Anty-Lewiatan. Doktryna polityczna i prawna Murraya Newtona Rothbarda - ebook

WSTĘP

Tytuł książki Radosława Wojtyszyna mógłby sugerować, że jej intelektualny bohater – Murray Newton Rothbard – pełni w historii myśli społecznej rolę ściśle przeciwstawną wobec tej, jaką pełni w niej Thomas Hobbes. Innymi słowy, można by w tym kontekście zasugerować, że podczas gdy dzieło Hobbesa podporządkowane jest nadrzędnemu celowi legitymizacji Lewiatana, dzieło Rothbarda podporządkowane jest nadrzędnemu celowi jego delegitymizacji.

Tego rodzaju stwierdzenie, choć na pewnym poziomie ogólności prawdziwe, byłoby jednak bardzo upraszczające i nieuczciwe wobec skali intelektualnego dorobku rzeczonego autora. Rothbard nie jest jedynie kontestatorem Hobbesowskiej wizji społeczeństwa, ale przede wszystkim twórcą wizji zupełnie wobec niej alternatywnej, opartej nie tylko na całkowitym odrzuceniu relacji władzy, ale również na ich zastąpieniu kompleksowym systemem relacji własnościowych. Tym samym, będąc przedstawicielem szeroko rozumianej tradycji anarchistycznej, Rothbard zajmuje stanowisko przeciwne nie tylko wobec stanowiska Hobbesa, ale również wobec stanowisk dużej części wcześniejszych myślicieli anarchistycznych – zamiast podkreślać rzekomo nierozerwalny związek zjawisk władzy i własności, przeciwstawia on je sobie, podkreślając, że tylko eliminacja władzy pozwoli na pełne wyzwolenie produktywnego potencjału własności.

Warto zaznaczyć już w tym miejscu, że tego rodzaju ujęcie kwestii społecznych nie stanowi w pełni oryginalnego wkładu Rothbarda – świadomie i jawnie nawiązuje on tutaj m.in. do indywidualistycznego anarchizmu Lysandera Spoonera, do myśli socjologicznej Franza Oppenheimera i jego przeciwstawienia środków ekonomicznych środkom politycznym, czy też do propozycji Gustave’a de Molinariego, aby w duchu konsekwentnego stosowania zasad klasycznej ekonomii politycznej zlikwidować państwowe monopole prawno-obronne i zastąpić je konkurującymi ze sobą podmiotami rynkowymi. Wielką zasługą Rothbarda jest jednak kompleksowe rozwinięcie myśli powyższych autorów i nadanie im formy spójnej, całościowej filozofii społecznej, łączącej prawnonaturalny anarchizm z głęboką ekonomiczną świadomością natury i implikacji zjawiska własności prywatnej. Książka Radosława Wojtyszyna w skrupulatny sposób prezentuje czytelnikowi szeroką panoramę owych różnorodnych inspiracji Rothbarda, dobitnie podkreślając fakt, że stworzył on syntezę równie intrygującą, co erudycyjną.

Można by w tym miejscu zasugerować, że między ściśle prawnonaturalnym charakterem doktryny polityczno-prawnej omawianego autora a tak poczesnym miejscem, jakie zajmuje w jej opisie analiza stricte ekonomiczna, pojawia się pewne napięcie – wszakże prawnonaturalny anarchizm opiera się wyłącznie na katalogu pewnych praw negatywnych, a więc wymagających niepodejmowania konkretnych działań, podczas gdy ekonomia, zwłaszcza w duchu reprezentowanej przez Rothbarda szkoły austriackiej, zajmuje się analizą logicznie koniecznych konsekwencji działań podjętych. Napięcie to znika z chwilą, gdy uzna się, że w myśli Rothbarda występuje jednak implicite pewien istotny element utylitarny. Choć Rothbard podkreśla wielokrotnie, że prawa naturalne, takie jak wolność osobista i własność prywatna, stanowią cele same w sobie, to równocześnie, jako ekonomista w kompleksowy sposób opisuje on procesy, w ramach których prawa te zostają wykorzystane przez obdarzone nimi jednostki do stworzenia systemu współpracy społecznej na wielką skalę, umożliwiającego jak najpełniejsze zaspokojenie ich indywidualnych preferencji (wolnorynkowego kapitalizmu).

Nie jest to podejście explicite utylitarne w tym sensie, że Rothbard nie twierdzi, jakoby moralna wartość wolnorynkowego kapitalizmu wynikała z maksymalizowania przez ów system pewnej abstrakcyjnej wielkości zwanej społeczną użytecznością. Uznając fakt, iż wolne, produktywne jednostki dążą naturalnie do stworzenia spontanicznego ładu swobodnej produkcji i wymiany rzadkich dóbr i usług, Rothbard jednocześnie potępia jako niemoralne wszelkie próby siłowego ingerowania w kształt owego ładu, a tym samym utrudniania bądź uniemożliwiania owym jednostkom swobodnego korzystania ze swych naturalnych praw. Stąd tak dużą część doktryny polityczno-prawnej Rothbarda stanowi gruntowna krytyka wszelkich form gospodarczego i obyczajowego interwencjonizmu, której kluczowym elementem jest przejrzysta i intuicyjna typologia różnego rodzaju działań interwencyjnych. Krytyka ta, obecna fragmentarycznie w różnych dziełach Rothbarda, zarówno tych o orientacji przede wszystkim ekonomicznej, jak i tych o orientacji w dużej mierze etycznej, została przedstawiona w tej książce w jednolitej formie – prawdopodobnie po raz pierwszy w stosownej literaturze przedmiotu dostępnej w języku polskim.

