Barykady '44. Nadzieja i wspólnota - ebook

Od Autora

Zaczęło się przypadkowo. Od telefonu. Zadzwonił zięć jednego z bohaterów tej opowieści. Chciał podzielić się wrażeniami z lektury _Wojny_ _w_ _kanałach_. Po paru minutach przyznał, że „Staś miał jedno marzenie, książka o wszystkich barykadach w powstaniu, z zaznaczonymi miejscami, rozumie pan?”. Rozumiałem, ale uznałem, że taka praca byłaby trudna do stworzenia. Wymagałaby bowiem kilku lat drobiazgowych badań, weryfikacji.

Dzień później uznałem, że można zabrać się do tego inaczej. Nawet jeśli marzenie Stasia musi poczekać, to dlaczego nie napisać innej książki o barykadach. Książki opowiadającej Powstanie Warszawskie z perspektywy barykad. Książki, w której szańce stolicy są nie tylko elementem krajobrazu, ale także bohaterem, symbolem. Krótka rozmowa z Krzyśkiem Chabą, który kilka lat wcześniej wymyślił _Wojnę_ _w_ _kanałach_, przekonała mnie, że warto to zrobić.

Tak zrodził się pomysł książki, ale też tryptyku. Pierwsza część już jest. To opowieść o kanałach, wydana po raz pierwszy w 2019 roku. Drugą część oddaję Państwu teraz. Sens ich łączenia dekady temu wymyślił człowiek, bez którego nie może odbyć się żadna dyskusja, nie może powstać żadna narracja o sierpniowej insurekcji – Miron Białoszewski.

A szept też było słychać w echach, w wydłużeniu, jak w muszli. Nie. Jak w studni. To też mało, bo to nie tylko studnia w poprzek, bez dna. Ale w ogóle coś bez początku i końca. I nieprzeliczone. Bo rozwidlające się. Przecież tyle kanałów, ile ulic. Czyli jeszcze raz miasto. Trzecia Warszawa. Licząc od wierzchu. Pierwsza na wierzchu właśnie. To z przejściami przez podwórza i sienie. Druga – schronowa. Z systemem połączeń. Podziemnych. A pod tą podziemną jedną ta podziemna. Z ruchem. Z regulowaniem. Z napisami. Bo przy każdym rozwidleniu nad wejściem w kanał właściwy, czyli arterię dla pieszych Stare Miasto-Śródmieście, była kredą na cegłach wyrysowana strzałka i napis „TU”¹.

Ani _Wojna_ _w_ _kanałach_, ani _Wojna na barykadach_ nie są syntezą dziejów Powstania Warszawskiego. Nie znajdzie się tu podręcznikowego opisu wydarzeń, nie zawsze zachowywana jest chronologia, nie wszystkie dzielnice, nie wszystkie oddziały, nie wszystkie ważne wydarzenia i postaci znalazły w niej swoje miejsce. Jest to książka o barykadach. Na nich się skupia, ich znaczenie dla tamtych 63 dni opisuje. Jest to również opowieść o nadziei na wolność i o ludziach, którzy budowali barykady, ginęli na nich, ratowali innych, żyli w ich cieniu, marzyli na nich o Polsce. A ponieważ jest historią o ludziach, to została w dużej części pokazana ich oczami, opowiedziana ich słowami. Stąd częste korzystanie ze wspomnień, dzienników, prasy powstańczej, dokumentów.

Decyzja o utkaniu tekstu z szeroko cytowanych źródeł ma swoje uzasadnienie również w naturze tematu. Wojna wymyka się wszelkim opisom. Setki tysięcy osób, które jej doświadczyły, nie potrafią ubrać jej w słowa. Co dopiero ludzie, którzy znają ją z książek, telewizji, internetu. Kiedy pisałem _Wojnę_ _w_ _kanałach,_ wiedziałem, że nie oddam koszmaru podziemnych przejść własnymi słowami. Teraz tak samo uważam, że nie sposób opowiedzieć o tym, czym dla powstańczej Warszawy były barykady, nie oddając głosu tym, którzy toczyli na nich swoją wojnę.Prolog

Elektoralna róg Przechodniej

Nie tak wyobrażał sobie początek powstania Zbigniew Blichewicz. A na pewno nie spodziewał się, że gdy padną pierwsze strzały, on będzie siedział w fotelu i czytał _Pannę_ _z_ _mokrą głową._

Dzień wcześniej wyjął ze skrytki kontaktowej wiadomość, że wieczorem ma się stawić w lokalu przy ulicy Elektoralnej 19. Ucieszył się, że to już. Od miesiąca chciał opuścić Warszawę i jechać do lasu. Nie rozumiał, dlaczego najpierw przekładano termin jego wyjazdu, aż w końcu mu go zabroniono. Trzymając w ręku maleńką karteczkę z godziną i miejscem zbiórki, uznał, że najwidoczniej tak miało być. „Włożyłem najlepsze ciemne ubranie, wziąłem do ręki beret, orła z mojej przedwojennej czapki wojskowej wsunąłem do kieszeni i załatwiwszy kilka telefonów, wyszedłem szczęśliwy na miasto”¹.

Zanim z mieszkania na ulicy Smolnej 16 dotarł do celu, wstąpił do kawiarni „U Aktorek”. Ponieważ sam był aktorem, przed wojną związanym z teatrami w Warszawie, Wilnie i Kaliszu, znał tu bywalców i obsługę. „Czułem się jak w domu” – pisał. Dlatego bez ogródek mówił znajomym, że dostał rozkaz. Ten rozkaz. Jeszcze niedawno powstrzymałby się od tego, zgodnie z wymogami konspiracyjnego bezpieczeństwa, ale teraz wszelkie reguły traciły znaczenie – wolność czekała za rogiem. Była tuż-tuż. Na wyciągnięcie ręki. Tak się przynajmniej wydawało.

