Awesta (Avesta) - ebook

AWESTA I INNE ŚWIĘTE KSIĘGI

Zaratusztrianizm, zwany również zoroastryzmem, nazwę swą zawdzięcza Zaratustrze¹ wielkiemu prorokowi i reformatorowi religijnemu Medo-Persów, żyjącemu prawdopodobnie w latach 1400-1200 p.n.e. Według niektórych źródeł ta data jest przesunięta na przełom wieków VII i VI p.n.e., ale najnowsze badania wykazują jednak błędność takiego datowania. Jest to data szacunkowa i mocno hipotetyczna, ale niestety niczego bardziej precyzyjnego na ten temat powiedzieć nie można.

Informacje na temat życia Zaratusztry można znaleźć jedynie w literaturze awestyjskiej i tekstach pahlawi. Nie istnieją natomiast jakiekolwiek źródła niezależne, w których można by się natknąć na informacje dotyczące tej tajemniczej postaci z zamierzchłej epoki. To bowiem co znajdujemy w starożytnych pismach greckich opiera się na informacjach uzyskanych przez Greków od samych Persów.

A oto zwięzły życiorys proroka:

Zaratusztra należał do stanu kapłańskiego. Prawdopodobnie był kapłanem wykształconym według obyczajów i norm obowiązujących w społeczności, wśród której żył. Można domniemywać, iż od siódmego do piętnastego roku życia pobierał nauki, aby po ich ukończeniu móc spełniać zwykłe obowiązki duchownego.²

Widocznie jednak nurtowało go wiele pytań i wątpliwości, na które nie znalazł odpowiedzi w tradycyjnie przekazanej mu wiedzy religijnej, bo przez długi czas, wędrując od mistrza do mistrza, szukał mądrości. Na pytanie jak należy postępować w życiu, aby uzyskać wszystko co najkorzystniejsze dla duszy uzyskał od mędrców odpowiedź, iż należy żywić biedaków, karmić bydło, gromadzić drewno na podsycanie świętego ognia, wlewać haomę do wody, oraz czcić dewy, wysławiając je w modlitwie.³ I Zoroaster stosował się do tych zaleceń, z jednym wyjątkiem - nigdy nie oddał czci Daewom⁴ . Zaratusztra oficjalnie zwalczał bałwochwalstwo, które jest uważane za jeden z najcięższych grzechów, przeciwstawianie się bałwochwalstwu i fałszywym religiom jest natomiast wielką zasługą.⁵

Mijały lata, a Zaratusztra wciąż nie znajdował odpowiedzi na nurtujące go pytania, mimo iż posiadł już ogromną wiedzę. Przełom nastąpił, gdy osiągnął wiek trzydziestu lat (większość źródeł podaje taki właśnie wiek proroka, jedno z nich mówi jednak, że miało to miejsce, gdy Zaratusztra ukończył lat czterdzieści⁶ ). Wówczas doznał czegoś niezwykłego - objawiła mu się świetlista istota, która sama siebie nazwała Vohu Manah, czyli Dobra Myśl.

Objawienie jakiego doznał Zaratusztra miało miejsce podczas święta wiosny, gdy udał się nad rzekę, aby dokonać rytualnej ablucji w jej ożywczym i oczyszczającym nurcie. Gdy wyszedł z wody i chciał na powrót przywdziać ubranie, ujrzał świetlista istotę - archanioła Vohu Manah⁷ w ludzkiej postaci, przystojnego, lśniącego i wspaniale przyodzianego w szaty, które wyglądały jakby zostały uszyte z drogocennego jedwabiu. Była to istota ogromna, „dziewięć razy większa od Zaratusztry”.

Vohu Manah poprowadził Zaratusztrę przed oblicze Boga Ahura Mazdy, który znajdował się nieopodal w otoczeniu pięciu innych archaniołów równie wspaniałych, co ten, który pierwszy objawił się nad rzeką. Tekst obrazowo mówi, że gdy szli do Ahura Mazdy archanioł postawił dziewięć kroków, prorok zaś musiał ich zrobić aż dziewięćdziesiąt.

