­ją­cych cały ty­dzień i tylko w nie­dziele wy­pusz­cza­ją­cych się na wy­cieczki – z ja­kich bo­gatsi współ­bra­cia co­dzien­nie ko­rzy­stali – oraz

4. Z gar­ści bie­da­ków, dla któ­rych nie­dziele nie ist­niały, i któ­rzy na­pra­co­waw­szy się ciężko przez sześć dni po­wsze­dnich, wy­my­kali siód­mego do lasu, po to tylko, aby so­bie na­zbie­rać chru­stu na opał.

Na­tu­ral­nie, gdyby sła­wetne Vil­lers-Cot­te­rêts (Vil­leri-ad-Co­tiam-Re­tix) miało nie­szczę­ście być mia­stem na tyle waż­nym w hi­sto­rii, by się ar­che­olo­go­wie nim zaj­mo­wali, wia­domo by­łoby na pewno, jak po­wstało i jak się roz­wi­jało, jak z osady na wieś, ze wsi na mia­sto się prze­dzierz­gało, jak do sze­regu li­chych dom­ków, roz­rzu­co­nych po obu stro­nach drogi wio­dą­cej z Pa­ryża do So­is­sons, przy­wa­biało z po­wodu pięk­nego po­ło­że­nia co­raz wię­cej miesz­kań­ców, jak z tego znowu po­wodu po­wsta­wały co­raz nowe ulice, jak wy­rósł tak zwany ry­nek, ozdobny dziś w ładne domy i w fon­tannę z po­czwór­nym ze­ga­rem sło­necz­nym, jak wresz­cie i kiedy – obok skrom­nego ko­ściółka po­ło­żono fun­da­menty pod ten po­kaźny za­mek, to kró­lew­ski, to ksią­żęcy, który dziś, smutną ko­leją lo­sów, sta­nowi przy­tu­li­sko włó­czę­gów i że­bra­ków.

W epoce, w któ­rej się opo­wia­da­nie ni­niej­sze za­czyna, za­mek ów nie był już wpraw­dzie re­zy­den­cją ksią­żęcą, ale nie był też jesz­cze że­bra­czą norą – był już pu­sty pra­wie, ale miesz­kali w nim i do­zo­ro­wali go jesz­cze: stróż, eko­nom i rządca. Okna tak te, co na park, jak i te, co na tak zwany plac zam­kowy wy­cho­dziły, szczel­nie po­za­my­kane, nada­wały jesz­cze bar­dziej po­sępny ob­raz miej­sco­wo­ści – w któ­rej jed­nym końcu znaj­do­wał się mały do­mek za­słu­gu­jący na to, aby mu po­świę­cić słów kilka.

Miał on przede wszyst­kim tę szcze­gól­ność, że wi­dać mu było tylko plecy.

Ale jak plecy by­wają nie­kiedy naj­po­kaź­niej­szą czę­ścią osob­nika, tak i plecy tego domku były naj­po­waż­niej­szą jego czę­ścią.

Do­mek na­le­żał do pro­bosz­cza, peł­nią­cego jed­no­cze­śnie obo­wiązki ka­pe­lana ko­ścioła zam­ko­wego, w któ­rym co nie­dziela za­wsze od­pra­wiała się msza święta, i nad­zorcy szkółki, przy któ­rej, dzięki ja­kimś ła­skom nad­zwy­czaj­nym, ist­niały dwa sty­pen­dia – jedno dla kan­dy­da­tów do szkoły w Ples­sis, a dru­gie dla prze­cho­dzą­cych do se­mi­na­rium w So­is­sons.

Oba sty­pen­dia opła­cał dom Or­le­anów, pierw­sze no­siło imię syna re­genta, dru­gie ochrzczone było imie­niem ojca księ­cia; oba były przed­mio­tem po­żą­da­nia ro­dzi­ców, a przy­czyną cięż­kich zgry­zot dla tych, któ­rzy, aby je zdo­być, mu­sieli ła­mać so­bie łe­pe­tyny nad naj­roz­ma­it­szymi ćwi­cze­niami czwart­ko­wymi.

Otóż w pe­wien czwar­tek lip­cowy, 1789 roku, w dzień za­chmu­rzony przez bu­rzę cią­gnącą od wschodu ku za­cho­dowi, w chwili gdy na dzwon­nicy, po­kry­tej spi­cza­stą da­chówką, wy­biła go­dzina je­de­na­sta, roz­le­gło się na­raz hura!... po­dobne do okrzyku ca­łego pułku sie­pa­czy, a za­raz po­tem, po­przez furtkę po­mię­dzy aka­cjami pro­wa­dzącą do ma­łego domku, wtło­czyła się gro­mada dzieci, które po­dzie­liw­szy się na placu na pięć czy sześć grup, za­częły za­ba­wiać się w piłkę i gry inne.

Jed­no­cze­śnie z tymi mal­cami, odzia­nymi po więk­szej czę­ści w bluzy wy­tarte na łok­ciach i w spodnie dziu­rawe na ko­la­nach, z mal­cami, któ­rych miesz­kańcy do­mów na­zy­wali pau­prami, zna­leźli się na placu chłopcy inni, chłopcy mą­drzy, jak po­wia­dały ku­moszki, chłopcy ma­jący stać się dumą swo­ich ro­dzi­ców.

Ci ostatni mieli na so­bie bluzy całe i całe spodnie, dzięki czemu byli przed­mio­tem nie­na­wi­ści chłop­ców go­rzej ubra­nych i mniej pil­no­wa­nych.

Z min ich wi­dać było, że by­liby chęt­nie po­ba­rasz­ko­wali z „pau­prami”, ale kar­ność zmu­szała ich, by po­spie­szać do do­mów ro­dzi­ciel­skich, gdzie cze­kały na nich pod­wie­czorki w for­mie kro­mek chleba z ma­słem lub kon­fi­tu­rami.

Oprócz mal­ców „pau­prów” i chłop­ców „przy­szło­ści” była trze­cia jesz­cze grupa chłop­ców, którą na­zwiemy grupą „próż­nia­ków”.