Pewnego intelektualnego napięcia można by się również doszukiwać w podejmowanej przez Rothbarda próbie gruntownego opisania kształtu spontanicznego ładu w pełni swobodnych relacji własnościowych. Innymi słowy, można by w tym kontekście zapytać, czy spekulatywna próba przedstawienia porządku anarchokapitalistycznego nie jest w sposób immanentny sprzeczna z jego konstytutywnymi cechami. Czy nie jest czasem tak, że próba stworzenia szczegółowego projektu wolnego społeczeństwa przypomina próbę stworzenia deterministycznego algorytmu spontanicznej kreatywności?

Kompromisowa odpowiedź na powyższe pytanie mogłaby brzmieć następująco: prognostyczne wizje mają tu do odegrania pożyteczną rolę, jeśli tylko pozostają na odpowiednio abstrakcyjnym i ramowym poziomie. Teorię anarchokapitalizmu można by określić jako społeczno-ekonomiczny odpowiednik optymistycznej fantastyki naukowej – można przeprowadzić na jego temat nieskończenie wiele konstruktywnych i drobiazgowo przemyślanych spekulacji, a mimo to przy zaistnieniu minimalnie sprzyjających warunków rzeczywistość okaże się ostatecznie dalece bardziej złożona, innowacyjna i pozytywnie zaskakująca, niż byłby w stanie przewidzieć nawet najbardziej przenikliwy analityk. Jak żaden twórca optymistycznej fantastyki naukowej nie przewidział np. więcej niż drobnego ułamka pozytywnych zjawisk charakterystycznych dla społeczeństwa epoki Internetu (twierdzić co innego to nadinterpretować przeszłe teksty przez pryzmat teraźniejszej wiedzy), tak żaden teoretyk anarchokapitalizmu – włącznie z Rothbardem – nie przewidział np. bitcoina, protokołu blockchain czy ogólnie gospodarki peer-to-peer, nawet w jej obecnej, wciąż początkowej przecież formie.

W obu przypadkach słuszne okazało się jednak wynikające z solidnych podstaw teoretycznych przekonanie co do pozytywnego kierunku zmian wywołanych czy to przez postęp naukowo-technologiczny, czy to przez zdobywającą nowe przyczółki wolność osobistą, własność prywatną i innowacyjną przedsiębiorczość. Spekulatywna teoria ekonomii czy aksjomatyczna filozofia moralna może nam zatem udzielać jedynie stosunkowo ogólnych odpowiedzi na temat kształtu wolnego społeczeństwa. Oczekując jednak, aż praktyka wolności udzieli nam tu odpowiedzi znacznie konkretniejszych, nie należy ani na chwilę zapominać, że w przeciwieństwie do skutków owej praktyki skutki jakiegokolwiek jej systematycznego hamowania dają się przewidzieć przerażająco wręcz precyzyjnie, czego dowodem jest np. profetyczność zarówno dystopijnej fantastyki naukowej rodem z dzieł Aldousa Huxleya i George’a Orwella, jak i rzetelnej teorii ekonomii rodem z dzieł głównych przedstawicieli szkoły austriackiej, takich jak Eugen von Böhm-Bawerk czy Ludwig von Mises.

Myśl polityczno-prawna Rothbarda sprzyja realizacji obu powyższych celów – w swojej warstwie krytycznej bezkompromisowo obnaża każdy przejaw interwencjonizmu jako krok w kierunku dystopii nędzy i niesprawiedliwości, zaś w swojej warstwie konstruktywnej kreśli sugestywny obraz spontanicznego ładu w pełni swobodnych relacji własnościowych, podkreślając jednak, że jednym z jego głównych atutów jest nieprzewidywalna w swej innowacyjności różnorodność szczegółowych form, jakie ów ład mógłby przyjąć. W świecie, którego rozwojowe potrzeby wymagają coraz większego zdawania się na innowacyjną przedsiębiorczość w ramach konkurencyjnej eksperymentacji (także w wymiarze relacji społecznych), teorie Rothbarda mogą jedynie zyskiwać na aktualności. W związku z tym winniśmy dużą wdzięczność Radosławowi Wojtyszynowi za uzupełnienie polskiej literatury polityczno-prawnej o pozycję, która przybliża czytelnikowi owe teorie w sumaryczny i gruntowny sposób.

