Bankowość emocjonalna - ebook

Wstęp

Zmiany technologiczne zachodzące od ponad pół wieku, a spotęgowane i rozpowszechnione w ostatnich dwóch dekadach, wpływają znacząco na sposób funkcjonowania społeczeństwa oraz otaczających nas instytucji. Technologia cyfrowa szczególnie istotnie wpłynęła na funkcjonowanie sektora finansowego i bankowego, głównie ze względu na nowe możliwości zarządzania danymi i informacją, wykorzystanie szeroko rozumianej sztucznej inteligencji oraz ewolucję oczekiwań klientów co do produktów, usług i kanałów komunikacji.

Rozwój technologiczny zmienia strukturę rynku, perspektywę konkurencyjną, niesie także nowe wyzwania regulacyjne. Niezależnie od szans i zagrożeń, cyfryzacja produktów i usług oraz zasobów informacyjnych na rynku bankowym jest nieuchronna. Zmiany zachodzą zarówno ze względów technicznych – łatwość analizy danych masowych czy zarządzania dużymi zbiorami – jak i w wyniku nowych oczekiwań klienta, np. dotyczących wizualizacji produktów i interaktywnych kontaktów z bankiem na zasadzie podobnej do działania wielu aplikacji mobilnych, do których przyzwyczaili się klienci, zwłaszcza młodzi. Co więcej, technologia cyfrowa, która miała służyć uporządkowaniu danych i pomóc lepiej zorganizować zarządzanie informacją, z czasem narzuciła specyficzny sposób myślenia i działania. Na przykład coraz trudniej jest korzystać z usług finansowych bez posiadania smartfona i dostępu do sieci, a bez umiejętności zastosowania terminów technologicznych, nawet bez ich pełnego zrozumienia (jak np. PIN, SMS, ID, token) trudno jest porozumieć się nie tylko z bankowym chatbotem, ale nawet w świecie niecyfrowym. Rozwiązania FinTechowe – identyfikacja cyfrowa, aplikacje mobilne, wykorzystanie sztucznej inteligencji i chmury do analizy i zarządzania danymi, powstanie kryptowalut czy oparcie rozwiązań operacyjnych w sektorze finansowym na technologii blockchain – zmieniły sposób funkcjonowania rynku finansowego.

Technologia budzi emocje. Dobrym przykładem jest AI (artificial intelligence), która od lat jest bodźcem do tworzenia literatury czy filmów z gatunku science fiction. Wykorzystanie AI w bankowości oraz cyfryzacja produktów i usług tworzą nową jakość nie tylko w zakresie wewnętrznej transformacji banków, ale i kanałów i sposobów kontaktów z klientami. W tym sensie w monografii używany jest termin bankowość emocjonalna, czyli bankowość poddana transformacji cyfrowej, której głównym celem jest nie tylko poprawa rentowności, pozycji konkurencyjnej lub bezpieczeństwa, ale także dostosowanie się do możliwości, jakie oferuje technologia, często bardziej z powodów intuicyjnych oraz preferencji czy nawyków klientów niż wymogów ekonomicznych. Innym ważnym motorem zmian na rynku bankowym jest konkurencja z dynamicznie rozwijającym się segmentem firm technologicznych działających w sektorze finansowym – FinTechów czy neobanków – niepodlegających (lub podlegających w minimalnym zakresie) regulacjom obowiązującym na rynku finansowym i bankowym.

Pojęcie „emotional banking” spopularyzowała konsultantka branży FinTech Duena Blomstrom, pisząc w książce Emotional Banking: Fixing Culture, Leveraging FinTech, and Transforming Retail Banks into Brands, że „clients’ emotions impact customer experience and satisfaction, trust and even brand loyalty”. Przygotowana przez nas monografia traktuje jednak to pojęcie szeroko, starając się zdiagnozować proces transformacji kultury i modelu działania banków, zachodzący w dużej mierze pod wpływem nowych technologii i konkurencji z sektorem FinTech. Odnosimy się do takich zagadnień, jak przyczyny i bariery w transformacji cyfrowej banków, ryzyko związane z transformacją cyfrową, wpływ firm FinTechowych na oczekiwania klientów banków, demokratyzację finansów i stabilność systemową, czy wreszcie stosunek banków, regulatorów i klientów do sektora FinTech.

Monografia w sposób syntetyczny analizuje główne obszary oddziaływania zmian technologicznych na rynek bankowy, koncentrując się na trzech głównych zagadnieniach:

- wpływie zmian technologicznych na oczekiwania, reakcję i zachowania klientów – tego obszaru dotyczą teksty prof. Agnieszki Alińskiej, prof. Janiny Harasim, prof. Jana Krzysztofa Solarza, dra Marcina Idzika, dra Krzysztofa Kila, Magdaleny Hajduk i Kingi Zioło oraz teksty praktyków bankowych lub FinTechowych – Michała Krakowiaka i Norberta Redkie;
- wpływie cyfryzacji na transformację procesów i operacji bankowych – w obszarze tym znajdują się teksty prof. Lecha Kurklińskiego i prof. Stanisława Kasiewicza, prof. Małgorzaty Pawłowskiej, dr Moniki Klimontowicz, dra Mateusza Folwarskiego, dra Andrzeja Walitzy, jak również Piotra Maickiego z Instytutu Sztucznej Inteligencji AI Polska oraz Zofii Przytockiej z akceleratora Plug and Play;
- szeroko rozumianych wyzwaniach regulacyjno-nadzorczych kreowanych przez nowe technologie i nowe instytucje finansowe – obszar ten obejmuje teksty prof. Kamilli Marchewki-Bartkowiak, prof. Ewy Miklaszewskiej, dr Aleksandry Jurkowskiej, Agnieszki Butor-Keler, Tomasza Jaszka, Radosława Ciukaja i Michała Body.

Autorzy poszczególnych tekstów reprezentują różne ośrodki naukowe, krajowe i zagraniczne, od dłuższego czasu pracując nad kwestiami dotyczącymi transformacji sektora bankowego zachodzącej pod wpływem zmian technologicznych. Monografia jest rezultatem dyskusji nad prezentowanymi zagadnieniami, jaka miała miejsce podczas konferencji naukowej zorganizowanej przez Katedrę Bankowości Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie wraz z Narodowym Bankiem Polskim.