Od kompozytora Andrzeja Markowskiego – po wojnie skomponuje muzykę m.in. do _Pokolenia_, _Popiołów_ oraz _Pana Wołodyjowskiego_ – __ usłyszał: „To dlatego takiś odświętny. Szczęśliwy chłop, a ja jeszcze na razie tu przygrywam naszym i Szkopom”. Kolejni rozmówcy słysząc, że idzie na zbiórkę, ściskali go, życzyli wszystkiego najlepszego. Czuł się jak bohater, a jeszcze nic się nie wydarzyło. Mieczysława Ćwiklińska, aktorka i właścicielka lokalu, bez słowa podeszła do niego, pocałowała w czoło i cicho rzuciła: „Bóg cię prowadź, chłopcze”. Pożegnał się jeszcze z żoną i wyszedł na ulicę. Na placu Bankowym kupił w sklepie ołówek i blok papieru, przekonany, że jako oficer na pewno będzie z nich korzystał, pisząc meldunki i rozkazy.

Tak wyposażony przeszedł plac, minął ulicę Przechodnią i skierował się w Elektoralną. Po kilkudziesięciu metrach stał przed numerem 19. „W oficynie wszedłem na klatkę schodową i zapukałem do drzwi na pierwszym piętrze. Otworzyła mi kobieta lat trzydziestu kilku. Podałem hasło”². I tu jego obraz powstania zderzył się z rzeczywistością. Najpierw w odpowiedzi usłyszał, że „to nie tu”, po czym drzwi się zamknęły. Zdziwiony zszedł kilka schodów niżej. Nagle minął go młody mężczyzna, który podszedł do tych samych drzwi, podał to samo hasło – i został wpuszczony. Zbigniew spróbował więc jeszcze raz. Udało się, choć niemal siłą wdarł się do mieszkania. W środku okazało się, że razem z drugim powstańcem _in spe_ służyli w jednej dywizji przed wojną. On w Łowiczu, tamten w Kutnie. Wieczór spędzili na wspominkach.

Następnego dnia właścicielka pozwoliła im wyjść na miasto. Zaznaczyła tylko, że mają być z powrotem najpóźniej do 14.00. Zbigniew poszedł do „Aktorek”. Idąc, obserwował ulice pełne wzmocnionych niemieckich patroli i gnających w różne strony młodych ludzi, ubranych pomimo pięknej pogody w długie płaszcze. Po powrocie zastał dwóch nieznanych mężczyzn. Im też wyznaczono tam zbiórkę. Teraz w czterech siedzieli i czekali. Blichewicz z nudów sięgnął po książkę Kornela Makuszyńskiego. Niewiele później na ulicy padły strzały. Najpierw pojedyncze, nieśmiałe, po chwili coraz bardziej uparte, powtarzające się. „Nie było wątpliwości, że to nie zwykła uliczna potyczka, ale to, na co czekaliśmy” – pisał.

Minuty mijały, a oni siedzieli zamknięci w mieszkaniu. Na próby wyjścia kobieta reagowała stanowczo – nie wolno im ruszyć bez rozkazów. Ale te nie nadeszły do wieczora ani też w nocy. Dopiero rankiem 2 sierpnia przyszedł mężczyzna, mniej więcej pięćdziesięcioletni. Ubrany w płaszcz, utykający na jedną nogę, z biało-czerwoną opaską na ramieniu. Smutno rzucił, że mogą się rozejść. Nie ma dla nich broni, więc niech szukają przydziałów gdzie indziej. On zrobi tak samo. „Zbiorę kilku ludzi i będę się starał być użytecznym” – powiedział, wychodząc.

Zbigniew był w szoku. Dwa dni temu cieszył się, że weźmie udział w walce, a teraz usłyszał, że jest niepotrzebny. „Jakże dziecinna mi się wydawała moja radość w chwili, gdy ze skrytki w moim mieszkaniu wyjąłem rozkaz”³.

Zbigniew Blichewicz „Szczerba” należał do grona ludzi, dla których powstanie było spełnieniem marzeń, szansą na zemstę za kilka lat zbrodni. Ale o niecierpliwości w tej sytuacji decydował także jego charakter. Jeden z jego przyjaciół, Feliks Konarski, znany jako Ref-Ren, autor słów do _Czerwonych maków na Monte Cassino_, wspominał, że

nazywano go „Urwisem”. Może dlatego, że był krnąbrny i nieokiełznany – a może dlatego, że nie rozstawał się z rewolwerem marki „Vis”. Nie uznawał innej broni. Z „Visem” porywał się na najniebezpieczniejsze wyczyny. Na Starówce z „Visa” ustrzelił Niemca, który niebacznie wychylił się z wieżyczki na czołgu. (…) Kule jakoś go omijały, pomimo że nie krył się przed nimi. Przeciwnie – z szaleńczą lekkomyślnością rzucał się tam, gdzie walka była najbardziej zacięta. Miał wtedy cel, do którego szedł z narażeniem życia, ale też i z tą polską brawurą, jaka niegdyś cechowała tych ze szwadronu Kozietulskiego⁴.

***

Ten typ żołnierza, nierzadko oficera, był w powstaniu częsty. Odważni aż do przesady, energiczni, o wiele lepiej czuli się w akcji, na barykadzie, niż w kwaterze dowódczej. Męczyło ich wypełnianie tabelek, pisanie rozkazów. Korzystali z każdej okazji, aby zaatakować Niemców. Później opowiadali o swoich wyczynach. Zgodnie z nimi byli w miejscach największych – niestety nielicznych – powstańczych zwycięstw. „Atakowali, a nawet niszczyli niemieckie Tygrysy, które wdzierały się w nasze linie. Naturalnie według ich relacji – przyznawał Zbigniew Brym-Zdunin – po zsumowaniu liczba czołgów zniszczonych znacznie przekraczała ogólną ilość wprowadzonych przez Niemców do walki w Warszawie”⁵. Przy­pominali zagończyków z XVI i XVII wieku.