Jakub Bożydar Wiśniewski

Wrocław, wrzesień 2016 rokuWPROWADZENIE

Praca ta powstała w 2012 roku jako rozprawa doktorska, napisana pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. Marka Maciejewskiego w Katedrze Doktryn Politycznych i Prawnych Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Jej tematem uczyniłem doktrynę polityczną i prawną Murraya Newtona Rothbarda – jednego z najwybitniejszych ekonomistów XX wieku, czołowego przedstawiciela austriackiej szkoły ekonomii i twórcy systemu anarchokapitalistycznego. Celem naukowym pracy jest przedstawienie jego koncepcji, w myśl której społeczeństwo, opierając swój byt na swobodnej wymianie dóbr i usług, może obejść się bez instytucji państwa. Istotę tego problemu stanowi refleksja nad genezą oraz naturą władzy i organizacji państwowej, pokazanie sposobów jej działania, sprzecznych z podstawowymi uprawnieniami przyrodzonymi każdej ludzkiej istocie, a także logiczna niemożność osiągnięcia deklarowanych przez państwo celów przy zastosowaniu do ich realizacji środków opartych na przymusowych relacjach interpersonalnych. Klarowne, rzeczowe przemyślenia Rothbarda, poparte logiczną argumentacją stanowić mogą źródło do poznania ewolucji myśli wolnościowej od klasycznego liberalizmu do leseferystycznego anarchizmu kapitalistycznego, ale także drogowskaz na drodze do pożądanego powszechnego dobrobytu.

Takie pojęcia jak doktryna, ideologia i poglądy, jak słusznie zauważa Marek Sobolewski, są nazwami o nieostrym walorze znaczeniowym – w mowie potocznej i w publicystyce, a także w licznych pracach naukowych bywają używane zamiennie1. Niemniej nie tylko ze względów metodologicznych, ale przede wszystkim dla jasności wywodu zobowiązany jestem zdefiniować pojęcie doktryny politycznej i prawnej używane w tej pracy.

Za Justynem Skrzypkiem wspomniany już Sobolewski określa doktrynę następującym sformułowaniem: uporządkowany system poglądów i katalogu wartości, zmierzający do ich realizacji2. Podobne ujęcie prezentuje Franciszek Ryszka. Uważa on, iż doktryna jest produktem twórczości teoretycznej i pełni rolę służebną wobec ideologii uzasadniającej działania polityczne zawiera teoretyczne i praktyczne wskazania, jak należy działać, by osiągnąć zaplanowany przez ową ideologię cel3. Na powiązania między ideologią a doktryną zwraca również uwagę Hubert Izdebski. Twierdzi on, iż „pod względem stopnia szczegółowości i usystematyzowania poglądów doktryna zajmuje miejsce poniżej idei i ideologii i jest swoistym systemem normatywnym wartości wymienianych lub afirmowanych przez ideologię, ich uszczegółowieniem i uporządkowaniem”4. A zatem doktryna polityczno-prawna to „spójny i uporządkowany zbiór poglądów na życie społeczne w ramach danego społeczeństwa (typu społeczeństwa), mający określoną podstawę filozoficzno-ideologiczną i zawierający teoretycznie uzasadnione w ramach tej podstawy praktyczne wskazania kierunku i metod ogólnej aktywności w sferze polityki i prawa albo w jej wybranych dziedzinach”5. Praktyczny charakter doktryny podkreśla także Artur Bodnar, rozumiejąc przez nią system twierdzeń określających w danych warunkach konkretno-historycznych cele przyjmowane do realizacji przez państwo, ruch polityczny lub partię polityczną oraz środki służące osiągnięciu tych celów i ich wzajemne związki6.

Jak słusznie zauważa Lech Dubel, każda doktryna prawna ma charakter polityczny, toteż zasadne wydaje się przyjęcie analogicznej do jego autorstwa definicji doktryny politycznej i prawnej. Otóż przez doktrynę rozumiem usystematyzowany zbiór idei, teorii i programów politycznych lub ich fragmentów, odnoszący się do instytucji prawa, władzy, państwa i ekonomii, zmierzający do wywarcia realnego wpływu na rzeczywistość7.

W tej rozprawie celowo nie uwzględniłem krytyki poglądów Rothbarda ze strony środowisk konserwatywnych, etatystycznych i socjalistycznych – stało się tak w głównej mierze dlatego, że już sama myśl Rothbarda stanowi krytykę zastanego status quo i działań do niego prowadzących, podejmowanych przez zwolenników statolatrii, których argumentacja w odpowiedzi na Rothbardowskie zarzuty jest de facto przedmiotem jego wcześniejszej sceptycznej oceny. Inaczej rzecz ujmując, niepraktyczne czy wręcz niemożliwe okazać się może przedstawienie krytyki teorii, która opiera się na przeciwstawnej znaczeniowo interpretacji analizowanych elementów rzeczywistości. Tym samym krytyka poglądów Rothbarda zawarta jest w sceptycznie ocenianej przez niego treści, dokonuje on bowiem alternatywnej analizy, przyjmując bezpośrednio widoczny, przeciwstawny punkt widzenia, i dowodzi zasadności swojej tezy metodą dedukcji. Ze względu na rozległość i wielowątkowość tak ujętego krytycznego spojrzenia etatystów na doktrynę Rothbarda, stanowić ono może przedmiot odrębnej pracy badawczej. Nie znaczy to, że nie poświęcam uwagi kontrowersjom, jakie pojawiły się w odniesieniu do niektórych zagadnień u jego bezpośrednich kontynuatorów lub w środowisku wokół niego skupionym.