Redaktorzy naukowi monografii dziękują Narodowemu Bankowi Polskiemu i Uniwersytetowi Ekonomicznemu w Krakowie za dotacje umożliwiające wydanie tej książki oraz Oddziałowi Okręgowemu NBP w Krakowie za pomoc organizacyjną podczas konferencji, a także recenzentowi monografii profesorowi Leszkowi Dziawgo za wnikliwe uwagi oraz Wydawnictwu Poltext za szybką i staranną pracę nad tekstem.Rozdział 1 Sentymenty i kalkulacje w pozabankowym pośrednictwie finansowym Jan Krzysztof Solarz

Wstęp

Na początku były emocje, później pojawiły się sentymenty, emocje wpisywane w ramy etyki, na końcu przychodzi pora na zimną kalkulację: kto za to wszystko zapłaci? Na rynku publicznym zakłada się, że koniec końców ostatecznym płatnikiem jest rezydent i podatnik. Na rynku prywatnym niekiedy przyjmuje się, że strony umowy zmierzają do sytuacji, w której wszyscy są wygrani. Ich ryzyko jest rozporoszone pomiędzy wszystkich pozostałych amatorów gry rynkowej. Już Arystoteles zwracał uwagę na różnorodność emocji. Mogą one mieć charakter: (1) poznawczy, (2) fizjologiczny, (3) motywacyjny, (4) ekspresyjny, (5) ocenny. Właściwością emocji jest między innymi wyjątkowa wrażliwość i elastyczność, czyli zdolność podlegania wielkim wahaniom siły, natężenia – zależnie od okoliczności. Mimo że studia nad emocjami mają wielowiekową tradycję, to na gruncie bankowości pojawiły się stosunkowo niedawno jako „zarażanie” się apetytem na ryzyko w trakcie cyklu finansowego. Nieco później emocje pojawiły się jako inwestycje emocjonalne zalecane klientom private banking.

Współcześnie obserwujemy renesans zainteresowania problematyką emocji w ekonomii. Dla jednych jest to przejaw „imperializmu” ekonomistów wkraczających na pole zajęte przez psychologów. Dla innych – powrót do korzeni klasycznej ekonomii i dzieł Adama Smitha. Twórca współczesnej ekonomii skupił swoją uwagę na emocjach poznawczych towarzyszących wyborom alokacji rzadkich czynników produkcji wynikających z moralnej wrażliwości decydenta. Zostały one nazwane sentymentami. „Sentymenty są podstawą modeli humanomics”. Humanomics to neologizm podkreślający współwystępowanie dwóch światów: osobistego i bezosobowego. Więzi społeczne zawiązane w czasie obrotu gospodarczego mają bezosobowy charakter, w odróżnieniu od osobowego charakteru codzienności.

Racjonalny i bezosobowy mechanizm wolnorynkowy niszczą:

- short-termizm, rozumiany jako dążenie do uzyskania jak najszybciej przyrostu wartości spółki dla akcjonariuszy,
- monopolizacja rozumiana jako brak konkurencji,
- hazard moralny (pokusa nadużyć), manipulacja i oszustwa oraz konflikt interesów.

Świat finansów wymaga łączenia emocji z osądem moralnym. Po pierwsze, finanse posługują się pieniądzem jako jednym ze swych podstawowych zasobów. A pieniądz to instytucja społeczna naładowana znaczeniami i wywołująca szczególnie silne namiętności. Po drugie, wiąże się z przyszłością. Finanse należy definiować jako wytwarzanie obietnic, zobowiązań i zakładów odnoszących się do obecnych i przyszłych płatności oraz zarządzanie i handel nimi. Po trzecie, wiąże się z zaufaniem. Pieniądz, którym posługują się finanse, w większości ma formę oszczędności, to jest rezerw budowanych z myślą o przyszłych potrzebach. Po czwarte, finanse to działalność polegająca na pośrednictwie. Pracownicy tego sektora zarabiają na życie, obsługując przyszłość, zaufanie i pieniądze innych ludzi, dokonując transakcji pomiędzy klientami mającymi często przeciwstawne interesy. Po piąte, dotyczy języka czysto liczbowego, zwykle używanego przez sektor finansowy. Dominacja cyfr, dziś – dzięki technologii informatycznej – wirtualnych, ma tendencję do przesłaniania ich rzeczywistego – społecznego i ekonomicznego – znaczenia oraz implikacji. Etyka zmusza nas do spojrzenia poza rzeczywistość wirtualnego ekranu i powrotu do rzeczywistości faktycznej.

Dla współczesnych psychologów emocje to względnie stabilne struktury złożone z oceny poznawczej, pobudzenia fizjologicznego, ekspresji mimicznej. Nanofinanse uznają współwystępowanie więzi osobistych i bezosobowych oraz świata wirtualnego i świata realnego za złożoną całość codzienności. Rysunek 1.1 plastycznie wyraża złożoność wyborów ekonomicznych.

Rysunek 1.1. Ramy poznawcze bankowości emocjonalnej

Źródło: opracowanie własne.

Wybory ekonomiczne są dokonywane w dwóch horyzontach czasowych: krótkim i długim. Na początku kierujemy się emocjami (System 1), później przychodzi ostudzenie emocji i zaczyna się racjonalna kalkulacja (System 2) co naprawdę jest w interesie decydenta. W średnim okresie kluczową rolę odgrywają nawyki i instytucje. „Instytucje to skodyfikowany system społeczny norm i zasad, które naprowadzają ludzi na zachowania w określony sposób”. W ten sposób instytucje tworzą architekturę wyboru (nudge). „Architektura wyboru ma obowiązek organizować kontekst, w którym ludzie podejmują decyzje”. Jednym z kluczowych elementów kontekstu podejmowania decyzji ekonomicznych są nawyki. Ocenia się, że ponad 40% działań podejmowanych każdego dnia przez ludzi nie jest ich świadomymi działaniami, lecz nawykami. Kluczowe nawyki inicjują proces, który z czasem przekształca wszystko inne. „Całe nasze życie tak dalece jak dalece ma ono określoną postać, nie jest niczym innym ponad zbiorem nawyków – praktycznych, emocjonalnych i intelektualnych – systematycznie zorganizowanych na dobre i na złe”. J. Beckert określa mianem dyspozytywu społecznego wszelkie formy reguł, norm społecznych, konwencji, instytucji, społecznych struktur i relacji władzy, które ograniczają wybór aktorów, a jednocześnie czynią działania przewidywalnymi w czasie.