Jednym z najsłynniejszych w Warszawie w sierpniu 1944 roku był kapitan Jan Jaroszek „Proboszcz”, znakomity organizator, który w pierwszych dniach walk współtworzył Zgrupowanie „Chrobry II”. Został w nim szefem sztabu. Ciągnęło go jednak do walki. Wacław Zagórski „Lech Grzybowski” w swoim dzienniku pisał, że „nigdy nie ma w sztabie. Niski, krępy, niebywale rzutki i energiczny, wciąż sam na czele małej przybocznej szturmówki bije gdzieś Niemców, gdzie najbardziej potrzeba, wpadając do nas jak po ogień”⁶.

Zbigniew Blichewicz w jednej ze scen przedstawienia _Zbyt_ _liczna rodzina_ w Teatrze Kameralnym w Warszawie, 1938

W cywilu był nauczycielem matematyki. Przez całą okupację na tajnych kompletach prowadził zajęcia. Ale już wtedy był niespokojny. Podobno nigdy się nie rozstawał z bronią⁷. Żołnierze podziwiali go i chętnie opowiadali, że mieli okazję walczyć u jego boku. Adam Bielawski „Mały” wspominał, jak pewnego razu spotkał dwóch powstańców – „Tygrysa” i „Białego Orła”. Chwalili się, że podawali Jaroszkowi butelki, gdy ten niszczył pojazdy wroga. „Był niesamowicie odważny” – powtarzali⁸.

Podczas powstania nazywano go Wołodyjowskim, nie tylko z uwagi na sposób działania, ale także dlatego, że – jak notował Brym-Zdunin – „nawet w ruchach i wyrażeniach starał się naśladować Pana Michała”⁹. I podobnie jak bohater Henryka Sienkiewicza, tak i on nie doczekał końca walki.

We wtorek 15 sierpnia Niemcy od rana prowadzili od strony Hal Mirowskich uderzenie w stronę placówek „Lecha Grzybowskiego”. Wspierani bronią pancerną przebijali się ulicami Ciepłą, Waliców oraz Żelazną w stronę kolejnych powstańczych umocnień. Dowództwo zgrupowania przygotowało odwód do odrzucenia wroga. W kontruderzeniu wziął udział także „Proboszcz”. Idąc na miejsce akcji, zbierał po drodze przypadkowych żołnierzy, którzy jak on lubili biegać od akcji do akcji, byle tylko nie siedzieć bezczynnie.

Na ich czele dotarł do skrzyżowania ulic Wroniej i Łuckiej. Niedaleko od tego miejsca niemiecki czołg rozbijał umocnienia. Oddział Jaroszka zaległ przy barykadzie – i czekał. Osłona była duża. Szeroki nasyp z ziemi i gruzu, za którym dodatkowo wykopano przekop mający ponad półtora metra głębokości¹⁰. Według relacji, która kilka dni później ukazała się w „Rzeczpospolitej Polskiej”, jeden z towarzyszy szefa sztabu, podchorąży Marek Molière „Molmar”, zaproponował, aby poczekać i podpuścić nieprzyjaciela jak najbliżej. Gdy maszyna była już zaledwie kilka metrów od nich, zaatakowali ją granatami. Jeden z nich miał wpaść do środka, zabijając załogę. Gazeta podawała:

Czołg stanął, utknąwszy nosem w dole przed barykadą. Cisza. Kapitan wskakuje i zagląda do czołgu. (…) Wraz z podchorążym Molmarem wyciągają ze środka broń. Są granaty trzonkowe i parabellum. Ckm zdemontuje się później¹¹.

Kilkanaście minut później pojawił się kolejny pojazd wroga. I ponownie to „Proboszcz” miał pierwszy ruszyć do ataku.

„Biuletyn Informacyjny” z 20 sierpnia informował, że „chwyciwszy do rąk granaty, pierwszy wskoczył na barykadę, atakując granatami czołg. Za jego przykładem poszli zdezorientowani w pierwszej chwili żołnierze. Czołg został unieszkodliwiony. Kpt. Proboszcza dosięgła jednak w tej chwili seria karabinu maszynowego, raniąc go śmiertelnie”¹².

Według jednej z gazet „szturmowcy płakali jak dzieci” po swoim dowódcy. Inaczej scenę tę odmalował Zagórski, który również brał udział w tym starciu. Zapamiętał Jaroszka, jak wydawał rozkazy, wskazując kierunki natarcia trzonkowym granatem. Kolejny raz zobaczył go już po walce, gdy leżał w bramie – martwy. Na pytanie, jak zginął, usłyszał w odpowiedzi:

Zwyczajnie. Skoczył zaraz za panem porucznikiem, tylko nie na drugą stronę, lecz na wprost, po chodniku. Widocznie chciał dobiec do bramy. Zanim padł, przejechali po nim dwa razy. Patrz pan! Jedna wiązka poszła w brzuch, druga wyżej, przez pierś¹³.

Opis „Lecha Grzybowskiego” znacząco różni się od tego, który przedstawiły swoim czytelnikom „Biuletyn Informacyjny” czy „Rzeczpospolita Polska”. Istotną rolę w dwóch ostatnich odegrała barykada. Wbiegając na nią, „Proboszcz” miał niemal jednocześnie zniszczyć czołg – rzekomo już siedemnasty – oraz zginąć. W ten sposób nie tylko informowano o bohaterstwie konkretnego człowieka, ale także tworzono mit barykady, jeden z najmocniejszych w całej opowieści o Powstaniu Warszawskim, a równocześnie najbardziej naturalnych.

W całym mieście przez dwa miesiące miało ich być – choć nie jednocześnie – co najmniej 1038. Tyle naliczono w przeprowadzonej w kwietniu 1945 roku inwentaryzacji. Dokładna liczba jest jednak nie do ustalenia. Zanim bowiem ktokolwiek postanowił je policzyć, po wielu z nich nie było śladu. Nie zmienia to faktu, że dla powstańców i ludności cywilnej stały się symbolami – ofiarnej walki, wspólnoty, ale także nadziei.