W sferze polityczno-prawnej obserwuje się obecnie odwrót od zasad socjalistycznych, choć XX wiek nazwać można stuleciem socjalizmu. Nadmierna rozbudowa aparatu państwowego i jego ingerencja w najdrobniejsze aspekty ludzkiej egzystencji przyczyniły się nie tylko do zapaści w dziedzinie sprawowania władzy, ale doprowadziły również do kryzysów gospodarczych. Etatyzm w postaci centralnego planowania bądź tzw. państwa opiekuńczego pozbawił ludzi skłonności do przejawiania jakiejkolwiek inicjatywy i samodzielności. W parze z redystrybucją bogactwa, w imię mgliście pojętej sprawiedliwości społecznej, postępowała także degeneracja systemu prawnego, przejawiająca się preferowaniem jednostek określonych kategorii i inflacją drobiazgowych regulacji. Stąd też rządząca elita, często mobilizowana oddolnym naciskiem społecznym, poszukuje obecnie nowych sposobów sprawowania władzy. Zwraca się ona, mniej lub bardziej udolnie, ku ideologii stawiającej na pierwszym miejscu wolność jednostki i własność prywatną.

W Polsce tzw. program naprawy państwa zmierza w nieco odmienną stronę. Popularne w naszym kraju hasła solidarystyczne, brak tradycji myśli liberalnej połączony bardzo często z nieznajomością jej pryncypiów i utożsamianiem tej ideologii z wartościami całkowicie z nią sprzecznymi, skutkuje próbą zwiększenia znaczenia sektora prywatnego i jednocześnie utrwaleniem polityki proetatystycznej. Z tych względów mam nadzieję, iż pracy niniejszej będzie można także przypisać, choć w niewielkim stopniu, charakter popularyzatorski, sprzyjający wzrostowi świadomości społecznej w kwestii ideałów leseferyzmu.

Ponadto uzasadnieniem podjęcia tej problematyki – oprócz rosnącego od 2008 roku światowego kryzysu ekonomicznego i powszechnego zainteresowania austriacką szkołą ekonomii zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Europie Środkowej, w tym w Polsce – jest brak systematycznego naukowego opracowania myśli polityczno-prawnej Rothbarda nie tylko za granicą, ale przede wszystkim w polskiej literaturze przedmiotu8.

Murray Newton Rothbard to postać nietuzinkowa na polu ekonomii, filozofii politycznej i teorii prawa. To on wraz ze swoim mentorem Ludwigiem von Misesem wskrzesił zainteresowanie austriacką szkołą ekonomii w sferze naukowej i publicystycznej. Bazując na jej podstawach oraz czerpiąc z amerykańskiego anarchizmu indywidualistycznego, pod którego wpływem pozostawał, stworzył oryginalną doktrynę anarchokapitalizmu, wpisującą się w nurt libertarianizmu i myśli wolnościowej. To także autor ponad 25 książek i setek artykułów poświęconych walce z demonami XX wieku – etatyzmem, socjalizmem i relatywizmem.

Rothbard, syn Dawida i Raei Rothbardów, żydowskich emigrantów z Europy Środkowo-Wschodniej, urodził się 2 marca 1926 roku. Początkowo studiował matematykę na Uniwersytecie Columbia, uzyskując w 1945 roku tytuł licencjata, by następnie zagłębić się w problematykę stricte ekonomiczną i w 1946 roku uzyskać tytuł magistra ekonomii. Dzięki współpracy z Foundation for Economic Education nawiązał kontakt z Ludwigiem von Misesem, co wywarło decydujący wpływ na jego późniejsze życie. Rothbard, zafascynowany poglądami Misesa, uczęszczał na jego seminaria na Uniwersytecie Nowojorskim. Równocześnie kontynuował studia doktoranckie na swej macierzystej uczelni, pod kierunkiem historyka ekonomicznej Josepha Dorfmana. Na podstawie pracy naukowej The Panic of 1819 otrzymał w 1956 roku tytuł naukowy doktora ekonomii9.

W początkowych latach działalności politycznej Rothbard związał się ze środowiskiem Starej Prawicy (Old Right), kontestującej politykę Nowego Ładu (New Deal) prowadzoną w latach 1933–1939 przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Franklina D. Roosevelta. Jego zdaniem sprzyjała ona rozrostowi instytucji państwowych i postępującemu ograniczaniu wolności indywidualnej. Z końcem lat pięćdziesiątych zerwał jednak współpracę z konserwatywną prawicą – powodem tej decyzji był jej stosunek do polityki zagranicznej wobec bloku sowieckiego. Wierząc w przyszły rozpad systemu komunistycznego – przemawiały za tym liczne sprzeczności i niewydolność gospodarki nakazowo-rozdzielczej – Rothbard był przeciwny zimnowojennej propagandzie, która w jego mniemaniu miała doprowadzić do niekontrolowanego rozrostu władzy państwowej. Owa polityka pozostawała również w sprzeczności z izolacjonizmem Rothbarda, który kazał mu patrzeć na wszelką zbrojną interwencję jako na zjawisko służące zdrowiu państwa. To wszystko doprowadziło go do podjęcia w latach sześćdziesiątych współpracy z organizacjami lewicowymi, krytykującymi zaangażowanie USA w wojnę wietnamską. W międzyczasie Rothbard zatrudniony został na Politechnice Nowojorskiej, a w 1969 roku rozpoczął wydawanie pisma „The Libertarian Forum”, integrującego środowiska libertariańskie. Okres ten cechował się również jego aktywnością naukową i publikacją następujących prac: Man, Economy, and State (1962; wyd. pol. Ekonomia wolnego rynku), Power and Market (1970; wyd. pol. Interwencjonizm, czyli władza a rynek) czy For a New Liberty (1973; wyd. pol. O nową wolność. Manifest libertariański). W połowie lat siedemdziesiątych współpracował z Cato Institute, a od 1977 roku wydawał „The Journal of Libertarian Studies”, periodyk prezentujący filozofię oraz myśl polityczno-prawną libertarianizmu. Po odejściu z Cato Institute związał się – w 1982 roku – z Ludwig von Mises Institute. W tym samym roku wydał swoje największe dzieło poświęcone filozofii politycznej – The Ethics of Liberty (wyd. pol. Etyka wolności). Po upadku komunizmu wznowił kontakty z nurtem paleokonserwatywnym, znajdując pole do wspólnego działania m.in. w krytyce polityki zagranicznej George’a H.W. Busha wobec Iraku.