Od trzydziestu lat żyjemy w systemie rynkowym, poznając jego dobre i złe nawyki. System rynkowy zapewnia równowagę gospodarczą, która sprzyja powstawaniu przedsiębiorstw manipulujących gustami konsumentów i zakłócających naszą zdolność oceny i prawidłowego wyboru tego, co kupujemy. W gospodarce prawdziwie wolnorynkowej ludzie mają nie tylko pełną swobodę wyboru, lecz także niczym nieograniczoną swobodę naciągania innych. Preferencje ujawnione na rynku to gusty konsumentów zmanipulowane przez sprzedawców. Tradycyjnie banki to instytucje zaufania publicznego, a więc sprzedawcy w założeniu niepodlegający pokusie nadużyć. Praktyka świadomego oferowania produktów niewłaściwych dla danego klienta banków podważa tego typu instytucjonalne zaufanie do regulowanych i nadzorowanych pośredników finansowych. Ich konkurenci uciekają się do „paraformalności” rozumianej jako czynności naśladującej „formalność”, usankcjonowaną prawem i odwzorowaną przez firmy pożyczkowe bezpośrednio ze sposobu funkcjonowania banków, które utożsamiano z bezpieczeństwem i regulacją.

Pośrednictwo finansowe współcześnie ma dualny charakter. Pośrednictwo bankowe ma charakter formalny, reglamentowany, regulowany i nadzorowany. Pośrednictwo pozabankowe ma charakter „paraformalny” i korzysta z arbitrażu regulacyjnego i nadzorczego. W skali globalnej obie formy pośrednictwa finansowego są sobie równe co do skali alokacji aktywów. W Polsce dominacja sektora bankowego jest bezsporna i nawyk korzystania z usług banku państwowego jest powielany z pokolenia na pokolenie.

1. Ramy poznawcze bankowego pośrednictwa finansowego

Główny nurt nauk ekonomicznych skłania się do poglądu, że sektor finansowy pasywnie obsługuje obrót gospodarczy i pomaga alokować czasową nadwyżkę środków gospodarstw domowych i przedsiębiorstw do przedsiębiorczych podmiotów gospodarczych sfery realnej. W tym modelu biznesowym banki mają monopol na pośrednictwo finansowe, które przekształca oszczędności ludności w inwestycje. Banki odpowiadają za zasilanie sektora realnego gospodarki w niezbędne do jego funkcjonowania środki. Sektor finansowy nie jest postrzegany jako istotna część gospodarki. Nowoczesne państwo oparte na długu publicznym potrzebuje rozbudowanego sektora finansowego zdolnego przyciągnąć bezpośrednie inwestycje zagraniczne i na sfinansowanie długu sektora publicznego. W tym przypadku pośrednictwo finansowe musi być aktywne i sprzyjać rozwojowi gospodarczemu kraju. Rządy dbają o dobry klimat inwestycyjny w sektorze bankowym, o jego umiędzynarodowienie.

Globalna swoboda przepływu kapitału doprowadziła do rozwoju gospodarki opartej na usługach. Jedną z nich jest profesjonalne zarządzanie ryzykiem. W tej nowej sytuacji również pełny cykl rozwojowy rodziny jest finansowany z jej długu i transferów międzypokoleniowych. Ten bardzo burzliwy i dynamiczny rozwój pośrednictwa finansowego wydaję się wielu jego krytykom nadmierny, bo prowadzi do nadmiernej konkurencji w sektorze bankowym.

Dualną strukturę pośrednictwa finansowego prezentuje rysunek 1.2.

Rysunek 1.2. Formy pośrednictwa finansowego

Źródło: Alińska A., Alternatywne finanse, CeDeWu, Warszawa 2019, s. 73.

Początki pozabankowego pośrednictwa finansowego są związane z udzieleniem gwarancji rządowych na obligacje wypuszczane przez fundusze podwyższonego ryzyka (venture capital) objęte przez amerykańskie małe i średnie banki w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Pojawienie się konkurencji w pośrednictwie finansowym sprzyja finansowaniu innowacyjnych i przedsiębiorczych projektów przez pośredników pozabankowych. Tabela 1.1 pokazuje związek między konkurencją między pośrednikami finansowymi a dostępem do finansowania innowacyjnych projektów przedsiębiorców.

Tabela 1.1. Wpływ poziomu konkurencji w pośrednictwie finansowym na finansowanie przedsiębiorczych innowacji

+-------------------------------------------+---------------------------------------------------------------+-------------------------------------------------------------+
| Niski poziom konkurencji | Wyższy poziom konkurencji | Dalszy wzrost konkurencji |
+-------------------------------------------+---------------------------------------------------------------+-------------------------------------------------------------+
| Brak pozabankowego finansowania innowacji | Przedsiębiorcy są finansowani przez pozabankowych pośredników | Banki nadal finansują tradycyjne projekty. |
| | | |
| | | Pozabankowi pośrednicy nadal finansują innowacyjne projekty |
+-------------------------------------------+---------------------------------------------------------------+-------------------------------------------------------------+

Źródło: Donaldson J.R., Piacentino G., Thakor A., Intermediation Variety, NBER, Working Paper 25946, 2019, s. 4.

W warunkach rosnącej presji konkurencyjnej koegzystencja między bankowym i pozabankowym pośrednictwem finansowym nie przestaje istnieć. Dualny system pośrednictwa finansowego znajduje się w nieustannym ruchu. Z jednej strony technologia i inżynieria finansowa promują odpośredniczenie, rezygnację z „naturalnego” monopolu banków na pośrednictwo finansowe. A z drugiej – rośnie zapotrzebowanie na profesjonalne zarządzanie ryzykiem codzienności. Do analizy transformacji pośrednictwa finansowego zostanie wykorzystana przestrzeń dwuwymiarowa. Z jednej strony jest to reputacja, jaką cieszy się każda z form pośrednictwa finansowego, z drugiej jest to zaufanie, którym się ona cieszy. To, co różni reputacje i zaufanie, to czas, w jakim się o nich mówi. W stosunku do reputacji używa się czasu przeszłego. O zaufaniu mówi się w czasie przyszłym. Tabela 1.2 przedstawia kategorie ram poznawczych opisu bankowego pośrednictwa finansowego.