***

Krótko po tym, jak mężczyzna w płaszczu opuścił lokal przy ulicy Elektoralnej 19, także „Szczerba” postanowił poszukać przydziału. I choć kolega poznany dwa dni wcześniej obiecał, że mu w tym pomoże, nie chciał czekać. Nie leżało to w jego naturze. Kiedy wychodził, został zatrzymany przez właścicielkę mieszkania. Miała dla niego prezent. Pistolet colt kalibru 7,65 mm, a także dwa magazynki. Nie mógł uwierzyć w swoje szczęście. Ucałował jej dłoń i już w lepszym nastroju wybiegł z domu.

Było wcześnie rano. Wiedziony instynktem ruszyłem w stronę Chłodnej. Chodniki były mokre – w nocy padał deszcz. Ulice puste. Absolutnie nikogo. Czasami tylko przemykają się ludzie z biało-czerwonymi opaskami na ramieniu. Z dumą patrzę na swoją, jestem jednym z nich¹⁴.

Kawałek dalej natknął się na niemiecką ciężarówkę pełną żołnierzy. Nie chcąc ryzykować starcia, niezauważony cofnął się i ruszył w stronę placu Bankowego. Tam ponownie zderzył się z wrogiem. I nie z jednym, a z dwoma samochodami z żandarmami w środku. Tym razem spostrzegli go. Zaczął uciekać. Ruszyli za nim! Dopadł do najbliższej bramy. Zamknięta! Pędem ruszył do drugiej. „Słyszę trzask serii za mną, nade mną, przede mną… Zaraz w głowę! Teraz w serce! No, kiedyż wreszcie trafi?! Wydaje się niemożliwym, bym z tej odległości nie oberwał serią z całego magazynku. Ale jednak”¹⁵.

Kolejna brama. Otwarta! Wbiegł, zatrzymał się na półpiętrze, wyciągnął pistolet i czekał. Samochody odjechały. Stał, nie wierząc w swoje szczęście. Dopiero po chwili zorientował się, że jest ranny. Już u lekarza okazało się, że ma strzaskany nadgarstek i przestrzeloną kość ramienia. Od tamtego dnia przez całe powstanie będzie chodził z lewą ręką unieruchomioną i zawieszoną na chuście.

Wrócił do punktu wyjścia – nie miał przydziału ani nawet cienia nadziei na niego. Nieoczekiwanie 3 sierpnia odnalazł go młody podchorąży, Zbigniew Lankares „Błyskawica”, przysłany przez kolegę Blichewicza z dywizji. Ten w krótkim liście poinformował go, że od teraz służy w Zgrupowaniu „Leśnik”, a jego pierwszym zadaniem będzie dobranie sobie kilku ludzi, zaprzysiężenie ich i zbudowanie barykady na ulicy Elektoralnej róg Przechodniej. „Szczerby” nie trzeba było długo namawiać.

Uradowany, podniosłem oczy na ponurego młodziana i podziękowawszy mu powiedziałem, że może wracać. Okazało się jednak, że nie ma dokąd wracać, jako że mój znajomy umyślnie wysłał go do mnie w nadziei, że to właśnie będzie mój pierwszy żołnierz. Ponadto „Błyskawica” sprowadził drugiego podchorążego, „Ryszarda”, inteligentnego chłopca o miłym wyrazie twarzy. Miałem więc już zaczątek kadry oddziału. Poleciłem „Błyskawicy” i „Ryszardowi” zebrać cywilów i zbudować solidną barykadę¹⁶.

W ciągu kilku godzin przeszkoda była gotowa. Wysoka na ponad półtora metra, zbudowana z ułożonych na siebie płyt chodnikowych, zamykała wyloty obu ulic na plac Bankowy¹⁷. Rozdzielała je stojąca między nimi narożna kamienica Głuszyńskiego. Wybudowano ją w 1835 roku według projektu Antonia Corazziego. Tego samego, który zbudował stojący tuż obok Pałac Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Teraz kamienica i pałac miały sąsiadować z symbolami rewolucyjno-powstańczej architektury, dalekimi od charakteryzującej oba budynki klasycystycznej harmonii, za to pełnymi niepokoju i niepewności o następny dzień. Barykady bowiem mają to do siebie, że wprawdzie szybko się je buduje, mogą jednak zniknąć w ułamku sekundy.

Ale dla „Szczerby” było to bez znaczenia. Miał swój posterunek – i w końcu czuł się potrzebny.

Elektoralna róg Przechodniej1

Korzenie

5 czerwca 1832 roku trzydziestoletni Victor Hugo, który dopiero miał święcić największe triumfy, siedział w parku Tuileries, niedaleko nieistniejącego już pałacu o tej samej nazwie. W otoczeniu zieleni, fontann i rzeźb pracował nad nową sztuką, prawdopodobnie _Król się bawi_, która już za kilka miesięcy wywoła skandal. Niektórzy zaczną się oburzać, że wyśmiewa władcę. W efekcie rząd francuski zakaże pokazywania dramatu. Decyzja zostanie zmieniona pół wieku później. Ale to miało dopiero nastąpić. Na razie pisarz na ławce, może w cieniu drzew, zapisywał kolejne strony. Odpoczywał przy tym. Mógł w końcu nie myśleć o otaczającej go ponurej rzeczywistości miasta ogarniętego epidemią cholery.

Zaczęło się 25 marca, gdy w stolicy Francji odnotowano pierwszą ofiarę¹. Zaraza przyszła nad Sekwanę ze wschodu, z Rosji, z Orenburga. Zaatakowała kolejno Astrachań, Moskwę, a następnie tereny Królestwa Polskiego, ogarniętego walkami Powstania Listopadowego. Przesuwając się coraz dalej na zachód, pochłaniała kolejne istnienia w Gdańsku, Toruniu, Elblągu, Koszalinie, Berlinie, na Śląsku, w Anglii i Hamburgu, aż przedarła się do Francji.