Gdy Zaratusztra znalazł się w obecności świetlistych, nieziemskich istot, zauważył, iż intensywność wydzielanego przez nie blasku sprawiła, iż nie widział na ziemi własnego cienia, a więc znalazł się niejako w sercu światłości. Prorok złożył hołd Ahura Mazdzie oraz archaniołom i wówczas objawiono mu wielkie prawdy, z których pierwsza jest ta, iż w widzialnym, materialnym, doczesnym świecie trzy rzeczy są właściwe i prowadzące do doskonałości: dobre myśli, dobre słowa i dobre czyny.⁸

Dano też Zaratustrze zaznajomić się z wszelką wiedzą. Przede wszystkim poznał on, że jedynym i najwyższym Bogiem, stworzycielem wszystkiego, jest Ahura Mazda, co oczywiście znalazło oddźwięk w tekstach świętej księgi Awesty, której pojawienie się na świecie zawdzięczamy temu właśnie prorokowi.

Awesta, natchniona księga zaratusztrianizmu, została zredagowana w bardzo starożytnym języku zwanym awestyjskim, a zawiera przekazy przez niektórych datowane na niezwykle zamierzchłą przeszłość, bo aż na II tysiąclecie przed naszą erą. Tekst Awesty prawdopodobnie został ostatecznie zredagowany w VI wieku p.n.e., ale gdy Aleksander Wielki podbił imperium perskie, nakazał tę świętą księgę zniszczyć. Została ona odtwarzana przez bardzo długi czas, by ostateczną redakcję uzyskać dopiero za panowania szacha Szapura II (309-379) z dynastii Sasanidów.

Istniejąca obecnie Awesta składa się z dwudziestu jeden ksiąg (nasków) i dzieli się na kilka części. Są to:

- Yasna (Jasna) czyli liturgia stanowiąca najstarszą część księgi. Jej autorstwo przypisywane jest samemu Zaratustrze.

- Gaty - najstarsze hymny i pieśni.

- Visperat czyli Wszyscy sędziowie. Zbiór wezwań i modlitw do wszystkich patronów.

- Vendidad (Wendidad, Wendidat, Widewdat) czyli Prawo przeciw demonom - zawiera przepisy prawne i rytualne.

- Jaszty czyli Pieśni pochwalne, zawiera hymny religijne.

- Siroza - czyli Trzydzieści dni - jest to wyliczenie (razem z ich epitetami) i przywoływanie trzydziestu boskich patronów poszczególnych dni miesiąca.

- Chorda Awesta czyli Młodsza Awesta to zbiór rozmaitych modlitw przeznaczonych do odmawiania w różnych okolicznościach przez osoby świeckie.

- Fragmenty - jak sama nazwa wskazuje - obejmuje niekompletne awestyjskie teksty, których nie dało się przyporządkować do żadnej z wcześniej wymienionych części świętej księgi.

Sądzę, że warto zapoznać się z tym co na ten temat Awesty w XIX wieku pisał Ks. Władysław Zaborski:

„Najstarszym zabytkiem piśmiennictwa irańskiego jest Awesta (lub Avesta, Apastak, Awistak - od słowa apartak, czyli prawo), zbiór różnorakich pism, składających się na księgę, niegdyś nazywaną Zend-Awestą. Tę nazwę zaproponował Anquetil Duperron, sądząc, iż taki właśnie nosiła ona tytuł.

Owo przypuszczenie było błędne, ponieważ poszczególne części, z których obecnie składa się księga, początkowo istniały niezależnie od siebie, a zatem nie mogły mieć żadnej wspólnej nazwy, i dopiero gdy zebrano je w jedną całość, oraz zaopatrzono komentarzami, otrzymały odpowiedni tytuł, mianowicie zaś zbiór ten w języku pahlawi⁹ nazwano: Awestak wa Zand, w perskim zaś: Awesta wa Zand - co znaczy: „Prawo i komentarz”.

Wynika stąd, że wyraz Awesta odnosił się tylko do zbioru oryginalnych pism irańskich i był rzeczywistym jego tytułem; tytuł ten zachowujemy, odrzucając zbyteczny i niewłaściwy dodatek Zand, Zend. Co się tyczy nazwy języka, w którym pisana była Awesta, jakkolwiek nazwa języka awestyjskiego, jaką mu nadano, nie jest najodpowiedniejsza, nie istniał bowiem żaden lud, który by się tak nazywał, jednakże, ponieważ nie wiemy jaką nazwę nosił lud, który go używał, a znany jest tylko z Awesty, taką nazwę przyjęto w nauce.

Uczeni europejscy zapoznali się z Awestą dopiero z końcem ostatniego (XVII wieku) stulecia. Anquetil Duperron sprowadził pierwszy do Europy rękopisy, zawierające tekst Awesty, i wydał częściowe jego tłumaczenie w języku łacińskim. Ogłoszenie tej pracy dało bodziec Europejczykom do dalszych poszukiwań w tym kierunku.