Tabela 1.2. Ramy poznawcze bankowego pośrednictwa finansowego

---------------- -------------------------- -------------------- -----------------------
Czas Sentymenty Nawyki Kalkulacja
Przeszłość Reputacja Konflikt interesów Kultura ryzyka
Teraźniejszość Instytucjonalne zaufanie Pokusa nadużyć Inflacja reputacji
Przyszłość Jakość rządzenia Kapitał społeczny Zaufanie indywidualne
---------------- -------------------------- -------------------- -----------------------

Źródło: opracowanie własne.

Objętość opracowania nie pozwala na szczegółowe omówienie każdej z przywołanych kategorii konceptualnych. Przyjmujemy, że są one powszechnie znane i nie wymagają ponownego definiowania. Jedyny wyjątek zostanie uczyniony dla koncepcji „inflacji reputacji”. Termin „inflacja reputacji” jest bezpośrednio powiązany z pomiarem po usłudze satysfakcji klientów. Oznacza to, że ta metoda ewaluacji jakości usług prowadzi do systematycznego podnoszenia średniej ocen, co można nazwać ich inflacją. Nasila się ona istotnie w przypadku korzystania z platform internetowych. Obserwuje się zjawisko podnoszenia ocen oficjalnych i obniżania ocen prywatnych użytkowników tych platform.

W efekcie coraz większego znaczenia w bankowym pośrednictwie finansowym nabiera jakość rządzenia, a więc umiejętność łączenia regulacji prawa publicznego i prawa cywilnego. Ochrona konsumenta przed świadomym oszustwem, nadużyciem zaufania instytucjonalnego prowadzi do konieczności tolerowania złych ocen pozyskiwanych w czasie rzeczywistym oraz umiejętnego eliminowania z rynku pracy pośredników finansowych osób ze złą reputacją.

W Polsce plagą jest nawyk tolerowania konfliktu interesów. Brak moralnej dezaprobaty dla tego typu praktyk utrudnia dokonywanie złożonych wyborów. Większość wyborów w świecie finansów ma charakter złożony i brak wrażliwości decydentów na jawny konflikt interesów bardzo utrudnia w praktyce ochronę konsumentów pośrednictwa finansowego. Tsunami regulacyjne ze swej strony tworzy pokusę nadużyć. Zawsze uda się znaleźć przepis legalizujący nieetyczne działanie. Moralne sentymenty to nie pamiątka z odległej przeszłości, lecz warunek przetrwania bankowego pośrednictwa finansowego. Dobre bankowe pośrednictwo finansowe musi: wspierać się na zaufaniu, włączać wszystkich potrzebujących, współprzyczyniać się do samopodtrzymującego się rozwoju.

Aby zwiększać zaufanie do bankowego pośrednictwa finansowego należy:

- upewnić się, że nie jest ono wykorzystywane do bezprawnych i pozaprawnych działań,
- umieścić klienta w centrum uwagi pośrednika finansowego i postępować z nim uczciwie,
- budować kulturę transakcji opartą na wartościach i etyce.

Obecne banki odbudowały swoje kapitały, ale nie publiczne zaufanie. Restrukturyzowały swoje bilanse, ale nie bliskie więzi ze społeczeństwem. Zreformowały swój system, ale nie swoją kulturę. Bez silnej kultury finansowej opartej na sentymentach związanych z powiernictwem w warunkach braku zaufania instytucjonalnego nie uda się przełamać błędnego koła braku zaufania oraz pokusy nadużyć. Rysunek 1.3 pokazuje współzależność między hazardem moralnym a kryzysem zaufania w pośrednictwie finansowym.

Rysunek 1.3. Hazard moralny a kryzys zaufania

Źródło: Pawłowicz L., Hazard…, op. cit., s. 19.

Trwają prace nad systemem cen referencyjnych pieniądza na globalnych rynkach całkowicie zabezpieczonych przed świadomym manipulowaniem nimi. 1 stycznia 2020 r. ma wejść w życie nowy sposób wyznaczania WIBOR jako podstawowej stopy referencyjnej w Polsce.

2. Ramy poznawcze pozabankowego pośrednictwa finansowego

Dziesięć lat temu pozabankowe pośrednictwo bankowe było nazywane shadow banking i piętnowane jako sprawca globalnego kryzysu finansowego. To byli ci pośrednicy finansowi, którzy zachowywali się jak banki. Byli postrzegani jako banki, ale nie byli nadzorowani i regulowani jak banki. Gdy negatywne emocje nieco opadły, dostrzeżono, że shadow banking korzysta z quasi-depozytów, jednostek uczestnictwa w funduszach pieniężnych i nie ma gwarancji publicznych w przypadku upadłości. Fundusze pieniężne mogą osiągać gigantyczną skalę, ale nadal nie są nadzorowane. Dlatego bywają nazywane rynkowym systemem w przeciwieństwie do etatystycznego systemu banków. Autor pięć lat temu zwracał uwagę, że shadow banking nie jest marginalnym „parabankingiem”, lecz jest systemową innowacją polegającą na coraz szerszym emitowaniu pieniądza prywatnego. Pieniądz prywatny to nie tylko quasi-depozyty funduszy pieniężnych, lecz również krótkoterminowe pożyczki podatne na różnego rodzaju zmiany emocji.

W zielonej księdze Unii Europejskiej pozabankowe pośrednictwo finansowe jest nazywane bankowością równoległą. Bankowość równoległa jest poddawana testowi na to na ile przyczynia się do powstania ryzyka systemowego w sektorze finansowym. Powszechnie przyjmuje się, że sektor ubezpieczeniowy nie generuje ryzyka systemu finansowego, mechanizm reasekuracji sprawdza się w trudnych chwilach. Od listopada 2018 r. na całym świecie oficjalnie zaniechano używania terminu shadow banking na rzecz bardziej pozbawionego negatywnych emocji terminu „pozabankowe pośrednictwo finansowe”.

W praktyce wiele osób prawnych identyfikowanych w ramach globalnych konglomeratów finansowych jest ewidentnie instytucjami finansowymi shadow banking, lecz w kontaktach z pozostałymi uczestnikami rynków finansowych unikającymi miana „pozabankowi pośrednicy finansowi”. Ewidentnym przykładem tego rodzaju praktyk są usługi lombardowe.