Ci ni­gdy nie przy­cho­dzili ra­zem z in­nymi na plac za­baw, ni­gdy rów­nie z in­nymi nie po­spie­szali do do­mów, bo pra­wie za­wsze wy­sia­dy­wali w ko­zie.

Gdy ich ko­le­dzy i to­wa­rzy­sze po­dą­żali na piłkę lub do do­mów na przy­smaki, oni ślę­czeli w kla­sie nad wy­koń­cze­niem nie­odro­bio­nych pod­czas lek­cji za­dań lub nad do­ucza­niem się cze­goś.

Gdy­by­śmy też w tej chwili udali się pod dom szkolny, usły­sze­li­by­śmy, jak w trak­cie tego, gdy je­den z „próż­nia­ków” scho­dził spiesz­nie ze scho­dów, ru­sza­jąc ra­mio­nami niby osioł grzbie­tem, gdy chce jeźdźca z sie­bie zrzu­cić, głos ja­kiś pod­nie­siony wy­krzy­ki­wał za­pa­mię­tale:

– A nie­do­wiarku!... a po­tę­pień­cze!... a ga­dzino!... wy­noś się, gdzie pieprz ro­śnie; vade, vade! By­łem długo cier­pliwy, mor­do­wa­łem się trzy lata, ale ty wy­czer­pał­byś cier­pli­wość i sa­mego Boga!... Wy­noś się, niech cię moje oczy nie wi­dzą!... Za­bie­raj so­bie swoje wie­wiórki, swoje żaby, jasz­czurki, je­dwab­niki i chra­bąsz­cze, i zmy­kaj do ciotki, je­żeli ją masz, do wuja, je­żeli po­sia­dasz, do dia­bła wresz­cie, je­żeli ci się po­doba, byle bym cię tylko nie oglą­dał.

– Ko­chany pa­nie For­tier!... – od­po­wie­dział gło­sik cienki, plą­czący – prze­bacz mi pan z ła­ski swo­jej, uli­tuj się pan nade mną. Czy go­dzi się tak gnie­wać za je­den bar­ba­ryzm i za kilka so­le­cy­zmów, jak je pan na­zy­wasz?...

– Trzy bar­ba­ry­zmy i sie­dem so­le­cy­zmów, ośle je­den?... i to w za­da­niu zło­żo­nym z dwu­dzie­stu pię­ciu wier­szy!... – wrza­snął roz­złosz­czony pe­da­gog.

– Czwar­tek to dzień dla mnie nie­szczę­śliwy – od­parł po­kor­nie gło­sik cienki – ale gdy­bym ju­tro do­brze na­pi­sał, czy ze­chciałby mi pan prze­ba­czyć?... Niech mi pan od­po­wie, mój pa­nie!...

– Trzy lata po­wta­rzasz mi to samo, próż­niaku!... Eg­za­min na­zna­czony zo­stał na pierw­szego li­sto­pada, a ja da­łem się uwieść proś­bom two­jej ciotki Anieli i po­da­łem cię jako kan­dy­data do sty­pen­dium wa­ku­ją­cego w Po­is­son. Ład­nie będę wy­glą­dał, gdy ci go od­mó­wią, gdy o uczniu moim po­wie­dzą, to osioł, ten Anioł Pi­tou, toć to ten An­ge­lus Pi­to­vius asi­nus est!...

Mu­simy ob­ja­śnić czy­tel­nika, że Anioł Pi­tou, któ­rego pan For­tier tak nie­obie­cu­jąco okre­ślił po ła­ci­nie, bę­dzie bo­ha­te­rem ni­niej­szej po­wie­ści.

– O mój do­bry pa­nie For­tier!... o mój na­uczy­cielu ko­chany!... – wo­łał zroz­pa­czony uczeń.

– Co?... Ja je­stem na­uczy­cie­lem twoim?... – ryk­nął obu­rzony oj­ciec For­tier. – Nie, nie, osiołku!... dzięki Bogu, nie je­stem już na­uczy­cie­lem twoim, nie je­steś już uczniem moim. Wy­pie­ram się, ja­ko­bym znał cię kie­dy­kol­wiek, za­bra­niam ci mó­wić do mnie, za­bra­niam ci kła­niać mi się. Vade re­tro!... vade!...

– Pa­nie – bła­gał nie­szczę­śliwy Pi­tou, ma­jący, jak się zda­wało, ważne po­wody ku temu, aby się nie po­róż­nić ze swoim na­uczy­cie­lem – pro­szę, nie od­ma­wiaj mi opieki swo­jej z po­wodu jed­nego nie­udol­nego ćwi­cze­nia.

– Co! – wy­krzyk­nął oj­ciec For­tier, wście­kle zi­ry­to­wany tą ostat­nią prośbą – fi­lo­zo­fu­jesz, a nie umiesz zro­bić za­da­nia, do­ma­gasz się mo­jej opieki, gdy nie po­tra­fisz od­róż­nić przy­padku pierw­szego od czwar­tego?...

– Oj­cze For­tier – od­po­wie­dział na to uczeń – by­łeś tak za­wsze ła­skawy dla mnie, nie opusz­czaj mnie i te­raz; je­żeli szep­niesz jedno słówko bi­sku­powi, który eg­za­mi­nuje...

– Jak to?... Więc chcesz nie­szczę­śliwy, abym kłam­stwo za­da­wał memu wła­snemu su­mie­niu?

– Gdy cho­dzi o do­bry uczy­nek, pa­nie For­tier, to panu to Pan Bóg prze­ba­czy...

– Ni­gdy a ni­gdy!...

– Zresztą kto to wie?... może eg­za­mi­na­to­rzy nie będą su­rowsi dla mnie niż dla Se­ba­stiana Gil­berta, mego brata mlecz­nego, który w ze­szłym roku sta­rał się o sty­pen­dium pa­ry­skie.