Zbierano skrzętnie rzadkie rękopisy w Indiach i Persji, kupowano je na wagę złota i sprowadzano do Europy: Paryż, Londyn, Kopenhaga i Monachium posiadają z nich najcenniejsze. Te rękopisy jednak dość długo stanowiły tajemnicę: języka awestyjskiego nie znali nawet ci, którzy go używali w liturgii, i dopiero mozolne prace filologów europejskich doprowadziły do jego zrozumienia.

Po przyswojeniu sobie języka Awesty poczęto porównywać rękopisy, grupować i składać rozrzucone części piśmiennictwa irańskiego - i wreszcie zestawiono je w całość, taką, jaką obecnie posiadamy.

W pierwszej połowie XIX stulecia pojawiły się wydania oryginalnego tekstu. Eugeniusz Burnouf wydał (1829-1843) litografowany tekst jednej części Awesty, zwanej Wendidad; Sade-Spiegel ogłosił drukiem (1851-1858) właściwą Awestę w języku awestyjskim, wraz z tłumaczeniem w języku pahlawi. Westergaard w Kopenhadze wydał całą Awestę (1852-1854); wielu innych iranistów opracowało pojedyncze części księgi.

Pierwszej próby częściowego tłumaczenia Awesty dokonał Anquetil (1771); oprócz wielu niedokładności jakie przedstawiało to tłumaczenie, nie budziło ono ufności przede wszystkim dlatego, że dokonane zostało według tekstu pahlawi. W ciągu XIX wieku E. Burnouf, Roth, Spiegel, Windischmann, de Harlez wydali kolejne tłumaczenia Awesty na różne języki europejskie.

Awesta, jaką dziś posiadamy w wydaniach europejskich, składa się z dwóch działów: z w i e l k i e j czyli w ł a ś c i w e j Awesty i z m a ł e j Awesty - zwanej Chorda-Awesta¹⁰ . W skład właściwej Awesty wchodzą trzy części: Wendidad, Wispered i Jasna: pierwsza i trzecia zajmują się legendami i przepisami prawnymi, druga jest księgą liturgiczną.

Wendidad stanowiący najobszerniejszą część Awesty; podzielony jest na rozdziały czyli Fargardy. Traktuje on o sposobach oddalania złych duchów, zawiera podania o czasach pierwotnych, oraz przestrogi i wskazówki, odnoszące się do rolnictwa i hodowli bydła. Wispered jest zbiorem pieśni, które są, zdaje się, ułomkami tylko, należącymi do części trzeciej. W skład Jasny (Yasna) wchodzą hymny zwane Gathy. Gathy pisane są wierszem i osobnym dialektem, którego używali niegdyś prawdopodobnie mieszkańcy Merwu (Muru). Archaiczność języka wskazuje, że Gathy są najdawniejszym pomnikiem piśmiennictwa irańskiego; różnorodność stylu daje do myślenia, iż nie są dziełem jednego autora. Co do treści, Gathy nie stanowią całości: traktują o rozmaitych przedmiotach, przeważnie jednak zawierają część dogmatyczną.

Chorda-Awesta składa się z pieśni i modlitw, które odmawiają wyznawcy zaratusztrianizmu. Jest to książka do nabożeństwa. Każda prawie pieśń i modlitwa nosi osobną nazwę, z wyjątkiem tak zwanych j a s z t ó w, będących hymnami religijnymi, a których jest dwadzieścia jeden i które stanowią pewną całość. Zaratusztrianie dzisiejsi posiadają, rozumie się, wszystkie te dawne pisma irańskie lecz w innym układzie. I tak ich księgą liturgiczną jest tak zwana Wendidad Sade. Księga ta podzielona jest na rozdziały, z których każdy zawiera wyjątki z różnych części Awesty i odmawia się w pewne dni uroczyste i przy stosownych obrzędach. Wendidad Sade zawiera tekst tylko w języku awestyjskim. Posiadają również zaratusztrianie oddzielne części tak wielkiej jak i małej Awesty, lecz obok tekstu awestyjskiego umieszczony jest zawsze tekst w języku pahlawi wraz z komentarzami; taki układ jest kanonicznym dla ich studiów teologicznych, ponieważ język awestyjski jest dla nich niezrozumiałym.