Aby zapobiec jej rozprzestrzenianiu się, władze stolicy kraju wprowadziły restrykcje, które spotkały się z ostrą reakcją ludności, od samego początku niespokojnej i szukającej winnych sytuacji. Nie znając mechanizmów rozprzestrzeniania się epidemii, podejrzewano, że jest ona efektem spisku władzy, która za pomocą choroby i głodu chce zmniejszyć liczbę biedoty. Po ulicach krążyły opowieści o zatruwaniu przez agentów jedzenia i wina². Panika spowodowała, że wystarczyło nieść flakon wina czy drewniane pudełko, aby zostać posądzonym o trucie. Dochodziło do samosądów.

Na przełomie marca i kwietnia – kilka dni po śmierci pierwszego chorego – doszło do rozruchów w najbiedniejszych dzielnicach Paryża. Ich mieszkańcy, bojąc się, że nie będą mieli za co żyć, wyszli na ulice. Zaczęły powstawać barykady, doszło do brutalnych starć z policją. Według szacunków udział w nich miało wziąć około dwóch tysięcy osób. Część z nich złapano, osądzono i skazano. Ale to była dopiero zapowiedź poważniejszych walk.

1 czerwca zmarł na cholerę generał Jean Maximilien Lamarque, cieszący się dużą popularnością wśród ludności. Trudno nawet wskazać, za co najbardziej był szanowany. Wielu znało go jako wiernego żołnierza Napoleona Bonapartego, bohatera m.in. spod Austerlitz, Wagram czy z kampanii włoskiej. Po klęsce cesarza Francuzów pod Waterloo Lamarque udał się na emigrację, z której wrócił w 1818 roku. Walkę zbrojną zamienił na polityczną, stając się obrońcą biednych. Stale nawoływał Francję do walki o wolność zniewolonych narodów, w tym Polski. Hugo pisał o nim w _Nędznikach_:

Był człowiekiem sławy i czynu. Miał kolejno, za Cesarstwa i za Restauracji, oba rodzaje odwagi konieczne w tych dwóch epokach, odwagę na polu walki i odwagę na trybunie. Za Restauracji był wymowny, tak jak poprzednio był waleczny; w jego słowach czuło się szablę. Zasiadał między lewicą a skrajną lewicą, kochany przez tłum za to, że wiernie służył cesarzowi. Traktaty 1815 roku oburzały go jak osobista zniewaga. Nienawidził Wellingtona żywiołową nienawiścią, która podobała się tłumowi, i od lat siedemnastu, zaledwie zwracając uwagę na współczesne wydarzenia, majestatycznie nosił żałobę po Waterloo. W agonii przyciskał do piersi szpadę, którą mu ofiarowali oficerowie Stu Dni. Napoleon umarł, wymawiając słowo „armia”, Lamarque wymawiając słowo „ojczyzna”. O jego śmierci, którą przewidywano, lud myślał z lękiem jako o wielkiej stracie. Rząd oczekiwał jej też z lękiem jako okazji do rozruchów. Ta śmierć była żałobą. Jak wszystko co gorzkie, żałoba może się zmienić w rewoltę. Tak też się stało³.

Pogrzeb zaplanowano na 5 czerwca. Kondukt ruszył o 10.00 spod domu generała niedaleko placu Zgody (fr. _place de la Concorde_). Trasa przejazdu prowadziła przez plac Vendôme, plac Bastylii i dalej do Panteonu, gdzie generał miał spocząć. Od samego początku trumnie towarzyszył tłum, może i sto tysięcy osób. Uroczystość była okazją do zamanifestowania niezadowolenia, wręcz rozgoryczenia sytuacją w kraju. Zaledwie dwa lata wcześniej Paryż stał się sceną dla rewolucji lipcowej. W jej efekcie obalono Karola X Filipa, brata straconego podczas wielkiej rewolucji francuskiej Ludwika XVI. Tron objął Ludwik Filip Orleański, stając się Ludwikiem Filipem I. Nowy władca miał być gwarancją poprawy losu najbiedniejszych. Szybko jednak nadzieje zostały rozwiane, ustępując miejsca rozczarowaniu. Epidemia cholery i pogrzeb Lamarque’a przyspieszyły wybuch społecznego niezadowolenia.

Wraz z pokonywaniem kolejnych kilometrów napięcie tłumu rosło. On sam rozrastał się wraz z przyłączaniem się do niego kolejnych osób. Nastrojów nie poprawiała obecność wojska. „Na placu Ludwika XV można było widzieć stojące w pogotowiu, z pełnymi ładownicami i nabitą bronią, cztery szwadrony karabinierów i trębaczy w pierwszym szeregu; w dzielnicy łacińskiej i w Ogrodzie Botanicznym rozsypała się gwardia miejska; w Hali Win stał szwadron dragonów, na placu de Grève pół dwunastego pułku szwoleżerów, druga jego połowa wypełniała dziedziniec Luwru”⁴.

Victor Hugo pozostawił szeroki opis tamtych godzin. I chociaż znał je tylko z relacji świadków, sam – jak już pisaliśmy – przebywał wtedy w parku Tuileries, czuć z jego tekstu emocje zmierzające nieuchronnie ku eksplozji. Jej zwiastunami były głośno skandowane hasła „precz z Ludwikiem Filipem”, unoszące się między powiewającymi nad głowami ludzi flagami nie tylko trójbarwnymi francuskimi, przywróconymi w 1830 roku przez rewolucję lipcową, ale także hiszpańskimi, włoskimi, polskimi. Kulminacja nastąpiła przy moście Austerlitz. Tam do zgromadzonych przemówił ponad 70-letni już rewolucjonista, bohater wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, Marie Joseph Paul Yves Roch Gilbert du Motier markiz de la Fayette, czyli po prostu Lafayette.