– A to idio­tyczne do­prawdy!... – po­wie­dział oj­ciec For­tier, wy­cho­dząc na dzie­dzi­niec z dys­cy­pliną w ręku (Pi­tou sta­rał się trzy­mać od niego w przy­zwo­itej od­le­gło­ści) – a to rze­tel­nie idio­tyczne – po­wtó­rzył, krzy­żu­jąc ręce na pier­siach i spo­glą­da­jąc z po­gardą na swego ucznia. – Oto na­groda za moje lek­cje dia­lek­tyki!... Czy to tak pa­mię­tasz, by­dlaku je­den, ak­sjo­mat: Noli mi­nora, lo­qui ma­jora vo­lens. Gil­bert miał lat trzy­na­ście, a ty masz sie­dem­na­ście, dla Gil­berta byli po­błaż­liwi, jako dla dziecka – dla głu­piego jak ty bi­zona wcale nie będą mieli wzglę­dów.

– No... i Se­ba­stian jest przy tym sy­nem pana Ho­no­riu­sza Gil­berta, który ma osiem­na­ście ty­sięcy renty w do­brym grun­cie na rów­ni­nie de Pil­le­leux – do­dał płacz­li­wie uczeń.

Oj­ciec For­tier wy­dął wargi, zmarsz­czył brwi i spoj­rzał groź­nie na Pi­tou.

– To już mniej głu­pio po­wie­dziane – mruk­nął po chwili mil­cze­nia. – Jest to jed­nak przy­pusz­cze­nie po­zorne tylko, ni­czym nie uza­sad­nione. Spe­cies non au­tem cor­pus.

– O! Gdy­bym ja miał ojca po­sia­da­ją­cego dzie­sięć ty­sięcy fran­ków renty!... – po­wtó­rzył Anioł Pi­tou, który jak się zda­wało, za­uwa­żył, że spo­strze­że­nie jego wy­warło pewne wra­że­nie na na­uczy­cielu.

– Ba!... że­byś miał... ale nie masz... taki głupi je­steś, jak ów nic­poń, o któ­rym Ju­ve­nal wspo­mina. Grzeszny to cy­tat – po­wie­dziaw­szy to, prze­że­gnał się oj­ciec For­tier – grzeszny, ale z tym wszyst­kim trafny. Ar­ca­dius Ju­ve­nis. Za­ło­żył­bym się, że ty i tego nie wiesz, co to zna­czy Ar­ca­dius?...

– Miesz­ka­niec Ar­ka­dii, ro­zu­mie się – od­po­wie­dział Anioł Pi­tou, pro­stu­jąc się z dumą.

– No więc?...

– Jak to, no więc?...

– Ar­ka­dia, kpie, była oj­czy­zną osłów, a u sta­ro­żyt­nych, tak jak i u nas te­raz, asi­nus był sy­no­ni­mem stul­tus.

– Nie chcia­łem tego tak zro­zu­mieć – od­parł Pi­tou – nie śmiał­bym przy­pusz­czać, że taki jak pan czło­wiek po­ważny i uczony może się zni­żać aż do sa­tyry...

Oj­ciec For­tier spoj­rzał znowu z baczną uwagą na ucznia.

– Na ho­nor!... – za­wo­łał uła­go­dzony nieco po­chleb­stwem – są chwile, w któ­rych ten nic­poń wy­daje się mniej głupi, niż jest w rze­czy­wi­sto­ści.

– Więc, pa­nie pro­fe­so­rze – za­wo­łał Pi­tou, który, je­żeli nie do­sły­szał ostat­nich słów na­uczy­ciela, to przy­naj­mniej wy­czy­tał na jego twa­rzy zmianę na lep­sze – prze­bacz mi pan, a zo­ba­czysz, jak się pięk­nie po­pi­szę ju­tro...

– Do­brze... przy­staję... – po­wie­dział oj­ciec For­tier, za­kła­da­jąc dys­cy­plinę za pas na znak przy­mie­rza i pod­cho­dząc do Pi­tou, który wo­bec wi­docz­nie po­ko­jo­wej de­mon­stra­cji po­zo­stał na swoim miej­scu.

– Dzięki ci, dzięki, pa­nie! – za­wo­łał.

– Za­cze­kaj no!... nie śpiesz się tak z po­dzię­ko­wa­niem... prze­ba­czę... ale pod jed­nym wa­run­kiem...

Pi­tou spu­ścił głowę, a że był na ła­sce i nie­ła­sce ojca For­tiera, cze­kał, co tam no­wego usły­szy.

– Prze­ba­czę ci, je­żeli od­po­wiesz do­brze na py­ta­nie, ja­kie ci za­dam...

– Po ła­ci­nie?... – za­py­tał str­wo­żony uczeń.

– Tak... po ła­ci­nie... – od­po­wie­dział na­uczy­ciel. Pi­tou wes­tchnął.

Pod­czas chwi­lo­wej pauzy we­soła wrzawa uczniów, za­ba­wia­ją­cych się na placu zam­ko­wym, prze­do­stała się do uszu Anioła Pi­tou.

Wes­tchnął za­tem znowu – i da­leko głę­biej jesz­cze niż po­przed­nio.

– Quid vir­tus, quid re­li­gio?... – rzu­cił mu papa For­tier.

Słowa te, niby trąba ar­cha­nioła wzy­wa­ją­cego na sąd osta­teczny, ude­rzyły bied­nego Pi­tou, w oczach zro­biło mu się ciemno, a w mó­zgu tak się coś za­krę­ciło, iż przy­pusz­czał, że zmy­sły traci.

Stał jak słup i nic nie od­po­wia­dał.

Papa For­tier za­żył po­tężny niuch ta­baki.

Pi­tou zro­zu­miał, że trzeba prze­rwać ci­szę.

– Ne­scio – rzekł w na­dziei, że gdy się po ła­ci­nie przy­zna do nie­świa­do­mo­ści, bę­dzie miał prze­ba­cze­nie.

– Nie wiesz, co zna­czy cnota!... – huk­nął papa For­tier, du­sząc się ze zło­ści – nie wiesz, co zna­czy re­li­gia?... hę?...

– Wiem po fran­cu­sku – od­po­wie­dział Anioł – ale nie wiem po ła­ci­nie.

– Za­tem marsz do Ar­ka­dii... Wszystko skoń­czone z nami, ny­gu­sie!...