Taka jest dzisiejsza Awesta. Czy istniała niegdyś jakaś obszerniejsza Awesta, tego nie wiemy. Herodot pisze, że Hermippus utrzymuje, iż Awesta składała się z 20 ksiąg, a każda księga zawierała sto tysięcy wierszy - jest tu widoczna przesada. Według podań Parsów, za dynastii Sasanidów miało istnieć 21 ksiąg. Wymieniają oni nazwy tych ksiąg, treść i ilość rozdziałów zawartych w każdej. Ilość tych rozdziałów miała wynosić poważną liczbę 826, z których 196 zaginęło już za Aleksandra Macedońskiego. Zaborcy arabscy mieli zniszczyć te pisma, tak że został jedynie Wendidad i oderwane ustępy z innych ksiąg. Nie ulega wątpliwości, że Awesta w dzisiejszym składzie (posiadająca 119 rozdziałów) przedstawia wybitne braki, lecz czy była ona tak obszerna, jak utrzymują Parsowie, to inna rzecz: według najnowszych badań i przekonywujących dowodów, jeżeli istniały niegdyś owe 21 ksiąg, to należały one do piśmiennictwa pahlawi i zawierały komentarze, nie zaś oryginalne pisma irańskie.

Czas, w którym pisane były różne działy Awesty, jest bardzo trudny do oznaczenia; nie zawierają one bowiem takich danych historycznych, które pozwoliłyby powiązać ją synchronicznie ze znanymi dziejami innych ludów. Filologia porównawcza, stan społeczeństwa, przedstawiony w tych pismach, podania zoroastran i wzmianki obcych pisarzy, są jedynymi wskazówkami, z pomocą których możemy ustalić prawdopodobny czas ich powstania.

Język Awesty jest narzeczem jakiegoś ludu indoirańskiego, który zamieszkiwał stepy nadwołżańskie. Ponieważ język ów stał się martwy już na kilka wieków przed naszą erą, nadto ponieważ ma on większe powinowactwo z sanskrytem niż z językiem perskim, można sądzić, że starożytność tych zabytków piśmiennictwa sięga bardzo głębokiej przeszłości.

Za odległą starożytnością przemawia również stan społeczny, w jakim pozostawał lud, wśród którego powstały te pisma. Społeczeństwo było jeszcze pierwotne, prowadziło koczowniczy tryb życia, zajmowało się chowem bydła, szczególnymi względami otaczało psy, które strzegły trzód przed napaścią drapieżników. Zaczynały się już rysować warstwy społeczne - kapłani, wojownicy i lud.

Rękopisy Awesty, jakie posiadają biblioteki europejskie pochodzą z XIII, a najpóźniejsze z XVI w. naszej ery, a mają być kopiami rękopisów z epoki Sasanidów. Według podań Persów, za panowania Szapura II, w IV w. naszej ery, zebrane zostały luźno istniejące podówczas działy piśmiennictwa irańskiego w jedną całość.¹¹

Przyjmuje się, że teksty awestyjskie zostały zebrane i spisane specjalnym alfabetem, liczącym 49 liter, w okresie sasanidzkim (226-651 r n.e.). Ponieważ około IV wieku p.n.e. język Awesty stał się dla Persów całkowicie niezrozumiały powstały wówczas parafrazy świętych tekstów i komentarze do nich napisane w średnioperskim języku pahlawi.¹² Niektóre dzieła literatury religijnej napisano także w tym języku w okresie późniejszym.

Prócz Awesty istnieją jeszcze inne teksty religijne. I tak wymienić należy Denkard, czyli Zasady wiary. Denkard, który jest powstałą w dziewiątym stuleciu encyklopedią zoroastryzmu, zawierającą obszerne cytaty z dzieł starszych o tysiące lat. Jest to jedno z najbardziej wartościowych źródeł informacji na temat religii zoroastryjskiej, oprócz samej Awesty.

Kolejną księgą jest Bundahiszn (Bundahishn, Bundahišn), czyli Opowieść o początkach (o stworzeniu). Powstała ona w VIII-IX wieku naszej ery, a więc w tym samym mniej więcej okresie co Denkard¹³

Wspomnieć też trzeba o jeszcze innych tekstach zaratusztriańskich. Będą to na przykład:

Księga Arda Viraf namag (bądź Arda Wiraz namag), czyli Księga o pobożnym Wirazie, autorstwa nieznanego pisarza, o którym wiemy tyle ile mówi sama Księga..., która być może wyszła spod pióra pewnego pobożnego autora komentarzy do Awesty, napisanych w czasach Sasanidów. Arda Viraf opowiada o wizjach nieba i piekła. Wizje piekła są bardzo drastyczne, tak że często podczas czytania ich opisów na pobożnych zgromadzeniach, ludzie - szczególnie kobiety - krzyczą ze strachu. Księga ta ma mieć rzekomo potężny wpływ na powstrzymywanie się zaratusztrian od grzechu.