Murray Newton Rothbard zmarł w Nowym Jorku 7 stycznia 1995 roku10.

Zastosowana w pracy metoda badawcza opiera się na klasycznym ujęciu historyczno-prawnym oraz historyczno-deskryptywnym, mającym na celu uporządkowanie poglądów prezentowanych przez Rothbarda. Pomocniczo zastosowanie znajduje komparatystyka jako metoda służąca porównaniu stanowisk na temat istoty i genezy władzy państwowej u jej zwolenników oraz samego Rothbarda i bliskiego mu intelektualnie środowiska, a także działań interwencjonistycznych na tle alternatywy wolnorynkowej.

Układ rozdziałów podyktowany jest kryterium przedmiotowym, skupiającym się na przeciwstawieniu przymusowych i dobrowolnych relacji międzyludzkich oraz ich skutków na polu ładu społeczno-politycznego i ekonomicznego. Istotną rolę pełnią w nim również pojęcia uprawnień naturalnych, indywidualizmu, samoposiadania, własności, wolności, prakseologii i racjonalności ludzkiego działania, efektywności ekonomicznej, istoty państwa i zasad jego funkcjonowania.

Rozprawa składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym rozdziale omawiam środowiska intelektualne, które stały się źródłem i inspiracją dla doktryny Murraya Rothbarda. Przedstawiam koncepcje prawa natury i uprawnień naturalnych, na bazie których Rothbard budował swą wizję. Mowa tu o Arystotelesie i jego zasadzie tożsamości bytów, ich określoności polegającej na przypisaniu im charakterystycznych właściwości i cech, a więc na ich naturze; św. Tomaszu z Akwinu zwracającym uwagę na hierarchiczność bytów i prawa oraz istotę natury człowieka; katalogu praw natury i uprawnień podmiotowych Hugona Grocjusza; oraz o Johnie Locke’u ukazującym wizję harmonijnego stanu natury i przyrodzonych uprawnień naturalnych. Podkreślam również znaczenie instytucji własności prywatnej w refleksji tych myślicieli.

W dalszej kolejności skupiam się na antypaństwowych źródłach doktryny Rothbarda. Wychodzę od filozofii odwrotu Lao-Tsy, by potem ukazać sposób pojmowania wolności i państwa w myśli najbardziej znanych europejskich anarchistów – Pierre’a Josepha Proudhona i Michaiła Bakunina. Dalej przedstawiam poglądy Lysandera Spoonera i Benjamina Tuckera – dwóch najważniejszych przedstawicieli amerykańskiego anarchizmu indywidualistycznego, którzy wywarli ogromny wpływ na ukształtowanie się tak bezkompromisowej wizji Rothbarda społeczeństwa uwolnionego spod państwowego ucisku. Podaję też definicję anarchokapitalizmu i przedstawiam argumenty zwolenników oraz przeciwników jego zakwalifikowania do doktryny anarchizmu. Prezentuję pierwszą w historii myśli politycznej i prawnej, aczkolwiek uproszczoną, wizję bezpaństwowego porządku społecznego, opartego na prywatnym świadczeniu usług ochronnych, autorstwa Gustave’a de Molinariego, która stała się niewątpliwie inspiracją dla anarchokapitalizmu Rothbarda.

Inną materią ujętą w rozdziale pierwszym są główne wątki ekonomii politycznej, a więc przede wszystkim oparty na subiektywizmie leseferyzm. Opisuję pierwsze zagadnienia w myśli ekonomicznej, odnoszące się do subiektywnej użyteczności i prakseologii, jakie można znaleźć u Arystotelesa, przybliżam poglądy Akwinaty na sprawiedliwą cenę i lichwę. W dalszej kolejności skupiam się na hiszpańskich scholastykach. Opisuję ich życzliwe podejście do systemu kapitalistycznego, krytykę etatyzmu, ideę ceny wolnorynkowej jako ceny sprawiedliwej, ich pogląd na instytucję oprocentowanego kredytu oraz postulaty twardej waluty i stuprocentowej rezerwy depozytów bankowych. Podkreślam także ich powiązania i intelektualny wpływ na austriacką szkołą ekonomii. Krótko przedstawiam uwagi Johna Locke’a na temat pieniądza i inflacji. Następnie ukazuję podporządkowane ekonomii poglądy Frédérica Bastiata na temat państwa i prawa – Rothbard nigdy nie ukrywał fascynacji tym francuskim publicystą i ekonomistą. Wreszcie charakteryzuję główne założenia austriackiej szkoły ekonomii, do której przynależy Murray Rothbard, a także najważniejsze tezy jego mentora – Ludwiga von Misesa, zwracając uwagę przede wszystkim na Misesowskie ujęcie wolności jednostki jako wypadkowej swobody ekonomicznej, suwerenności konsumenta, własności prywatnej, indywidualizmu i podziału pracy.