Nagle w tłumie pojawił się na koniu mężczyzna. Wysoki, ubrany na czarno, z fantazyjnym wąsem i czerwonym sztandarem w ręku. Nikt nie wie, kim był. Ale to jego okrzyk „wolność albo śmierć!” miał poderwać uczestników przemarszu. Ci jakby na sygnał gwałtownie ruszyli przed siebie, chcąc przejść po moście przez rzekę. Za sobą ciągnęli karawan z ciałem generała. Wojsko natychmiast zastąpiło im drogę. Obie strony w napięciu zbliżały się do siebie. W pewnym momencie padł strzał. Nie wiadomo, kto go oddał ani skąd. Po nim kolejne. Padły pierwsze ofiary, oficer dragonów oraz starsza kobieta, która zamykała okno w swoim domu. Granica została przekroczona.

Teraz nie trzeba już nic więcej – pisał Hugo. – Zrywa się nawałnica, padają kamienie, wybucha kanonada (…). Wyrywa się słupy, strzela z pistoletów, zaczyna rosnąć barykada, odepchnięci przez wojsko młodzi ludzie przebiegają razem z karawanem most Austerlitz i atakują gwardię miejską, nadchodzą karabinierzy, dragoni sieką szablami, tłum rozbiega się na cztery strony świata, szczęk wojny rozchodzi się po całym Paryżu, ludzie wołają „do broni!”, pędzą, przewracają się, uciekają, stawiają opór. Gniew roznosi powstanie jak wiatr iskry pożaru⁵.

Coraz gęściej rozbrzmiewające strzały i okrzyki dotarły w końcu do spokojnego Tuileries, wybudzając Victora Hugo z zamyślenia nad sztuką. Zaciekawiony postanowił sprawdzić, co się dzieje. Wyszedł z ogrodu i ruszył w stronę dźwięków. W pewnym momencie dostrzegł, że ulica, którą szedł, jest zamknięta. Przed nim kłębił się rozkrzyczany tłum, skupiony wokół barykady. To, co wówczas zobaczył, trzydzieści lat później na kartach _Nędzników_ mogli zobaczyć inni. Ale nie tylko jego zainspirowały tamte dni. Bohaterów swoich powieści na paryskie szańce 1832 roku wysyłali również Honoré de Balzac i Stendhal.

Zanim jednak Paryż mógł się przyjrzeć barykadom rewolucji czerwcowej, te miały już za sobą wielowiekową historię. Jako architektoniczne przeszkody w walkach miejskich istniały od starożytności. W 273 roku p.n.e. Pyrrus, król Epiru, próbował zdobyć Spartę. Wstęp do miasta uniemożliwiły mu kobiety, które na jego drodze zbudowały bariery. W czasie wojen punickich z „przedpiersiami” czy też „murami obronnymi”, jak wówczas nazywano te konstrukcje, mierzyli się i Rzymianie, i Kartagińczycy. Ci drudzy sięgnęli po nie podczas rozpaczliwej próby obrony swojej stolicy w 146 roku p.n.e.

Historia samego słowa rozpoczyna się później – dopiero w drugiej połowie XVI wieku. Za dzień jego narodzin przyjmuje się 12 maja 1588 roku, nazwany „pierwszym dniem barykad”. Od trzech lat trwała kolejna już wojna religijna we Francji, znana jako „wojna trzech Henryków”. Jednym z nich był król Henryk III, który jeszcze kilkanaście lat wcześniej rządził Polską jako Henryk Walezy, a także Henryk Gwizjusz, który w maju przybył do stolicy wraz z uzbrojoną eskortą. Wspierany przez Ligę Katolicką cieszył się w mieście dużą popularnością. Bojąc się o swoje życie, Henryk III nakazał 11 maja, aby jego francusko-szwajcarskie oddziały przeprowadziły spis ludności, który miał być w rzeczywistości rewizją domów. Chciano skonfiskować broń oraz konie.

Na wieść o przekroczeniu granic miasta przez wojska królewskie mieszkańcy Paryża zaczęli się zbierać na ulicach. Wówczas pojawił się wśród nich doradca Gwizjusza, Karol II de Cossé, hrabia Brissac, który zachęcał ludzi do zrywu. W pewnym momencie rozkazał im, aby ustawili beczki wypełnione ziemią oraz kamieniami z bruku i połączyli je łańcuchami⁶. Wówczas w wielu miastach przy domach mocowano je w taki sposób, że po jednej stronie ulicy był łańcuch z hakiem, który wkładano w zaczep po drugiej stronie. Pierwotnie stosowano je, aby np. blokować możliwość przejazdu koni czy wozów, tak jak dzisiaj stosuje się znaki zakazu wjazdu. I właśnie wtedy od francuskiego _barrique_, czyli _beczka_, miało powstać słowo _barykada_.

Ale według Marka Traugotta, historyka, słowo było starsze o kilkanaście lat⁷. Po raz pierwszy podobno użył go w 1571 roku Blaise de Monluc, przyszły marszałek Francji, opisując w swoich wspomnieniach walki o miasto Rabastens na południu Francji. Prawdopodobnie jednak niewielka miejscowość nie miała takiego znaczenia, aby wprowadzić do powszechnego użycia jakiekolwiek nowe słowo. Konstrukcja z beczek i łańcuchów musiała pojawić się właśnie w Paryżu, aby nie tylko zwrócono na nią uwagę, ale także zrobiono jej miejsce w historii.

Przez kolejne wieki konstruowanie tych przeszkód ulegało nieustannym zmianom, stając się z czasem elementem zaawansowanych technik inżynieryjnych. Wraz z rozwojem ofensywnych technik walki w mieście przeszkody stawały się coraz bardziej profesjonalne. Szczytem rozwoju barykad stała się Komuna Paryska w 1871 roku. W jej trakcie powołano stanowisko dyrektora barykad, którego zadaniem było przebudowanie istniejących umocnień, tak aby zamieniły się w małe forty. Gdy dzisiaj patrzy się na zdjęcia z tamtych dni, widać, że zadanie zostało wykonane.