Zand-i Vohuman Yasht to zoroastriańska apokalipsa, zawierająca objawienie czasów ostatecznych, gdy religia będzie bliska wygaśnięcia, a później na skutek interwencji Ahura Mazdy nastąpi odnowienie wszechświata.

Chidag Andarz i Poryotkeshan - katechizm zaratusztriański, zawierający podstawową wiedzę religijną, która musi być znana każdemu chłopcu i dziewczynie w wieku piętnastu lat, zanim otrzyma święty sznur kusti.¹⁴ Jest to święty sznur, którym opasują się dorośli zaratusztrianie.

Shkand-gumanig Vizar to zaratusztrańska rozprawa apologetyczna, którą napisał Mardanfarrokh-i Ohrmazddad, jest to tekst pahlawi pochodzący z IX w.

Dadestan-Denig - tekst pahlawi z IX stulecia - to rodzaj przewodnika po religii zaratusztriańskiej w formie 92 pytań i obszernych odpowiedzi, których udzielił Dastur Manushchihr i Goshnajaman.

Jamasp Namak - Księga Jamaspi zawiera opowieści o stworzeniu, opowiada o różnych władcach, ludach Hindustanu, Chin, Arabii, Turkiestanu i Barbaristanu, poza tym zawiera interesujące przepowiednie dotyczące końca świata.

Dabestan-e Madaheb - tekst pochodzi z XVII stulecia n.e. i zawiera opisy m.in. tajemnych praktyk panujących w Indiach w tamtym czasie. Opisuje hinduizm, buddyzm, judaizm, chrześcijaństwo, islam, zoroastrianizm i rozmaite sekty religijne. Uważa się, że autorem tekstu jest Mir Du'l-feqar Ardestani, który napisał go w latach 1670-71. Autor jest lepiej znany jako Molla Mowbad lub Mowbadshah. Istnieje dowód, że autor należał do perskiej rodziny Shi'ite, i stał się stronnikiem pseudozoroastryjskiej sekty Azar Kayvani gdy był jeszcze dzieckiem.

'Ulema-i Islam - zawiły tekst filozoficzno-teologiczny powstały według jednych badaczy w VII, a według innych w XIII w n.e., prawdopodobnie jest to tłumaczenie albo raczej transkrypcja oryginalnego tekstu pahlawi zajmująca się m. in. zagadnieniami eschatologicznymi w ujęciu zurwanistycznym. Zurwanizm to herezja, która powstała w łonie zaratusztrianizmu pod koniec epoki Achmenidów, a zanikła w kilka stuleci po podboju Persji przez Arabów.

Wizidagicha-i Zadspram - to tekst pahlawi z IX stulecia, składa się z fragmentów Awesty i Zand, jest to niejako zbiór legend i wierzeń zaratusztrańskich z epoki Sasanidów.

Mowy Adarbada syna Mahraspandana - autor to wysokiej rangi duchowny, który był premierem szacha Szapura II (309-379 n.e.) - jest to dzieło mądrościowe zawierające pouczenia jak żyć, żeby osiągnąć wieczne szczęście i uniknąć kary w Dniu Sądu.

Kârnâmag î Ardashîr î Babaga - Księga Czynów Ardaszira syna Babaga - Ardaszir I, syn Babaga był założycielem dynastii Sasanidów (224-628 r n.e.). To krótka praca, napisana prostym stylem, zajmująca się także sprawami religijnymi. W historii Ardaszira zawarta jest myśl, że zwalczanie bałwochwalstwa jest zasługą.

Menog-i Khard - Osądy Ducha Mądrości - tekst pahlawi powstały prawdopodobnie w VI w n.e. zawierający pouczenia na temat religii zaratusztriańskiej udzielone pytającemu przez samego Ducha Mądrości.

Him va Kherat i Farkho Gabra - Natura i mądrość szczęśliwego człowieka - jest to mądrościowy tekst pahlawi zawierający pouczenia jak mądrze i szczęśliwie żyć.

Prócz wyliczonych tekstów są także i inne, ale nie ma potrzeby wszystkich ich wymieniać. Zaznaczę tylko, iż wszystkie one dostarczają nam niezbędnych informacji, zarówno na temat systemu wierzeń i obrzędów religijnych czcicieli Ahura Mazdy, jak również informacji na temat postaci proroka Zaratusztry.