Rozdział drugi poświęcony jest filarom społeczno-politycznej myśli Murraya Rothbarda. Rozpoczynam go od przedstawienia prakseologicznej analizy ludzkiego działania, określając rządzące nim prawidłowości. Następnie prezentuję przyjętą przez Rothbarda koncepcję prawa natury i wyrastających z niego uprawnień naturalnych każdego człowieka, które składają się na swoistą etykę wolności. Mowa tu o aksjomacie nieagresji, prawie do samoposiadania i konsekwencjach jego negacji, prawie własności i przykładach sprawiedliwych tytułów jego powstania oraz prawie do swobodnej wymiany dóbr. Ukazuję dychotomię relacji międzyludzkich – agresji i dobrowolnej wymiany, a także wiążącą się z tą drugą teorię kontraktu. Charakteryzuję poglądy Rothbarda na prawo i zasady odpowiedzialności – określam, co może być uznane za agresję, a więc działanie bezprawne, czym jest samoobrona, opisuję wizję bezpośredniej odpowiedzialności i ścisłej przyczynowości, którym hołdować ma postępowanie sądowe, referuję jego podejście do opartej na zasadzie restytucji instytucji kary i jej proporcjonalności. W dalszej części rozdziału podejmuję zagadnienie metodologicznego indywidualizmu Rothbarda i wiążącej się z tym negacji istnienia społeczeństwa jako bytu o swoistych uprawnieniach, istniejącego w oderwaniu od jednostek. Z indywidualizmem wiąże się też krytyka idei równości – sprzecznej z ludzką różnorodnością i uderzającej w postęp i podział pracy.

Rozdział trzeci to krytyka instytucji państwowych, z jaką można się spotykać w pracach naukowych i publicystyce Rothbarda oraz jego kontynuatorów. Na początku przedstawiona zostaje definicja państwa, następnie źródła jego władzy oraz sposoby działania, charakteryzujące się przede wszystkim użyciem przymusu, brakiem rachunku ekonomicznego i wynikającą stąd nieefektywnością. Pokazany zostaje negatywny wpływ państwowego przymusu na prawo, akumulację kapitału, a więc pomnażanie dobrobytu, wzrost preferencji czasowej oznaczający szybszą konsumpcję dóbr i środków produkcji, rozrost administracji państwowej i biurokracji. Charakteryzuję też relacje między państwem a intelektualistami, którzy starają się przez tworzenie mitów – na przykład trójpodziału władzy, umowy społecznej, bezpieczeństwa lub chaosu stanu bezpaństwowego – uzasadnić i usprawiedliwić istnienie oraz grabieżczą naturę państwa. Przywołuję najważniejsze elementy przedstawionej przez Rothbarda i środowisko blisko z nim związane krytyki rynkowej koncepcji powstania państwa, stworzonej przez Roberta Nozicka. W dalszej części rozdziału przedstawiam przykłady dziedzin, w których, zdaniem Rothbarda, państwo wyraźnie narusza wolność jednostki – ograniczenia wolności słowa i prasy, penalizowanie przestępstw bez ofiar: prostytucji, hazardu, narkotyków, pornografii, restrykcje prawne dotyczące płciowości i seksu, zwłaszcza w zakresie całkowitego lub częściowego zakazu aborcji, a także prawny zakaz posiadania broni bądź restrykcyjny do niej dostęp dla cywilów. Uwagę poświęcam też działalności państwa w szkolnictwie i wychowaniu dzieci, sposobom naruszania przez tę instytucję praw zarówno dzieci, jak i rodziców, ingerowaniu w proces wychowawczy, destruktywnemu wpływowi przymusowej publicznej edukacji na osobowość i przyszłość młodego człowieka oraz jej nierentowności. Przedstawiam także wizję prywatnego szkolnictwa. Wreszcie charakteryzuję poglądy Rothbarda na wojnę, która w jego opinii jest swoistym zdrowiem państwa, zasady, jakimi się ono kieruje podczas konfliktów zbrojnych, krótko przedstawiam także jego stosunek do aktualnych w latach siedemdziesiątych, osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych problemów polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych.