Ale barykady od zawsze w swojej naturze miały element chaosu i tymczasowości. Dlatego też naturalne było dodawanie do nich ruchomych elementów miejskiego krajobrazu. Dobrze opisał to Hugo, będący świadkiem budowania umocnień 5 czerwca 1832 roku:

W ciągu kilku minut wyrwano dwadzieścia prętów żelaznych z okratowanych okien gospody i rozebrano dziesięć sążni bruku. Gavroche i Bahorel zatrzymali i przewrócili na bok wóz fabrykanta wapna, nazwiskiem Anceau, zawierający trzy beczki z wapnem, i ułożyli na nich warstwę brukowców; Enjolras otworzył piwnicę i wszystkie stare beczki od wina ustawione zostały przy beczkach z wapnem. Kiedy Bousset i Courfeyrac spojrzeli na ulicę, już połowa jej była zagrodzona wałem, wyżej niż na wzrost człowieka. Nie ma nic zręczniejszego nad rękę ludu do budowania tego, co trzeba budować, niszcząc⁸.

Do budowy wykorzystano także gruz, omnibus konny, który przejeżdżał tuż obok, a także szklane drzwi, które Gavroche uznał za znakomite uzupełnienie wału. Zdziwionych towarzyszy pytał: „Czy nigdy nie chodziłeś kraść jabłek za murem, na którym leżały potłuczone butelki? Szklane drzwi pokaleczą nogi gwardii narodowej, kiedy będzie chciała wedrzeć się na barykadę. Szkło jest zdradzieckie jak diabli. Słabą macie wyobraźnię, towarzysze”⁹.

_Śmierć Eponiny (Agonia śmierci po agonii życia)_ - rysunek autorstwa Alphonse’a Marie de Neuville’a, wydanie _Nędzników_ z 1865 roku

W ciągu trzech dni trwania rewolucji czerwcowej po obu stronach Sekwany zbudowano około dwustu barykad¹⁰. Jak wyglądały, wiemy dzięki Hugo.

Zbudowana była w ten sposób, że walczący mogli albo ukryć się za nią, albo też wejść na szczyt po czterech stopniach z ułożonych na jej wewnętrznej stronie kamieni. Na zewnątrz barykada, składająca się ze stosów kamieni brukowych i beczek połączonych belkami i deskami, które wetknięto w koła wozu po wapnie i przewróconego omnibusu, wyglądała jak najeżony labirynt. Między domami i przeciwległym gospodzie krańcem barykady pozostawiono wąskie przejście na jednego człowieka, dzięki czemu można się było stamtąd wydostać. Dyszel omnibusu, przywiązany sznurami, sterczał prostopadle i na jego szczycie powiewała czerwona chorągiew¹¹.

Ale również ci, którzy je budowali, walczyli na nich, a później ginęli, byli często zbiorem, barwnym i pstrokatym, jak pisał Hugo, niedającym się ująć w żadne ramy. W _Nędznikach_ w tym tłumie widzimy zarówno młodych, jak i starych, uzbrojonych w szable, karabinki kawaleryjskie, pistolety, a nawet myśliwskie dwururki. Barykady przyciągały jednostki, które dopiero z czasem miały się stać jednością. Ważną rolę w tym jednoczeniu ludzi, którzy często się wcześniej nie znali i nawet nie wiedzieli, że mają podobne poglądy, odgrywała legenda barykady jako miejsca mitycznego, świętego. U Hugo w momentach przełomowych nabiera ona „rozmiarów nadnaturalnych i olbrzymich”, jest fundamentem do walki o przyszłość, a w końcu staje się „godna murów Troi”. Nie dziwi więc, gdy jeden z jej obrońców woła do drugiego, żeby poszedł „się gdzieś przespać! To jest miejsce upojenia, ale nie pijaństwa! Nie wolno ci hańbić barykady!”¹².

W ten sposób zwykła przeszkoda z beczek, kamieni, wozów czy tramwajów, jak to będzie w Powstaniu Warszawskim, staje się symbolem. Symbolem walki, poświęcenia, ideałów, ale również jedności – nawet jeśli jest ona tylko chwilowa. Roman Oryszczenko, koordynator Komitetu Wykonawczego Samoobrony Majdanu w Kijowie z 2013 i 2014 roku, mówi, że „barykada – to tak naprawdę nie jest kupa desek, kamieni, worków z piaskiem czy śniegiem, ale ludzie, którzy tam stoją. To jest prawdziwa barykada”¹³. Podobną myśl znajdujemy w _Wojnie peloponeskiej_ Tukidydesa, gdzie Nikias, polityk ateński, mówi: „państwo tworzą bowiem ludzie, a nie mury czy pozbawione załogi okręty”¹⁴. Barykady są w tym rozumieniu wspólnotą ludzi mających podobne cele, związanych wspólnym doświadczeniem.

Jednocześnie są wyrazem buntu wobec rzeczywistości. Budują je przede wszystkim ci, którzy chcą wyrazić swój sprzeciw wobec władzy. Przez długi czas towarzyszyły przede wszystkim rewolucjom i zrywom przeciwko panującym monarchom. Tak było w 1588 roku, ale i później, w 1652, gdy ludność Paryża zbuntowała się przeciwko kardynałowi Jules’owi Mazarinowi, w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a potem w 1830 i 1848 roku, gdy cała Europa prześcigała się w stawianiu przeszkód na ulicach. Od połowy XVI do końca XIX wieku Mark Traugott naliczył łącznie 155 epizodów z użyciem barykad¹⁵. W jednych były one nieliczne, w innych liczono je w setkach. Wszystkie jednak przez moment miały w sobie ten łączący społeczeństwo element. Ten, który odnajdujemy w XIX-wiecznych ideałach rewolucyjnych opisanych przez Victora Hugo albo pokazanych na obrazach Eugèna Delacroix czy Jeana-Victora Schnaetza.