Pi­tou był tak przy­gnę­biony, że stał jak przy­kuty do miej­sca, nie uczy­nił żad­nego wy­siłku, aby uciec, cho­ciaż oj­ciec For­tier wy­do­stał dys­cy­plinę zza pasa z taką po­wagą, jak ge­ne­rał w chwili ru­sze­nia do ataku wy­do­bywa pa­łasz z po­chwy.

– Cóż się za­tem ze mną sta­nie?... – jęk­nęło biedne dziecko, opusz­cza­jąc ręce bez­wład­nie – co się sta­nie ze mną, gdy nie będę mógł wstą­pić do se­mi­na­rium?...

– A co mnie to ob­cho­dzi, co się sta­nie z tobą, asi­nu­sie prze­klęty?... Co mnie to, jak mi Bóg miły, może ob­cho­dzić?...

Oj­ciec For­tier był tak roz­sier­dzony, że przy­się­gał, nie wie­dząc o tym.

– Za­po­mi­nasz pan chyba, pa­nie For­tier, że mo­jej ciotce zdaje się, iż już je­stem pro­bosz­czem.

– Do­wie się za­tem, że je­steś trut­niem, nie­zdol­nym na­wet na za­kry­stiana.

– Na Boga, oj­cze For­tier.

– Mó­wię ci, ru­szaj so­bie.

– Ano, to pójdę – rzekł Pi­tou, jak czło­wiek, który po­wziął bo­le­sne po­sta­no­wie­nie. – Czy pan po­zwoli mi za­brać moją szu­fladkę? – do­dał, li­cząc, że może jesz­cze zmięk­nie czułe serce na­uczy­ciela.

– Mo­żesz – od­rzekł For­tier – za­brać so­bie tę szu­fladkę, ze wszyst­kim co się tylko w niej znaj­duje.

Pi­tou po­szedł na schody, do klasy, która była na pierw­szym pię­trze. Wszedł do po­koju, gdzie ucznio­wie, ze­brani do­koła wiel­kiego stołu, uda­wali nie­zmier­nie za­ję­tych; otwo­rzył ka­setkę, zo­ba­czył, czy nic w niej nie po­zo­sta­wił i kro­kiem wol­nym po­cią­gnął na ko­ry­tarz.

Przy scho­dach stał oj­ciec For­tier z dys­cy­pliną w ręku. Anioł Pi­tou zgar­bił się do sa­mej ziemi pra­wie.

Nie po­mo­gło mu to wiele i otrzy­mał ostat­nie po­cią­gnię­cie in­stru­men­tem, któ­remu pan pro­fe­sor za­wdzię­czał naj­lep­sze po­stępy naj­lep­szych swo­ich uczniów, i który, jak­kol­wiek bar­dzo czę­sto wzglę­dem Pi­tou sto­so­wany, tak mały na niego wy­warł sku­tek.

Po­zo­stawmy Anioła Pi­tou, ocie­ra­ją­cego ostat­nią łzę i po­dą­ża­ją­cego do Pieux, dziel­nicy mia­sta, w któ­rej miesz­kała jego ciotka – i po­wiedzmy nieco o jego po­wierz­chow­no­ści i prze­szło­ści.ROZ­DZIAŁ II

W KTÓ­RYM SIĘ OKAŻE, ŻE CIOTKA TO NIE MATKA

Lu­dwik Anioł Pi­tou za­czął osiem­na­sty rok ży­cia. Był to chło­piec szczu­pły, wy­soki, o ru­mia­nych po­licz­kach, ja­snych blond wło­sach i nie­bie­skich oczach. Na ustach igrał mu uśmiech mło­do­ści, a spoza gru­bych warg prze­zie­rały ładne, ale duże zęby. Ręce miał sze­ro­kie, nogi wy­gięte pa­łą­ko­wato, a ko­lana tak ster­czące, że za­wsze dziu­ra­wiły spodnie. Na wiel­kich sto­pach buty miał ze skóry wo­ło­wej, zru­działe ze sta­ro­ści; na grzbie­cie or­dy­narny łach­man. Oto tak się przed­sta­wiał na ze­wnątrz były uczeń pana For­tiera.

Trzeba uzu­peł­nić jego ob­raz krótką wzmianką o stro­nie mo­ral­nej.

Anioł Pi­tou zo­stał sie­rotą bar­dzo wcze­śnie. Oj­ciec umarł, gdy był nie­mow­lę­ciem, matka, gdy za­czy­nał dwu­na­sty rok ży­cia. Matka pie­ściła je­dy­naka nad­zwy­czaj­nie i po­zwa­lała mu na wszystko, roz­wi­nął się więc fi­zycz­nie, ale nie roz­wi­nął mo­ral­nie. Uro­dzony w prze­ślicz­nej wio­sce Ha­ra­mont, po­ło­żo­nej o milę od mia­sta, po­śród ogrom­nych la­sów, sta­wiał w nich pierw­sze kroki i wo­jo­wał z za­miesz­ka­łymi w nich zwie­rzę­tami. Ma­jąc lat dzie­sięć, był już świet­nym ptasz­ni­kiem i zręcz­nym my­śli­wym, a jedno i dru­gie zdo­był bez pracy, bez mo­zo­łów, zdo­był in­stynk­tem, ja­kim na­tura ob­da­rza lu­dzi za­miesz­ka­łych po­śród gąsz­czów le­śnych. Znał do­kład­nie wszyst­kie le­go­wi­ska za­jęcy i kró­li­ków, wie­dział o wszyst­kich gniaz­dach pta­sich bez wy­jątku. Dzięki sil­nym ra­mio­nom i wy­gię­tym no­gom, po­zwa­la­ją­cym mu obej­mo­wać na­wet naj­grub­sze pnie, wdra­py­wał się po gniazda, choćby naj­wy­żej umiesz­czone, z taką zwin­no­ścią i pew­no­ścią, że wzbu­dzał po­dziw we wszyst­kich to­wa­rzy­szach. Na­śla­do­wał też głosy pta­ków tak wy­bor­nie, że sta­dami przy­la­ty­wały do niego. Łowy na bło­tach były tak ła­twe dla Pi­tou, że nie zaj­mo­wałby się nimi wcale, gdyby nie spory do­chód, jaki mu przy­no­siły. Nikt, tak jak on, nie umiał na­kryć ba­gni­ska pa­pro­cią, nikt nie umiał za­sta­wić do­kład­niej ga­łą­zek z le­pem, nikt nie miał tak zręcz­nej ręki ani tak by­strego oka, nikt nie po­tra­fił ta­kiego jak on przy­rzą­dzić lepu.