Precyzyjne zaliczenia danej aktywności, danej instytucji finansowej i danego produktu do pozabankowego pośrednictwa finansowego jest utrudnione, lecz możliwe. Na operacje pochodnymi instrumentami finansowymi wprowadzono obowiązek obrotu nimi przez CCP, specjalne platformy internetowe. Taką platformę utworzono w Polsce przy Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych. Na operacje Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych wprowadzono obowiązek ich monitorowanie przez Komisję Nadzoru Finansowego. Wprowadzono światowy identyfikator osobowości prawnej oraz specjalny globalny identyfikator produktu finansowego.

Rada Stabilności Finansowej sprecyzowała, jakie działania uznaje za sprzyjające wzrostowi ryzyka systemowego, i monitoruje zmiany skali oraz rozmieszczenie pozabankowego pośrednictwa finansowego. Udział pozabankowego pośrednictwa finansowego w ogólnym jego rozmiarze systematycznie rośnie i obecnie przekracza 50%. Obserwuje się przemieszczenie punktu ciężkości tego typu pośrednictwa finansowego ze Stanów Zjednoczonych do Chin.

Pozabankowe pośrednictwo bankowe nie powinno być identyfikowane z parabankami lub „chwilówkami” ze słupów ogłoszeniowych. Przestrzeń dla „wolnej amerykanki” w pośrednictwie finansowym uległa drastycznemu ograniczeniu. Nadal trzeba pamiętać, że jest to sektor obsługujący najzamożniejszych obywateli zainteresowanych zindywidualizowanym podejściem do ich problemów z sukcesją i spadkobraniem. Trzon to małe i średnie przedsiębiorstwa bez historii kredytowej oraz działające w szarej strefie. Brak oferty banków dla wykluczonych cyfrowo oraz niemających stałych źródeł dochodów powoduje, że pozabankowe pośrednictwo finansowe jest atrakcyjne dla nowych i tradycyjnych wykluczonych.

Od momentu masowego rozpowszechnienia smartfonów pojawiła się nowa forma pozabankowego pośrednictwa finansowego zwana FinTech (technologie finansowe). Rysunek 1.4 pokazuje jak FinTech zastępuje tradycyjną bankowość w jej podstawowych funkcjach.

Rysunek 1.4. Popyt na tradycyjne i cyfrowe usługi pośrednictwa finansowego

Źródło: Inozemcev E.W., Kijucevskaja A.M., Narkevicz S.S., Trynin P.W., Hudko E.W., Kompleksnyj analiz razvitia morogovo rynka fintech, Akademia Gospodarstwa Narodowego, 2019, s. 27.

Dysproporcja liczby aplikacji w zakresie płatności jest szczególnie widoczna, gdy porównamy ją z maszynowym uczeniem się o istocie nowych instrumentów finansowych oraz wspomaganiem sztuczną inteligencją zarządzania ryzykiem finansowym codzienności. Zagłębienie się w praktyce bankowego i pozabankowego pośrednictwa finansowego stanowi wyzwanie intelektualne i regulacyjne. W pracach Rady Stabilności Finansowej uzyskało ono miano decentralizacji usług finansowych, która może przybierać trzy podstawowe formy:

- decentralizacji podejmowania decyzji. Polega na odejściu od koncepcji instytucji zaufania publicznego i transformacji jej w sieć uczestników usług finansowych, którzy podejmują decyzję, gdzie i jak dokonywać transakcji finansowych;
- decentralizacji zarządzania ryzykiem. Oznacza to odejście od zatrzymywania ryzyka w bilansie instytucji kredytowej na rzecz bezpośredniego wiązania ze sobą dostawcy i użytkownika usługi finansowej;
- decentralizacji dokumentacji transakcji. Przejawia się w odchodzeniu od scentralizowanych baz danych na rzecz zdecentralizowanych rejestrów z łatwym transgranicznym dostępem.

Pojawienie się technologii rozporoszonego rejestru (blockchain) jako przełomowej innowacji powoduje konieczność przeglądu istniejącego prawa pod kątem możliwości jego stosowania. Europejski Bank Centralny i Bank Centralny Japonii dokonały całościowego przeglądu metod wykonywania płatności. Tabela 1.3 przedstawia wynik tej ewaluacji.

Tabela 1.3. Ewaluacja metod płatniczych

------------------------------------- ---------------- ----------
Typ metod płatniczych Bezpieczeństwo Płynność
Technologia rozproszonych rejestrów Wysokie Właściwa
Udział strony „trzeciej” Wysokie Właściwa
Zabezpieczone rozproszone rejestry Wysokie Zła
Proste płatności Niskie Zła
Zaufanie publiczne Bardzo złe Dobra
------------------------------------- ---------------- ----------

Źródło: Synchronised cross-border payments, Stella, 2019, s. 29.

Stoimy na rozdrożu. Z jednej strony są systemy zdecentralizowane prowadzące do segmentacji pośrednictwa finansowego, a z drugiej – scentralizowane z domniemaniem zaufania do instytucji zaufania publicznego oraz prawem jednej ceny. Dotychczas walczono z segmentacją pośrednictwa finansowego. Banki centralne uznają, że nadszedł czas na walkę z nadmierną centralizacją pośrednictwa finansowego. Źródłem tej tendencji jest informatyzacja, która ma charakter kompleksowy. Składa się na nią:

1. elektronizacja operacji informacyjnych – wykorzystania elektronicznego przetwarzania dnych,
2. digitalizacja zasobów informacyjnych – przechodzenie na postać cyfrową w kodzie zero-jedynkowym,
3. komputeryzacja narzędzi informacyjnych,
4. algorytmizacja procesów informacyjnych,
5. cyfrowe transmisje danych,
6. internetyzacja dostępu do informacji,
7. wirtualizacja struktur informacyjnych – kreacja bytów wirtualnych,
8. zarządzanie cyberprzestrzenią.

Tabela 1.4 przedstawia propozycję intelektualnego uporządkowania tej nowej i złożonej innowacji systemowej.