Pierwszego przekładu Awesty na język polski dokonał Ignacy Pietraszewski (1796-1869) - iranista rodem z Warmii, wielki patriota. Początkowo w służbie cara, potem, gdy car w zamian za stanowisko profesora na uniwersytecie petersburskim, zażądał od niego unikalnej kolekcji starożytnych monet orientalnych, jaką uczony zgromadził w okresie pracy dyplomatycznej na Bliskim Wschodzie, w roku 1843 porzucił Rosję i zamieszkał w Berlinie. Tu uzyskał stanowisko profesora na miejscowym uniwersytecie, został członkiem Akademii Jagiellońskiej i licznych towarzystw naukowych. W swoim pracowitym życiu podjął trud przetłumaczenia na język polski Awesty, ale ów przekład podporządkował swej fantastycznej hipotezie, jakoby Zaratusztra nakazał swemu ludowi powędrować na dzisiejsze polskie ziemie, i tutaj, w okolicach jeziora Gopło, osiedlić się. Pietraszewski wyciągnął - na podstawie widocznych podobieństw językowych - wniosek, iż Polacy wywodzą się od starożytnych Persów. Uporczywe trzymanie się tej fantastycznej teorii pozbawiło go profesury na uniwersytecie berlińskim, członkostwa wielu towarzystw naukowych, a nawet bezcennej kolekcji monet, którą stracił za długi. Pietraszewski zmarł w nędzy, ale dokończył działa i wydał własnym nakładem swój przekład Awesty (t. I. 1857 - Wendidad, t. II. 1862 - Wendidad, t. III. 1862 - Wisperad i Jasna). Niestety, jest on tak fantastyczny, a na dodatek zawierający tyle dziwacznych słów, tworzonych przez Pietraszewskiego na użytek swojej teorii, że jeśli zasługuje na wznowienie, to wyłącznie jako ciekawostka.

Niniejszy przekład jest zatem tak naprawdę pierwszym polskim tłumaczeniem owego starożytnego tekstu i choć niedoskonały, bo nie dokonany z oryginału, lecz z tłumaczeń angielskiego i w niewielkim fragmencie również rosyjskiego, to dający wreszcie polskiemu czytelnikowi szansę na poznanie świętej księgi zaratusztrianizmu.

Andrzej Sarwa.Zoroastrowi - Zoroaster to grecka forma imienia proroka, w języku awestyjskim zwanego Zaratustra, a w języku pahlawi Zartoszt, Zartosht.

Denkard, Book 7. Marvels of Zoroastrianism, Sacred Books of the East, t. 5, Oxford 1897, Internet - http://www.avesta.org.

Zadspram XX, 14: Selections of zadspram, Sacred Books of the East, t. 5, Oxford 1897; por. też: Denkard, Book 5. The Life of Zarathushtra, and other marvels, Sacred Books of the East, t. 5, Oxford 1897.

Inaczej dewom, czyli demonom.

The Kârnâmag î Ardashîr î Babagân. ('Book of the Deeds of Ardashir son of Babag') being the oldest surviving records of the Zoroastrian Emperor, 1896, Internet - http://www.avesta.org; por. także: Kartir's inscription at Naqsh-i Rajab. Royal inscription found on the Kabah of Zartusht. An account of how Zoroastrianism was propagated beyond Iranian territories during the Third Century, and other religions suppressed, Internet - http://www.avesta.org.

M. Willey, The secrets of zoroastrianism, 1995.

W tekstach pahlawi jego imię brzmi: Vohuman.

Selections of Zadspram, Sacred Books of the East, t. 5, Oxford 1897, rozdz. 21, 8-16, Internet - http://www.avesta.org.

Ks. Władysław Zaborski uważa, że język pahlawi powstał z języka perskiego, i któregoś z języków semickich; prawdopodobnie językiem tym posługiwali się Partowie sąsiadujący z Asyryjczykami; język pahlawi był językiem urzędowym w Persji, spotyka się monety z IV w. (np. pieniądz satrapy Abd Goharau) które noszą napisy w tym języku.

Khorda-Avesta, Xorda Avesta.

W. Zaborski, Religie Aryów wschodnich, Kraków 1894, s. 66-71

H. Waldenfels, Leksykon religii, Warszawa 1997, s. 20

Tamże.

E. W. West, The Kusti ritual. The following account is that of Dastur Jamaspji Minochiharji Jamasp-Asa-na, as recorded, s. 383, Internet - http://www.avesta.org.