Nic też dziw­nego, że w Ha­ra­mont, po­śród wie­śnia­ków czer­pią­cych z przy­rody więk­szą po­łowę do­cho­dów i ma­ją­cych in­stynk­towną nie­na­wiść do cy­wi­li­za­cji, za­ży­wał Pi­tou wiel­kiego uzna­nia, dzięki czemu matce jego ani żar­tem na myśl nie przy­szło, iż syn jej idzie po fał­szy­wej dro­dze, iż wy­cho­wa­nie, choćby naj­kosz­tow­niej­sze, mo­gło być w ja­ki­kol­wiek spo­sób lep­sze.

Gdy jed­nak po­czciwa ko­bieta po­wa­lona zo­stała na łoże bo­le­ści, gdy po­czuła, że śmierć jej za­gląda w oczy, za­częła my­śleć nad tym, że na­le­ża­łoby ja­kąś opiekę za­pew­nić sie­ro­cie.

Przy­po­mniała so­bie, że przed dzie­się­ciu laty pe­wien młody czło­wiek, który nocą do drzwi jej za­pu­kał i który od­dał jej na wy­cho­wa­nie nie­mowlę, z dość okrą­głą sumką na wy­datki, po­wie­dział, iż więk­szy fun­dusz dla ma­leń­stwa zło­żył u no­ta­riu­sza w Vil­lers-Cot­te­rêts.

O tym ta­jem­ni­czym czło­wieku z po­czątku nie wie­działa nic wię­cej nad to, że się na­zy­wał Gil­bert.

Ale przed trzema laty znowu go zo­ba­czyła. Miał wtedy około dwu­dzie­stu sied­miu lat, po­stawę co­kol­wiek sztywną, zda­nie sta­now­cze i zimne obej­ście. Cała jed­nak ta po­włoka lo­dowa stop­niała, gdy mu tylko po­ka­zała jego dzie­cię. Chłop­czyna był ładny, zdrów i uśmiech­nięty, oj­ciec więc uści­skał ser­decz­nie rękę po­czci­wej ko­biety, i wy­rzekł do niej te tylko słowa:

– Mo­że­cie li­czyć na mnie w każ­dej po­trze­bie.

Po­tem wziął dziecko, za­py­tał o drogę do Er­me­no­nville, za­szedł z sy­nem na grób Jana Ja­kuba Ro­us­seau – i po­wró­cił do Vil­lers-Cot­te­rêts.

Że miej­sco­wość była zdrowa, a no­ta­riusz nie mógł się dość na­wy­chwa­lać szkoły ojca For­tiera, Gil­bert po­zo­sta­wił swego malca u tego czło­wieka, zwłasz­cza że mu się po­wierz­chow­ność jego nie­zmier­nie po­do­bała, wy­glą­dał bo­wiem na fi­lo­zofa, a fi­lo­zo­fia w owej epoce cie­szyła się wiel­kim wzię­ciem na­wet po­śród du­cho­wień­stwa.

Za­ła­twiw­szy sprawę z dziec­kiem, wy­je­chał do Pa­ryża, ale ad­res ojcu For­tie­rowi po­zo­sta­wił.

Matka Pi­tou wie­działa do­brze o tym wszyst­kim, a słowa: „Mo­że­cie li­czyć na mnie w każ­dej po­trze­bie” przy­szły jej na myśl w chwili nie­bez­pie­czeń­stwa.

To wi­docz­nie mi­ło­sier­dzie bo­skie przy­wio­dło jej tę oko­licz­ność na pa­mięć.

Do­bro­czynna to wi­dać Opatrz­ność czu­wała nad tym, aby biedny Pi­tou nie zo­stał opusz­czony na świe­cie.

Ka­zała pro­sić do sie­bie księ­dza ple­bana, bo sama pi­sać nie umiała i tego jesz­cze dnia list zo­stał wy­pra­wiony na ręce pana For­tiera, a ten za­adre­so­wał go i wrzu­cił za­raz w skrzynkę pocz­tową.

Wielki też czas był na to, bo na­za­jutrz biedna ko­bieta du­cha wy­zio­nęła.

Pi­tou był za młody, aby od­czuć ogrom nie­szczę­ścia, ja­kie nań spa­dło.

Po­pła­kał tro­chę, nie dla­tego, aby zna­cze­nie śmierci ro­zu­miał, ale dla­tego tylko, że wi­dział matkę zimną, bladą, zmie­nioną, że czuł in­stynk­tow­nie, iż mu jej za­bra­kło na za­wsze, iż dom osie­ro­cony opu­sto­szeje zu­peł­nie. Co bę­dzie da­lej, co się sta­nie z nim ju­tro, tego nie ro­zu­miał i wcale nie my­ślał o tym. Gdy od­pro­wa­dził ciało na cmen­tarz, gdy trumnę zie­mią przy­sy­pano, za­siadł na uko­cha­nej mo­gile i ru­szyć się z niej nie chciał, a na wszel­kie mowy są­sia­dów od­po­wia­dał, że ni­gdy się z matką nie roz­sta­wał i ni­gdy jej nie opu­ści.

Prze­sie­dział tak na gro­bie resztę dnia i całą noc.

Za­stał go na nim na­za­jutrz za­cny dok­tor, bo dok­to­rem był ów przy­szły opie­kun Pi­tou, który ro­zu­mie­jąc całą do­nio­słość obiet­nicy, jaką kie­dyś uczy­nił, przy­był nie­spełna czter­dzie­ści osiem go­dzin po ode­bra­niu li­stu, aby uczy­nić za­dość świę­temu obo­wiąz­kowi.