Tabela 1.4. Ramy poznawcze pozabankowego pośrednictwa finansowego

+------------+----------------------+-------------------------+----------------------------+
| Wymiary | Jednostkowe | Technologiczne zaufanie | Instytucjonalne zaufanie |
| | zaufanie | | |
+------------+----------------------+-------------------------+----------------------------+
| Sentymenty | 1.9. Nowi wykluczeni | | 9.9. Neobanking |
+------------+----------------------+-------------------------+----------------------------+
| Nawyki | | 5.5. BigTech | |
| | | | |
| | | Społeczeństwo 5.0 | |
+------------+----------------------+-------------------------+----------------------------+
| Kalkulacje | 1.1. FinTech | | 1.9. Tradycyjni wykluczeni |
+------------+----------------------+-------------------------+----------------------------+

Źródło: opracowanie własne.

Niedoceniana przez główny nurt ekonomii funkcja pośrednictwa finansowego powinna być rozpatrywana na polu, które ma dwa wymiary. W pionie odkładane są miary czasu, jaki mamy na dokonanie wyboru. Tradycyjnie uważano, że decydent jest w pełni poinformowany o alternatywach wyboru i ma czas na dokonanie nielosowego wyboru. Dlatego u podstawy analizowanego pola znajduje się długi okres. Na jego drugim krańcu znajduje się 2 sekundy, w których dokonuje się selekcja oferty platformy internetowej pośrednictwa finansowego. W poziomie ujmuje się stopień edukacji cyfrowej uczestnika pośrednictwa finansowego. Pełne kompetencje w tym zakresie dają dobrą podstawę do korzystania ze zdobyczy nowoczesnych technologii informatycznych FinTech. Na drugim krańcu wymiaru opisu pośrednictwa finansowego znajdują się tradycyjni wykluczeni, którzy nie mają zaufania do wszystkich pośredników finansowych i nie chcą mieć do czynienie z „brudnymi” pieniędzmi, zarówno publicznymi, jak i prywatnymi.

W centrum pola pośrednictwa finansowego znajduję się firmy technologiczne spoza sektora finansowego. Ich znakiem rozpoznawczym jest wykorzystanie w praktyce „sztucznej inteligencji”. Sztuczna inteligencja wspomaga zmysły człowieka: rozpoznaje obrazy, imituje mowę człowieka, naśladuje mimikę jego twarzy, wspomaga słuch człowieka. Hybrydowy charakter człowieka zwiększa jego możliwości intelektualne. Sztuczna inteligencja wyzwala człowieka z czynności rutynowych, wykonuje je bezbłędnie i bez znużenia. W warunkach niżu demograficznego i starzenia się społeczeństwa BigTech wyzwala rezerwy siły roboczej. Ludzi można przesunąć do bardziej kreatywnej pracy.

Rząd Japonii zaproponował, aby rewolucja technologiczna skoncentrowała się na uwolnieniu człowieka od alienacji pracy pozbawionej treści. Od 2017 r. realizowany jest program „Społeczeństwo 5.0”. W jego ramach sfera realna jest harmonijnie łączona ze sferą wirtualną. Ta hybryda ma na celu poprawę jakości życia szybko starzejącego się społeczeństwa. Przy tej okazji warto przypomnieć, że Polska jest najszybciej starzejącym się społeczeństwem Unii Europejskiej. Koncepcja Społeczeństwa 5.0 opiera się na masowej produkcji robotów, sztucznej inteligencji, nanotechnologiach i biotechnologiach oraz internecie rzeczy przy szerokim wykorzystaniu inżynierii Big Data.Celem podejmowanych działań jest rekompensowanie osobom starszym traconych sił fizycznych i zdolności rozpoznawania złożonych sytuacji decyzyjnych. Podstawowym celem jest daleko posunięta indywidualizacja oferty dostosowanej do wzrastającego ryzyka długowieczności. W Japonii kładzie się nacisk na skuteczną ochronę ludzi starych przed zaborem ich mienia. W medianie ocenia się majątek 60-latków na 18,5 mln jenów. Na ten majątek poluje się za pomocą:

- fałszywych okazji inwestycyjnych,
- phishingu – podszywania się pod platformy internetowe z dobrą reputacją,
- pseudo wygranych i loterii,
- wyłudzenia przedpłaty świadczenia fikcyjnych usług,
- piramid finansowych.

Seniorzy są w stanie sami sfinansować technologie informatyczne podnoszące jakość ich aktywnego życia. Blisko 80% z nich chce we współczesnej Japonii pracować na emeryturze.

Podsumowanie

Dostęp do aktywów finansowych jest zasadniczy dla wzrostu gospodarczego. Nie powinien on być ani za mały, ani za duży. Pośrednictwo finansowe ma wielowymiarowy charakter. Z jednej strony bezpośrednio dotyczy gospodarki realnej, z drugiej – odbywa się w chmurze, przestrzeni wirtualnej. Tradycyjne pośrednictwo bankowe związane z monopolem na wykonywanie czynności bankowych odchodzi w zapomnienie. Pojawia się zespolona i dopasowana do konkretnych potrzeb oferta neobanków i pozabankowych pośredników finansowych. Kanały dystrybucji ich usług zostały zasygnalizowane w tabeli 1.5.

Tabela 1.5. Megatrendy w pośrednictwie finansowym

+-----------------------+--------------+----------+-----------+-------------+--------------+----------------+
| Co i gdzie | Finanse | Finanse | Roboty | Internet | Spieniężenie | Dyfuzja ryzyka |
| | | | | | | |
| | alternatywne | osobiste | finansowe | rzeczy, IoT | danych | |
+-----------------------+--------------+----------+-----------+-------------+--------------+----------------+
| Płatności | X | X | | X | | x |
+-----------------------+--------------+----------+-----------+-------------+--------------+----------------+
| Ubezpieczenia | X | | X | | | |
+-----------------------+--------------+----------+-----------+-------------+--------------+----------------+
| Kredyty | | X | | X | | |
+-----------------------+--------------+----------+-----------+-------------+--------------+----------------+
| Depozyty | | | | X | | |
+-----------------------+--------------+----------+-----------+-------------+--------------+----------------+
| Pozyskanie kapitału | X | X | | | | X |
+-----------------------+--------------+----------+-----------+-------------+--------------+----------------+
| Zarządzanie aktywami | X | X | X | | | |
+-----------------------+--------------+----------+-----------+-------------+--------------+----------------+
| Platformy, agregatory | X | | | | X | |
+-----------------------+--------------+----------+-----------+-------------+--------------+----------------+
| Infrastruktura rynków | | | X | | X | |
+-----------------------+--------------+----------+-----------+-------------+--------------+----------------+
| Zarządzanie ryzykiem | | | X | | | X |
+-----------------------+--------------+----------+-----------+-------------+--------------+----------------+
| Bezpieczeństwo | | | | X | X | |
+-----------------------+--------------+----------+-----------+-------------+--------------+----------------+

Źródło: Inozemcev i in., op. cit., s. 78.