Tym elementem był bunt. A jak w _Człowieku zbuntowanym_ pisał Albert Camus,

w naszym doświadczeniu codziennym bunt odgrywa tę samą rolę co _cogito_ w porządku myśli: jest pierwszą oczywistością. Ale ta oczywistość wydobywa jednostkę z jej samotności. Jest wspólnotą, która opiera wartość naczelną na wszystkich ludziach. Buntuję się, więc jesteśmy¹⁶.Przypisy końcowe

Od Autora

1 M. Białoszewski, _Pamiętnik z powstania warszawskiego_, Warszawa 2014, s. 134–135.

Prolog. Elektoralna róg Przechodniej

1 Z. Blichewicz, _Powstańczy tryptyk_, Gdańsk 2009, s. 18.

2 _Ibidem_, s. 21.

3 _Ibidem_, s. 26.

4 F. Konarski, _Twarz bez jutra_, w: Z. Blichewicz, _Ostatnie dni Katedry św. Jana_, Warszawa 2005, s. 67.

5 Z. Brym-Zdunin, _Żelazna reduta_, Londyn 1992, s. 116.

6 W. Zagórski, _Wicher wolności_, Warszawa 1990, s. 48.

7 _17-ty czołg kpt. Proboszcza_, „Rzeczpospolita Polska”, nr 31 (103), 1944.

8 Muzeum Powstania Warszawskiego, Archiwum Historii Mówionej, relacja A. Bielawskiego zebrana przez R. Paciorka 28 kwietnia 2006.

9 Z. Brym-Zdunin, _Żelazna…_, _op. cit._, s. 117.

10 _Barykady Powstania Warszawskiego 1944_, oprac. R. Śreniawa-Szypiowski, Warszawa 1994, s. 252, 254.

11 _17-ty czołg kpt. Proboszcza_, _op. cit._

12 _Zginął śmiercią żołnierza. Śmierć kapitana Proboszcza_, „Biuletyn Informacyjny”, nr 54 (262), 1944.

13 W. Zagórski, _Wicher…_, _op. cit._, s. 90.

14 Z. Blichewicz, _Powstańczy…_, _op. cit._, s. 26.

15 _Ibidem_, s. 28.

16 _Ibidem_, s. 30.

17 _Barykady…_, _op. cit._, s. 240.

CZĘŚĆ PIERWSZA. LEGENDA

1. Korzenie

1 A. Łysiak-Łątkowska, _Cholera w Paryżu w 1832 r. i jej rewolucyjna (anty)tekstualność_, „Studia Historica Gedanensia”, t. XII, 2021, s. 325.

2 _Ibidem_, s. 328 i n.

3 V. Hugo, _Nędznicy_, t. 2, oprac. M. Żurowski, Warszawa 1986, s. 247.

4 _Ibidem_, s. 248–249.

5 _Ibidem_, s. 250.

6 M. Traugott, _The insurgent barricade_, Berkeley–Los Angeles–London 2010, s. 31.

7 _Ibidem_, s. 47.

8 V. Hugo, _Nędznicy_, _op. cit._, s. 266.

9 _Ibidem_, s. 270.

10 M. Traugott, _The insurgent…_, _op. cit._, s. 268.

11 V. Hugo, _Nędznicy_, _op. cit._, s. 270–271.

12 _Ibidem_, s. 267.

13 _Ogień Majdanu. Dziennik rewolucji 21.11.2013–22.02.2014_, oprac. M. Kowalczyk, A. Richter, Warszawa 2015, s. 37.

14 Tukidydes, _Wojna peloponeska_, przeł. K. Kumaniecki, Warszawa 1988, VII, s. 77.

15 M. Traugott, _The insurgent…_, _op. cit._, s. 312.

16 A. Camus, _Człowiek zbuntowany_, przeł. J. Guze, Kraków 1991, s. 25.

2. Zawodowi rewolucjoniści

1 Z. Herbert, _Król mrówek._ _Prywatna mitologia_, Warszawa 2008, s. 47.

2 M. Traugott, _The insurgent barricade_, Berkeley–Los Angeles–London 2010, s. 127, 128, 152 i n.

3 M. Mochnacki, _Powstanie narodu polskiego, w r. 1830 i 1831_, t. 3, Wrocław 1850, s. 46.

4 W. Łukaszewicz, _Barykady paryskie (1827–1848)_, Łódź 1949, s. 11.

5 _Jarosław Dąbrowski i jego udział w Komunie Paryskiej_, b.m.w., 1947, s. 7.

6 _Ibidem_, s. 8.

7 J. Chudzikowska, _Generał Bem_, Warszawa 1990, s. 348 i n.

8 Cyt. za: _ibidem_, s. 355.

9 Cyt. za: _ibidem_, s. 362.

10 S. Kieniewicz, _Legion Mickiewicza 1848–1849_, Warszawa 1957, s. 25.

11 _Legion Mickiewicza. Wybór źródeł_, oprac. H. Batowski, A. Szklarska-Lohmannowa, Wrocław 2004, s. 29.

12 _Ibidem_, s. 38.

13 _Ibidem_, s. 39.

14 W. Mickiewicz, _Legion Mickiewicza. Rok 1848_, Kraków 1921, s. 90.

15 _Ibidem_, s. 91.

16 _Legion Mickiewicza…_, _op. cit._, s. 116.

17 S. Kieniewicz, _Legion…_, _op. cit._, s. 102.

18 _Legion Mickiewicza…_, _op. cit._, s. 117–120, 130 i n.

19 Cyt. za: _ibidem_, s. 101.

20 Cyt. za: _ibidem_, s. 100.

21 _Ibidem_, s. 235.

22 _Ibidem_, s. 150.

23 Cyt. za: W. Mickiewicz, _Legion…_, _op. cit._, s. 281.

24 Cyt. za: _ibidem_, s. 359.

25 Cyt. za: _Ibidem_, s. 365.

26 _Legion Mickiewicza…_, _op. cit._, s. 355, 356.

27 Cyt. za: W. Mickiewicz, _Legion…_, _op. cit._, s. 370.