Anioł Pi­tou był mło­dziut­kim chłop­czyną, gdy pierw­szy raz uj­rzał dok­tora.

Ale wra­że­nia w mło­do­ści otrzy­mane nie za­cie­rają się ni­gdy. Zresztą sły­szał tyle razy o tym czło­wieku w domu. On to od­dał jego matce ową ma­leńką dzie­cinę, jemu za­wdzię­czała ona swój do­bro­byt, jego na­zy­wała Gil­ber­tem, jego imię z uwiel­bie­niem za­wsze wy­ma­wiała. A kiedy zja­wił się u nich po raz drugi, już jako dok­tor skoń­czony, kiedy ka­zał matce li­czyć za­wsze na sie­bie, to matka tak była szczę­śliwa i tak mu była za to wdzięczna, że biedny chło­piec czuł się także do wdzięcz­no­ści zo­bo­wią­zany – i choć nie wie­dział, co mówi, wy­bą­kał jed­nak kilka słów, że ni­gdy nie za­po­mni o tej ła­sce, o ja­kiej mu matka tak czę­sto po­wta­rzała.

Skoro tylko spo­strzegł dok­tora wcho­dzą­cego przez cmen­tarną bramę i po­dą­ża­ją­cego w jego stronę, po­znał go, po­wstał i wy­szedł na­prze­ciw, prze­czuł bo­wiem, że czło­wie­kowi, który przy­by­wał na we­zwa­nie nie­boszczki, nie mógł tak jak in­nym od­po­wie­dzieć: „nie, nie pójdę”.

Gdy Gil­bert wziął go za rękę, aby wy­pro­wa­dzić z cmen­ta­rza, sie­rota nie sta­wiał już żad­nego oporu, od­wró­cił tylko głowę w stronę, gdzie znaj­do­wała się mo­giła matki, i z ci­cha za­pła­kał.

Ele­gancki ka­brio­let cze­kał u wrót cmen­tar­nych, dok­tor wsa­dził doń chłopca i – po­zo­sta­wiw­szy dom na opiece bo­skiej i po­czci­wych lu­dzi, po­je­chał do mia­sta, gdzie za­trzy­mał się w obe­rży „Dau­phin”, naj­po­rząd­niej­szej w Vil­lers-Cot­te­rêts.

Po­tem po­słał za­raz po krawca, który sta­wił się z go­to­wymi ubra­niami.

Wy­brał jedno z nich dla Pi­tou i udał się z nim do dziel­nicy, o któ­rej już wspo­mi­na­li­śmy, do dziel­nicy Pieux. W miarę jak się tam zbli­żali, Pi­tou zwal­niał kroku, wi­docz­nie bo­wiem pro­wa­dzono go do jego ciotki Anieli. Tę ciotkę i za­ra­zem matkę chrzestną, co mu imię tak po­etyczne Anioła wy­brała, wi­dy­wał bar­dzo rzadko, ale za­cho­wał o niej straszne wspo­mnie­nie.

Bo rze­czy­wi­ście ciotka Aniela nie miała nic w so­bie, co po­cią­ga­łoby chłopca, tak jak Pi­tou piesz­czo­nego przez matkę.

Ciotka Aniela była panną, a li­czyła około lat sześć­dzie­się­ciu.

Źle ro­zu­miana po­boż­ność wy­ru­go­wała z jej serca wszyst­kie słod­kie, a na­wet ludz­kie uczu­cia. Była to de­wotka w naj­gor­szym zna­cze­niu tego wy­razu, zło­śliwa i chciwa do naj­wyż­szego stop­nia.

Nie z sa­mej tylko żyła jał­mużny; sprze­da­wała len, który przę­dła na ko­ło­wrotku, i zaj­mo­wała się wy­naj­mo­wa­niem krze­seł w ko­ściele, na co miała po­zwo­le­nie ka­pi­tuły. Małe sumki oszczę­dzane zmie­niała na lu­dwiki i lo­ko­wała je w po­dusz­kach sta­rego fo­tela, na któ­rym wy­sia­dy­wała.

Pie­nią­dze te prze­pa­dały dla świata i nie miały uj­rzeć ja­sno­ści dzien­nych za ży­cia sta­rej panny.

Dok­tor Gil­bert po­dą­żał do miesz­ka­nia tej osoby, pro­wa­dząc ze sobą Pi­tou.

Panna Róża Aniela Pi­tou – była w tej chwili w uspo­so­bie­niu ró­żo­wym.

Pod­czas gdy w ko­ściele w Ha­ra­mont od­pra­wiano mo­dły przy zwło­kach jej bra­to­wej, w ko­ściele w Vil­lers-Cot­te­rêts udzie­lano licz­nych chrztów i ślu­bów, dzięki czemu panna Róża Aniela ze­brała za krze­sła okrą­głe sześć liw­rów.

Zmie­niw­szy sou na sztukę trzy­fran­kową i do­daw­szy ją do po­przed­nio ze­bra­nego już gro­sza, miała znowu lu­dwika.

Ten nowy „lu­dwik” po­wę­dro­wał do­piero co do swych braci fo­te­lo­wych, a dzień ta­kiego zjed­no­cze­nia był za­wsze wiel­kim świę­tem dla cioci Anieli.

I oto aku­rat, gdy po otwar­ciu drzwi – za­my­ka­nych za­wsze na czas po­dob­nej ope­ra­cji, de­fi­lo­wała do­okoła cen­nego sprzętu, aby się prze­ko­nać, iż po­zory ze­wnętrzne nie zdra­dzały war­to­ści we­wnętrz­nej – wszedł dok­tor z Pi­tou.

Scena wstępna mo­głaby być uznana za scenę wzru­sza­jącą, gdyby nie to, że Gil­bert za­nadto był spo­strze­gaw­czy – dla niego była to je­dy­nie ko­me­dia.

Uj­rzaw­szy sio­strzeńca, stara panna za­częła się roz­wo­dzić o swej bra­to­wej, którą niby ser­decz­nie ko­chała, a na­wet za­częła uda­wać, że łzy ociera.