Jak wynika z przytoczonego zestawienia, w świecie potencjalny wpływ FinTech na pośrednictwo finansowe dotyczy przed wszystkim przepływu kapitału. Jego odpersonifikowanie wydaje się nieodwracalne. Równie oczywiste jest, że nie uda się pozyskać nowych depozytów bez instytucjonalnego i osobistego zaufania do pośredników finansowych. Współistnienie różnych form pośrednictwa finansowego jest koniecznością.

Sektor FinTech wymusi na tradycyjnych bankach zmiany w zakresie ich strategii, modeli biznesowych i usług bankowych, w szczególności:

- „Spadek zaufania do tradycyjnych instytucji finansowych, technologia blockchain i wzrost liczby użytkowników bankowości mobilnej w decydujący sposób wpływają na dynamikę zmian konkurencyjnych w sektorze bankowym,
- Największe zagrożenie konkurencyjne dla banków stanowią neobanki i FinTechy działające w segmencie usług płatniczych,
- Spółki FinTech przejmą część sektorów niszowych, którymi tradycyjne banki nie były do tej pory zainteresowane,
- Dominacja banków w tradycyjnych sektorach (rynek kredytów i depozytów) będzie niezagrożona”.

Sentymenty towarzyszące wprowadzaniu FinTechów do pośrednictwa finansowego można podzielić na trzy typy. Pierwszy to wiara, że nowe technologie tworzą szanse na poprawę jakości życia nowym i tradycyjnym wykluczonym. Drugi to Luddyzm XXI wieku. Należy ze wszech sił zwalczać innowacje technologiczne w pośrednictwie finansowym. Sprzedawcy pożyczek stracą prace, a finanse publiczne wpłaty podatków. Jak sztuczna inteligencja będzie płaciła podatki? Trzeci to uznanie dualnego charakteru pośrednictwa finansowego. Nie można z góry przyjmować, że któraś z jego form zasługuje na bezwarunkowe zaufanie. Utarta reputacji lub zaufania do BigTech lub dużej platformy FinTech może być źródłem zarażania się paniką rynkową. Zaufanie powinno opierać się na monitorowaniu reputacji czynów każdego z pośredników finansowych. Nie ma pośrednictwa finansowego pozbawionego ryzyka dla jego odbiorcy. Wydaje się, że obecnie najważniejsze jest ryzyko złożoności pośrednictwa finansowego. Złożonych wyborów w świecie finansów nie da się zastąpić prostymi algorytmami. Człowiek nadal będzie dokonywał kreatywnych wyborów. IT będzie go jedynie wspierać w tych rozstrzygnięciach.

W pewnym uproszczeniu model gospodarki, która uległa finansjalizacji, można opisać jako taki, w którym:

- konsumpcja w coraz większym stopniu finansowana jest poprzez zaciąganie kredytu i wzrost zadłużenia gospodarstw domowych,
- kontrola właścicielska nad podmiotami sfery realnej w coraz większym stopniu przechodzi w ręce podmiotów ze sfery finansowej,
- rosnąca część produkcji przenoszona jest za granicę w poszukiwaniu niższych kosztów siły roboczej,
- aktywa finansowe niemal bez ograniczeń transferowane są z kraju do kraju,
- powiększa się udział zysków generowanych przez sferę finansową w łącznych zyskach gospodarki, czemu towarzyszy pogłębiające się rozwarstwienie dochodowe społeczeństwa,
- podnoszą się przychody osiągane przez sektor finansowy z tytułu obsługi zadłużonych gospodarstw domowych (i tym samym krąg finansowych współzależności ulega zamknięciu).

W ciągu minionych dziesięciu lat piętno „złego” pośrednika finansowego przesunęło się od shadow bankingu do „finansjalizacji” jako takiej. Nie wiadomo ile czasu zajmie ukształtowanie „dobrego” pośrednika finansowego w formie „neobanków”, łączącego w sobie zaawansowane technologie ze spolegliwością wobec klienta. „Dobre” pośrednictwo finansowe to profesjonalne wsparcie klienta w zarządzaniu ryzykiem finansowym na co dzień.

Literatura

Alińska A., Alternatywne finanse, CeDeWu, 2019.

Akerlof G.A., Shiller R.J., Złowić frajera. Ekonomia manipulacji i oszustwa, PTE, 2017.

Beckert J., What is sociology about economic sociology?, „Theory and Society”, Vol. 25, No. 6, 1996.

Conesa C., Bitcoint: A Solution for payment systems or a solution in search of a problem?, Documentos Ocasionales 1901, 2019.

Decentralised financial technologies. Report on financial stability, regulatory and governance implications, Financial Stability Board 2019.

Dembinski P.H., Etyka i odpowiedzialność w świecie finansów, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2017.

Donaldson J.R., Piacentino G., Thakor A., Intermediation Variety, NBER Working Paper 25946/2019.

Duhigg C., Siła nawyku. Dlaczego robimy to, co robimy i jak można to zmienić w życiu i w biznesie, WN PWN, Warszawa 2013.

Dąbrowski A., Źródła, natura i funkcje emocji. Studium teorii impulsji Leona Petrażyckiego w kontekście współczesnych badań, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2019.

Filar D., Wracając do prymatu realnej sfery gospodarki, Dewiacje finansjalizacji, J. Hausner, W. Paprocki, Wydawnictwo CeDeWu oraz Centrum Myśli Strategicznych, Publikacja Europejskiego Kongresu Finansowego, Warszawa i Sopot 2019.

Filippas A., Horton J.J., Golden J.M., Reputation inflation, NBER Working Paper 25857/2019.

Folwarski M., Sektor FinTech na europejskim rynku usług bankowych. Wyzwania konkurencyjne i regulacyjne, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2019.