W rozdziale czwartym prezentuję Rothbardowską krytykę interwencjonizmu państwowego w gospodarce. Po ukazaniu istoty państwowej interwencji wyróżniam za Rothbardem jej trzy rodzaje. Interwencję autystyczną, mającą dla mikroekonomii marginalne znaczenie. Interwencję trójstronną, do której należą: kontrola cen, płaca minimalna, kontrola produktu, w tym wszelkiego rodzaju przywileje monopolistyczne, licencje, standardy produkcji lub zatrudnienia, patenty wraz z prawami autorskimi oraz prohibicja. Tam też przedstawiam poglądy Rothbarda na istotę instytucji monopolu oraz możliwość powstania ceny monopolowej na wolnym rynku. Trzeci rodzaj stanowi interwencja dwustronna – mowa tu o istocie opodatkowania i różnych jego rodzajach (podatek od sprzedaży, akcyza, podatek dochodowy, od spadków i darowizn, od nadzwyczajnych dochodów lub dochodów korporacji), idei podatku progresywnego i koncepcji podatku neutralnego, a także wizji tzw. sprawiedliwego opodatkowania. Do interwencji dwustronnej zaliczone zostały również wydatki publiczne, wśród nich płatności transferowe, wydatki realne i konsumpcyjne oraz wszelkie świadczenia składające się na pomoc społeczną lub działalność tzw. państwa opiekuńczego. Przybliżam opisane przez Rothbarda konsekwencje ekonomiczne i społeczne każdego rodzaju interwencji. Analizuję istotę pieniądza, sposób funkcjonowania jego substytutów, proces jego nacjonalizacji, zasady działania bankowości prywatnej i centralnej, system rezerwy całkowitej lub cząstkowej depozytów bankowych, państwową kontrolę pieniądza prowadzącą do ekspansji kredytowej i skutkującęj cyklami koniunkturalnymi.

W rozdziale piątym omawiam pozytywny program polityczno-prawny Murraya Rothbarda, a więc jego wolnorynkowy i bezpaństwowy porządek społeczny. Analizuję prywatny system ochrony prawnej – ochrony policyjnej, usług ubezpieczeniowych, sposobów rozstrzygania sporów i arbitrażu – oraz system prawny, który nie jest efektem działalności ustawodawczej instytucji państwowych. Przedstawiam historyczne przykłady funkcjonowania prywatnego systemu ochrony prawnej. W następnej kolejności analizuję Rothbardowską wizję funkcjonowania instytucji użyteczności publicznej w społeczeństwie bezpaństwowym, która skupia się przede wszystkim na szlakach komunikacyjnych i kwestii emigracji. Zwracam uwagę na problem ekologii, środowiska i ochrony zasobów naturalnych. W końcowych partiach tego rozdziału odnoszę się do zagadnień secesji i desocjalizacji, a więc sposobów prywatyzacji i deetatyzacji wspomnianych wcześniej dziedzin życia (w tym również na drodze powrotu do prywatnej bankowości), które zmierzają do wyeliminowania państwa i powierzenia sfer dotychczas przez nie zawłaszczonych i okupowanych prywatnym jednostkom.

Podstawę źródłową rozprawy są przede wszystkim prace naukowe, książki i publicystyka Murraya Rothbarda. Opieram się głównie na literaturze anglojęzycznej, a czerpiąc z polskich tłumaczeń, zawsze podaję noty odsyłające do oryginalnych angielskich tytułów i wydań źródeł, których autorem jest Rothbard. W rozprawie wykorzystałem nie tylko monografie, ale również publikacje naukowe zbiorczo podejmujące tematykę polityczno-prawną, ekonomiczną i społeczną, która wiązała się bezpośrednio lub pośrednio z przedmiotem moich rozważań – mowa tutaj o opracowaniach komentatorów myśli Rothbarda lub austriackiej szkoły ekonomii bądź osób, z których twórczości on sam czerpał, a także jego bezpośrednich kontynuatorów, w tym m.in. Hansa-Hermanna Hoppego, Waltera Blocka, Llewellyna H. Rockwella Jr. Oprócz tradycyjnych wydań papierowych korzystałem z elektronicznych wersji publikacji, zeskanowanych w całości lub części, wraz z paginacją, miejscem i datą wydania, książek, oraz artykułów dostępnych na stronach internetowych, których adres i dokładną lokalizację wraz z datą dostępu podaję w przypisach lub bibliografii. Jeśli polskie tłumaczenie znajdujące się na stronach internetowych nie pozwalało sprecyzować paginacji lub miejsca i daty wydania, korzystałem z wersji angielskiej spełniającej te wymogi, zaznaczając pomocniczo dostępność pozycji w języku polskim.

------------------------------------------------------------------------

1 M. Sobolewski, Niektóre problemy teorii i metodologii historii doktryn politycznych i prawnych, idem, Pisma nieznane i rozproszone, Kraków 2003, s. 85.