Dok­tor, który ze swej strony chciał zba­dać do głębi de­wotkę przed po­wzię­ciem po­sta­no­wie­nia, za­czął mó­wić o świę­tych obo­wiąz­kach cio­tek wzglę­dem sio­strzeń­ców.

Ale do­strzegł, że w miarę jak roz­wi­jał swoje teo­rie, twarz sta­rej panny przy­bie­rała wy­raz co­raz więk­szej chci­wo­ści.

Lewą ręką pod­parła brodę, na pal­cach zaś pra­wej ra­cho­wała w my­śli do­chód z wy­najmu krze­seł; wy­pa­dek zrzą­dził, że ukoń­czyła ra­chunki rów­no­cze­śnie z mo­no­lo­giem dok­tora, tak iż mo­gła mu wnet od­po­wie­dzieć. I od­po­wie­działa mu, iż po­mimo wiel­kiej mi­ło­ści, jaką czuła dla sio­stry, po­mimo współ­czu­cia, ja­kie w niej wzbu­dzał sio­strze­niec, skromne do­chody nie po­zwa­lają ani my­śleć o tym, aby jako ciotka i matka chrzestna – za­jęła się ubo­gim sie­rotą.

Dok­tor spo­dzie­wał się od­mowy i nie zdzi­wił się nią wcale; wy­znawca no­wych idei, po­mimo że wy­szedł do­piero pierw­szy tom pracy La­va­tera, za­sto­so­wał już jego za­sadę ba­da­nia fi­zjo­no­mii do chu­dych i żół­tych po­licz­ków panny Anieli.

Ba­da­nie to do­pro­wa­dziło go do prze­ko­na­nia, że małe, świe­cące oczka sta­rej panny, długi jej nos i wą­skie wargi były uoso­bie­niem chci­wo­ści, ego­izmu i hi­po­kry­zji.

Od­mowna od­po­wiedź panny Róży Anieli Pi­tou, jak już po­wie­dzie­li­śmy po­wy­żej, nie wzbu­dziła w nim naj­mniej­szego zdzi­wie­nia.

Chciał jed­nak, jako ob­ser­wa­tor, prze­ko­nać się, w ja­kim stop­niu w sta­rej de­wotce pa­nują trzy szka­radne wady.

– Ale – po­wie­dział – Anioł Pi­tou jest bied­nym sie­rotą, jest sy­nem brata pani, nie mo­żesz pani za­tem zo­sta­wić go na ła­sce losu.

– Ba! A czy pan wiesz, pa­nie Gil­bert – od­po­wie­działa ciotka – że naj­skrom­niej li­cząc, ten chło­piec kosz­to­wałby mnie sześć sou dzien­nie, gdyż zja­dać musi przy­naj­mniej funt chleba na dzień.

Pi­tou skrzy­wił się, zwy­kle zja­dał on pół­tora funta na samo tylko śnia­da­nie.

– A gdzie my­dło na pra­nie bie­li­zny, którą, jak przy­po­mi­nam so­bie, szka­rad­nie bru­dzi?

– A pfe!... – rzekł dok­tor – a pfe, panno Anielo, pani, osoba tak po­bożna, taka mi­ło­sierna, ob­li­cza tak skru­pu­lat­nie, gdy cho­dzi o sio­strzeńca i chrze­śniaka.

– Nie li­czę wcale wy­datku na na­prawę jego ubio­rów – wy­buch­nęła de­wotka, która przy­po­mniała so­bie, że jej sio­stra Mag­da­lena cią­gle pra­wie przy­szy­wała nowe wy­łogi do bluzy i nowe łaty do spodni Anioła Pi­tou.

– Od­ma­wia pani za­tem miej­sca u sie­bie sio­strzeń­cowi, od­py­cha pani sie­rotę od pro­gów swego domu; zmu­sza go pani, by że­brał na pro­gach ob­cych do­mów?...

Panna Aniela zro­zu­miała, jaki wstręt po­czu­liby dla niej wszy­scy, gdyby jej sio­strze­niec na­prawdę był zmu­szony do ta­kiej osta­tecz­no­ści.

– Nie – rze­kła – nie od­ma­wiam, po­dej­muję się za­jąć bied­nym dziec­kiem.

– A!... – wy­krzyk­nął dok­tor, ura­do­wany, że zna­lazł ja­kieś lep­sze uczu­cie w sercu, które miał za zu­peł­nie wy­ga­słe.

– Tak – cią­gnęła da­lej stara panna – we­zmę go, za­re­ko­men­duję oj­com au­gu­stia­nom z Bo­urg-Fon­ta­ine jako bra­ciszka – po­słu­ga­cza.

Dok­tor był fi­lo­zo­fem, a znana jest war­tość wy­razu „fi­lo­zof” w owym cza­sie.

W tej chwili po­sta­no­wił więc on wy­rwać księ­żom au­gu­stia­nom neo­fitę i to z taką chci­wo­ścią, z jaką oj­co­wie ra­dzi by z pew­no­ścią wy­rwać fi­lo­zo­fom każ­dego adepta.

– Nie... nie!... – za­czął, za­głę­bia­jąc rękę w wiel­kiej kie­szeni – po­nie­waż jest pani, ko­chana panno Anielo, w tak trud­nym po­ło­że­niu, że mu­sia­ła­byś z po­wodu braku fun­du­szy od­dać sio­strzeńca ob­cym, po­szu­kam za­tem ko­goś in­nego, kto za­jąłby się lo­sem bied­nego sie­roty, za sumę, jaką na ten cel prze­zna­czam. Sam opieki przy­jąć nie mogę, bo mu­szę wra­cać do Ame­ryki. Przed wy­jaz­dem umiesz­czę sio­strzeńca u ja­kie­goś rze­mieśl­nika na na­ukę. Pi­tou sam wy­bie­rze so­bie rze­mio­sło, do ja­kiego ma po­wo­ła­nie. Pod­czas mo­jej nie­obec­no­ści wy­ro­śnie, a po moim po­wro­cie bę­dzie już miał fach, i wtedy zo­ba­czę, co można bę­dzie zro­bić dla niego. No da­lej, moje dziecko, po­że­gnaj ciotkę – po­wie­dział dok­tor – i chodźmy.