FSB Report on Market Fragmentation, FSB 2019.

G-20 Fukuako Policy Priorities on Aging and Financial Inclusion, Global Partnership for Financial Inclusion, OECD 2019.

Gladen M.E., Who Will Be the Members of Society 5.0. Towards an Antropology of Technologically Posthumanized Future Societies, Social Science 2019, No. 8.

Graebner C., Ghorbani A., Definig institutions – A review and a synthesis, Institute for Comprehensive Analysis of the Economy Working Paper No. 89, 2019.

Inozemcev E.W, Kijucevskaja A.M., Narkewicz S.S., Trynin P.W., Hudko E.W., Kompleksnyj analiz razvitia mirogovo rynka fintech, Akademia Gospodarstwa Narodowego, Moskwa 2019.

Jakubowska-Branicka I. (red.), Rynek firm pożyczkowych w Polsce. Teoria i praktyka, PTE, Warszawa 2018.

Jankowski J., Trendy cywilizacji informacyjnej. Nowy technototalitarny porządek świata, Wolters Kluwer, Warszawa 2019.

Kuroda H., Financial Inclusion in an Aging Society, Bank of Japan 2019.

Łasak P., Nadzór nad sektorem bankowym w Polsce w świetle zmian na globalnym rynku finansowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019.

Menon R., Strengthening trust in finance, BIS central bankers’ speeches 2019.

Pawłowicz L., Hazard moralny i konflikt interesów, Dewiacje finansjalizacji, J. Hausner, W Paprocki (red.), Wydawnictwo CeDeWu oraz Centrum Myśli Strategicznych, Publikacja Europejskiego Kongresu Finansowego, Warszawa i Sopot 2019.

Signorini L.F., Non-bank finance: opportunities and risks, Bank of Italy 2019.

Smith V.L., Wilson B.J., Humanomics. Moral Sentiments and the Wealth of Nations for the Twenty-First Century, Cambridge University Press, Cambridge 2019.

Solarz J.K., Nanofinanse. Codzienność zmienia świat, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012.

Solarz J.K., Shadow banking: systemowa innowacja finansowa, Studia i Monografie SAN, Łódź 2014.

Synchronised cross-border payments, Stella, ECB, BOJ 2019.

Szpringer W., Polityka władz wobec innowacji technologicznych w świetle rozwoju sektora bankowego, Polityka państwa wobec sektora bankowego w Polsce, Alterum, Warszawa 2019.

Thaler R.H., Sunstein C.R., Impuls. Jak podejmować właściwe decyzje dotyczące zdrowia, dobrobytu i szczęścia, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2017.Przypisy

Rozdział 1

Dąbrowski A., Źródła, natura i funkcje emocji. Studium teorii impulsu Leona Petrażyckiego w kontekście współczesnych badań, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2019, s. 129.

Smith V.L., Wilson B.J., Humanomics. Moral Sentiments and the Wealth of Nations for the Twenty-First Century, Cambridge University Press, Cambridge 2019, s. 69.

Pawłowicz L., Hazard moralny i konflikt interesów, Dewiacje finansjalizacji, J. Hausner, W. Paprocki (red.), Wydawnictwo CeDeWu oraz Centrum Myśli Strategicznych, Publikacja Europejskiego Kongresu Finansowego, Warszawa i Sopot 2019.

Dembinski P.H., Etyka i odpowiedzialność w świecie finansów, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2017.

Solarz J.K., Nanofinanse. Codzienność zmienia świat, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012.

Graebner C., Ghorbani A., Defining institutions – A review and a synthesis, Institute for Comprehensive Analysis of the Economy, Working Paper No. 89, 2019, s. 1.

Thaler R.H., Sunstein C.R., Impuls. Jak podejmować właściwe decyzje dotyczące zdrowia, dobrobytu i szczęścia, Wydawnictwo Zysk i S-ka 2017, s. 13.

Duhigg C., Siła nawyku. Dlaczego robimy to, co robimy i jak można to zmienić w życiu i w biznesie, PWN 2013, s. 384.

Beckert J., What is sociology about economic sociology?, Theory and Society, Vol. 25, No. 6, 1996, s. 819.

Akerlof G.A., Shiller R.J., Złowić frajera. Ekonomia manipulacji i oszustw, PTE, 2017, s. XXIII.

Jakubowska-Branicka I. (red.), Rynek firm pożyczkowych w Polsce. Teoria i praktyka, TPE, Warszawa 2018, s. 10.

Filippas A., Horton J.J. Golden J.M., Reputation inflation, NBER, Working Paper 25857/2019.

Menon R., Strengthening trust in finance, BIS central bankers’ speeches 2019.

Solarz J.K., Shadow banking: systemowa innowacja finansowa, Studia i Monografie SAN, Łódź 2014.

Łasak P., Nadzór nad sektorem bankowym w Polsce w światle zmian na globalnym rynku finansowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019.

Decentralised financial technologies. Report on financial stability, regulatory and governance implications, FSB, 2019.

Szpringer W., Polityka władz wobec innowacji technologicznych w świetle rozwoju sektora bankowego, Polityka państwa wobec sektora bankowego w Polsce, Alterum, Warszawa 2019, s. 138.

Conesa C., Bitcoin: A Solution for payment systems or a solution in search of a problem? Documentos Ocassionales 1901, 2019.

FSB Report on Market Fragmentation, FSB 2019.

Jankowski J., Trendy cywilizacji informacyjnej. Nowy technototalitarny porządek świata, Wolters Kluwer, Warszawa 2019, s. 22.

Gladen M.E., Who Will Be The Members of Society 5.0. Towards an antropology of Technologically Posthumanized Future Societies, Social Science 2019, No. 8.

G-20 Fukuako Policy Priorities on Aging and Financial Inclusion, Global Partnership For Financial Inclusion, OECD 2019.

Kuroda H., Financial Inclusion in an Aging Society, Bank of Japan 2019.

Folwarski M., Sektor FinTech na europejskim rynku usług bankowych. Wyzwania konkurencyjne i regulacyjne, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2019, s. 9.

Signorini L.F., Non-bank finance: opportunities and risks, Bank of Italy 2019.

Filar D., Wracając do prymatu realnej sfery gospodarki, Dewiacje finansjalizacji, op. cit., s. 70.