2 Ibidem, s. 87.

3 F. Ryszka, Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne, Warszawa 1984, s. 190–191.

4 H. Izdebski, Doktryny polityczno-prawne. Fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2010, s. 13.

5 Ibidem, s. 15.

6 A. Bodnar, Nauka o polityce, Warszawa 1988, s. 275.

7 Zob. L. Dubel, Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, Warszawa 2005, s. 17–19.

8 Nieliczne wyjątki stanowią dwie anglojęzyczne monografie biograficzne: D. Gordon, The Essential Rothbard, Auburn 2007; oraz J. Raimondo, An Enemy of the State: The Life of Murray N. Rothbard, New York 2000. W języku polskim znaleźć można syntetyczne przedstawienie postaci i dokonań naukowych Rothbarda w: R. Wojtyszyn, Murray Newton Rothbard (1926–1995), Ekonomiści szkoły austriackiej, red. R. Ciborowski, A. Kargol-Wasiluk i M. Zalesko, Białystok 2011. Analizę określonych problemów myśli Rothbarda niniejszego autora znaleźć można również w: R. Wojtyszyn, Sprawiedliwa własność i rodzaje relacji międzyosobowych w ujęciu Murraya Newtona Rothbarda, „Wrocławskie Studia Erazmiańskie. Studia Erasmiana Wratislaviensia” 3, 2009 ; a także R. Wojtyszyn, Prawo natury a egalitaryzm w ujęciu Murraya Newtona Rothbarda, Pozytywizm prawniczy i szkoła prawa natury – tradycje sporu i jego współczesne implikacje, red. P. Kaczmarek i Ł. Machaj, Wrocław 2010. System etyczny Rothbarda, będący punktem wyjścia do jego dalszych analiz instytucji państwowych oraz prawa, przedstawiony został również skrótowo w: M. Barczentewicz, Etyka wolności Murraya N. Rothbarda, M.N. Rothbard, Etyka wolności, Warszawa 2010.

9 D. Gordon, Murray N. Rothbard (1926–1995), http://mises.pl/blog/2010/04/17/gordon-murray-n-rothbard-1926–1995/ .

10 Ł. Machaj i M. Machaj, Murray N. Rothbard, M.N. Rothbard, Złoto, banki, ludzie – krótka historia pieniądza, Warszawa 2004, s. 157–159.Publikacje wydawnictwa Instytutu Misesa

Ukazały się:

Ludwig von Mises, Ludzkie działanie, 2007, 2011

Jesús Huerta de Soto, Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne, 2009, 2011

Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys w Ameryce, 2010

Pod prąd głównego nurtu ekonomii (red. Mateusz Machaj), 2010

Austriacy o standardzie złota (red. Llewellyn Rockwell), 2011

Philipp Bagus, Tragedia euro, 2011

Ludwig von Mises, Teoria a historia, Instytut Misesa–Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011

Ludwig von Mises, Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie, 2011

Jesús Huerta de Soto, Socjalizm, rachunek ekonomiczny i funkcja przedsiębiorcza, 2011

Adam Heydel, Dzieła zebrane, 2011

Henry Hazlitt, Ekonomia w jednej lekcji, 2012

Mateusz Machaj, Kapitalizm, socjalizm i prawa własności, 2013

Jörg Guido Hülsmann, Etyka produkcji pieniądza, 2014

Friedrich August von Hayek, Pieniądz i kryzysy, 2014

Hans-Hermann Hoppe, Teoria socjalizmu i kapitalizmu, 2015

Murray N. Rothbard, Ekonomiczny punkt widzenia, 2015

Robert P. Murphy, Niepoprawny politycznie przewodnik po kapitalizmie, 2015

Eugen von Böhm-Bawerk, Ludwig von Mises, Murray N. Rothbard, Marksizm. Krytyka, 2016

W przygotowaniu m.in.:

Nicolai J. Foss, Peter G. Klein, Organizowanie działania przedsiębiorczego. Nowe spojrzenie na firmę

Deirdre N. McCloskey, Bourgeois Dignity: Why Economics Can’t Explain the Modern World

Michael Huemer, The Problem of Political Authority: An Examination of the Right to Coerce and the Duty to Obey

O INSTYTUCIE MISESA

Instytut Ludwiga von Misesa, ufundowany we Wrocławiu w sierpniu 2003 r., jest niezależnym ośrodkiem badawczo-edukacyjnym, odwołującym się do tradycji austriackiej szkoły ekonomii, dorobku klasycznego liberalizmu oraz libertariańskiej myśli politycznej. Patronem organizacji jest jeden z najwybitniejszych ekonomistów w historii – Ludwig von Mises. Od 2006 r. jesteśmy organizacją pożytku publicznego.

Nasza misja i działalność

Celem Instytutu Misesa jest zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat procesów ekonomicznych i instytucji gospodarki rynkowej. Pragniemy żyć w kraju o prężnej gospodarce opartej na własności prywatnej i odpowiedzialności, gdzie podstawą funkcjonowania społeczeństwa będzie dobrowolna i pokojowa współpraca międzyludzka.

Wierzymy, że najlepszymi metodami urzeczywistnienia naszych celów są rzetelna edukacja i merytoryczna argumentacja w dyskusji. Dlatego wydajemy książki, udostępniamy liczne teksty naukowe na stronie www.mises.pl, prowadzimy lekcje, wykłady i seminaria. Publikujemy także raporty, komentarze i teksty publicystyczne. Wszystkie te działania wymagają nakładów – czasu i pieniędzy.

Jak możesz pomóc?

1. Przekazać darowiznę:

- Darowiznę można wpłacić przelewem na konto:

Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga von Misesa

50-224 Wrocław, pl. Strzelecki 20

Nr konta 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

- Skorzystać z formularza na stronie www.mises.pl/przekaz-darowizne (możliwość płatności przelewem elektronicznym, kartą kredytową bądź systemem Pay-Pal).

Darowiznę można także od podstawy opodatkowania.

2. Przekazać 1% podatku dochodowego:

Szczegóły na stronie: www.mises.pl/wsparcie/1-procent/

3. Pracować jako praktykant, wolontariusz lub współpracownik:

Zainteresowanych prosimy o kontakt pod adresem: [email protected] lub [email protected]