Jesz­cze Gil­bert nie do­koń­czył, gdy Pi­tou pod­biegł do sta­rej panny z wy­cią­gnię­tymi ra­mio­nami, bo bar­dzo mu się spie­szyło po­ca­ło­wać ją, pod wa­run­kiem że bę­dzie to po­ca­łu­nek ostatni, że bę­dzie on zna­kiem roz­sta­nia się z nią na za­wsze.

Ale oświad­cze­nie dok­tora „za sumę, jaką na ten cel prze­zna­czam”, jego ruch ręką w stronę kie­szeni, w któ­rej praw­do­po­dob­nie mu­siało się znaj­do­wać sporo gro­sza, roz­grzały chci­wość de­wotki.

– A!... – za­wo­łała – a czy pan wie, ko­chany pa­nie Gil­bert, o jed­nej jesz­cze rze­czy?...

– O czym?... – spy­tał dok­tor.

– Ależ o tym, Boże ko­chany, że nikt nie może bar­dziej ode mnie ko­chać tego bied­nego dziecka!...

I po­wie­dziaw­szy to, panna Róża Aniela otwo­rzyła ra­miona i chwy­ciła Pi­tou w ob­ję­cia, a jed­no­cze­śnie zło­żyła na obu jego po­licz­kach po kwa­śnym po­ca­łunku, po któ­rych biedny chło­piec za­drżał od stóp do głowy.

– O bez­wa­run­kowo – od­rzekł dok­tor – wiem o tym do­brze, i dla­tego też tylko przy­pro­wa­dzi­łem go naj­pierw do pani, jako na­tu­ral­nej jego opie­kunki. Ale to, co mi pani po­wie­działa, prze­ko­nało mnie, że po­mimo do­brych chęci nie może pani nic zro­bić dla Anioła!... Wi­dzę do­brze, że pani za uboga na to, aby nieść po­moc bied­niej­szym.

– Ach, drogi pa­nie Gil­bert, czy nie ma Boga w nie­bie, czy nie żywi on wszyst­kich stwo­rzeń swo­ich?...

– Święta to prawda – od­parł Gil­bert – Bóg daje po­ży­wie­nie pta­kom, ale nie umiesz­cza sie­rot u rze­mieśl­ni­ków. Ma­łego Pi­tou, wi­dzi pani, trzeba na­uczyć rze­mio­sła, to dla pani, przy jej szczu­płych do­cho­dach, by­łoby po pro­stu po­nad siły...

– Gdyby jed­nak dał mi pan tę sumkę, pa­nie dok­to­rze?...

– Jaką sumkę?...

– Tę, o któ­rej pan wspo­mniał do­piero, sumkę, którą pan ma w kie­szeni – do­dała stara, wska­zu­jąc pal­cem kie­szeń dok­tora.

– Dał­bym ją z pew­no­ścią, droga panno Anielo, ale uprze­dzam, że pod jed­nym tylko wa­run­kiem.

– Pod ja­kim?...

– Że dziecko zdo­bę­dzie ja­kieś sta­no­wi­sko.

– Ależ zdo­bę­dzie, zdo­bę­dzie... przy­się­gam na mój ho­nor, na ho­nor Anieli Pi­tou – rze­kła stara de­wotka, trzy­ma­jąc cią­gle oczy skie­ro­wane na kie­szeń dok­tora.

– Przy­rzeka mi to pani?...

– Przy­rze­kam.

– Uro­czy­ście?...

– Ależ ko­chany pa­nie Gil­bert, klnę się panu na Boga. – I panna Aniela wznio­sła w górę wy­chu­dłą rękę.

– A za­tem – rzekł dok­tor, wy­do­by­wa­jąc wy­pchany wo­re­czek – go­tów je­stem, jak pani wi­dzi, dać pie­nią­dze, tylko jaką da mi pani rę­koj­mię za dziecko?

– Przy­się­gam panu, pa­nie Gil­bert, przy­się­gam na ten krzyż Chry­stu­sowy.

– Nie przy­się­gajmy za dużo, ko­chana pani, ale le­piej na­piszmy i pod­piszmy to, co uło­żymy.

– Pod­pi­szę, pa­nie Gil­bert, pod­pi­szę.

– U no­ta­riu­sza?...

– A jakże.

– No to chodźmy do papy Ni­qu­eta.

No­ta­riusz Ni­quet, któ­rego z po­wodu daw­nej z nim zna­jo­mo­ści tak przy­ja­ciel­sko na­zy­wał dok­tor Gil­bert, był naj­po­waż­niej­szym no­ta­riu­szem w oko­licy.

Panna Aniela znała go do­brze, nie pro­te­sto­wała więc prze­ciw wy­bo­rowi dok­tora i udała się z nim za­raz do kan­ce­la­rii re­jen­tal­nej, gdzie spi­sano akt, na mocy któ­rego Róża Aniela Pi­tou po­dej­mo­wała się wy­szu­ka­nia dla Lu­dwika Anioła Pi­tou ja­kie­goś sto­sow­nego za­ję­cia – za co do­sta­wała za­raz dwie­ście liw­rów.

Umowa za­warta zo­stała na lat pięć, dok­tor zło­żył więc u no­ta­riu­sza osiem­set liw­rów, bo dwie­ście uiścił z góry.

Na­za­jutrz, ure­gu­lo­waw­szy nie­które in­te­resy i ra­chunki z kimś, do któ­rego póź­niej po­wró­cimy, opu­ścił Vil­lers-Cot­te­rêts.

Panna Pi­tou zaś z dwu­stu otrzy­ma­nych liw­rów scho­wała do fo­tela osiem błysz­czą­cych lu­dwi­ków, osiem zaś po­zo­sta­łych liw­rów scho­wała do fa­jan­so­wego kubka, w któ­rym prze­cho­wy­wała od lat trzy­dzie­stu czy czter­dzie­stu roz­ma­ite mo­nety drobne i z któ­rych po­wsta­wały owe złote sztuki grze­bane w fo­telu.