Biblia z Komentarzami Jana Pawła II - ebook

BIBLIA W RODZINIE

Drodzy Czytelnicy!

Prawie każda rodzina posiada drogie sobie pamiątki po własnych przodkach: obrączki ślubne, cenne obrazy, listy, fotografie. Rodzina Boża – Kościół – szczyci się także cennymi pamiątkami, do których zaliczamy Eucharystię i Pismo Święte.

Pewna księżniczka dostała na urodziny od swego narzeczonego ciężką, choć niezbyt dużą paczkę, o dziwnym okrągłym kształcie. Zaciekawiona, rozpakowała szybko i znalazła w środku... kulę armatnią. Rozczarowana, ze złością rzuciła ją na podłogę. Wtedy pękła zewnętrzna czarna powłoka i ukazała się mniejsza kula w pięknym srebrzystym kolorze. Księżniczka pobiegła i ujęła ją w dłonie. Obracając ją, przypadkowo przycisnęła lekko w pewnym punkcie jej powierzchnię. I oto srebrna otoczka otworzyła się, odsłaniając wspaniałą złotą szkatułkę. Teraz księżniczka łatwo otworzyła złote pudełeczko, w środku którego na miękkiej czarnej materii spoczywał cudowny pierścionek, połyskujący brylantami tworzącymi dwa słowa: Kocham Cię (B. Ferrero).

Pismo Święte jest takim właśnie prezentem od Boga.

Dla wielu ludzi taki podarunek nie jest czymś atrakcyjnym. Może być zbyt trudny, czasem nudny, obfituje w powtórzenia, niektórych może nawet gorszyć. Jeśli jednak ktoś zdecyduje się na ,,rozpakowanie” tego prezentu i uda się mu zdjąć tę pierwszą zewnętrzną „warstwę”, to przez skupienie i modlitwę odkryje nowe i zaskakujące rzeczywistości. Odkryje przede wszystkim wspaniałe orędzie Boga skierowane do człowieka: Kocham Cię! Kocham Cię, Człowieku!

Biblia powinna stawać się naszym „przyjacielem” i „domownikiem”, powinna znajdować szczególne miejsce w naszej rodzinie, winna znajdować się zawsze pod ręką, gdyż w różnych momentach naszego życia Bóg pragnie stanąć przy nas i do nas przemawiać.

Dobrze wiemy, że życie rodzinne to nie tylko same radosne wydarzenia jak np. chrzest, I Komunia Święta, bierzmowanie, sakrament małżeństwa. Są też i smutne chwile, jak choroba, cierpienie, śmierć, które dotykają członków naszej rodziny. Wtedy jakże potrzebne nam jest światło, aby zrozumieć te bolesne doświadczenia. Tym światłem, blaskiem, nadzieją w te trudne dni jest „Słowo Życia”, które możemy odczytać z kart Pisma Świętego.

Wymowne jest tu świadectwo pisarza i poety Romana Brandstaettera, który wspomina: Biblia leżała na biurku mojego dziadka... Nigdy w bibliotece. Zawsze na podręczu. W naszym domu nikt Biblii nigdy nie szukał, nigdy również nie słyszałem, aby ktokolwiek pytał, gdzie ona leży. Wiadomo było, że u dziadka na biurku, u nas na małym stoliku (...). Miejsce, na którym leżała Biblia, było dla mnie miejscem wyróżnionym. Dziadek od wczesnej młodości zapisywał drobnym pismem na wewnętrznych stronach okładek Biblii, a potem na wklejonych do niej arkusikach papieru, przyciętych z pedantyczną dokładnością do rozmiarów Księgi, daty śmierci swoich przodków i najbliższych z rodziny, a na koniec mojej babki. Gdy wpisywał jej imię – stałem właśnie obok niego – zapytałem: Dlaczego zapisujesz w Biblii imiona umarłych? Bo jest księgą żywych – odparł na to, nie przerywając pisania (R. Brandstaetter, Krąg biblijny i franciszkański).

I dlatego zachęcamy Cię, Drogi Czytelniku, do ,,ożywiania” Biblii. Nie bójmy się notować na marginesie tej księgi naszych wzruszeń, które przeżywamy podczas jej czytania (...). Nie bójmy się stawiać znaków zapytania przy tekście, którego nie rozumiemy (...). I wreszcie nie bójmy się podkreślać ołówkiem albo ujmować w nawiasy tych fragmentów, do których (...) pragniemy wielokrotnie powracać (...). I oto nawet nie spostrzeżemy się, jak dzięki naszym podkreśleniom, nawiasom, umownym znakom, uwagom zapisywanym skrupulatnie na kartach Pisma Świętego stanie się ono dziennikiem naszej duszy, zaufanym powiernikiem, którego wtajemniczymy w najtrudniejsze związki łączące nas z Bogiem, ludźmi, ze światem (R. Brandstaetter, Krąg biblijny i franciszkański).

WydawcaList Jana Pawła II do biskupa Romaniuka

+-----------------------------------+-----------------------------------+
| | Jego Ekscelencja |
| | |
| | Ks. Biskup Kazimierz ROMANIUK |
| | |
| | Ordynariusz Warszawsko-Praski |
| | |
| | ul. Floriańska 3 |
| | |
| | 03-707 Warszawa-Praga |
| | |
| | Polonia |
+-----------------------------------+-----------------------------------+

Drogi Księże Biskupie,

Z całego serca dziękuję za dar, jaki otrzymałem w postaci nowego przekładu Pisma Świętego, nazwanego przez Księdza Biskupa „Biblią Warszawsko-Praską”. Wiem, że jest to owoc dojrzałej wiedzy egzegetycznej, połączonej z Bożym talentem tłumaczenia języków, ale nade wszystko całych dziesięcioleci wytrwałej pracy.

Wielką troską Ojców ostatniego Soboru była potrzeba udostępnienia Słowa Bożego wszystkim i po wszystkie czasy, z równoczesnym staraniem, by nie popaść w pokusę nieodpowiedzialnej popularyzacji świętego tekstu. Zalecali, by opracowano odpowiednie i ścisłe przekłady na języki współczesne, jak najbardziej odpowiadające myśli zawartej w starożytnych oryginałach, a równocześnie jasne i wymowne dla dzisiejszego czytelnika (por. DV 22). Tłumaczenie, którego dokonał Ksiądz Biskup, z pewnością zajmuje poczesne miejsce pośród opracowań, które doskonale spełniają te soborowe wskazania. Serdecznie gratuluję, dziękując równocześnie Bogu za światło Ducha Świętego i siły niezbędne do wieloletnich badań i redakcji.

Na ręce Księdza Biskupa pragnę również złożyć podziękowanie Towarzystwu Biblijnemu w Polsce, które w duchu ekumenicznej współpracy zatroszczyło się o godne i piękne wydanie nowego tłumaczenia. Jest to wymowny znak wspólnej miłości do Chrystusa, wcielonego Słowa, które poprzez tekst Biblijny nieustannie przemawia i objawia się kolejnym pokoleniom wierzących.

W modlitwie Bogu polecam Księdza Biskupa, a na dalszą pasterską posługę w Diecezji Warszawsko-Praskiej z serca błogosławię.

Jan Paweł II

Watykan, 18 listopada 1997 r.WSTĘP DO PIĘCIOKSIĘGU

Pięcioksiąg tworzą następujące pisma Starego Testamentu: Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb i Księga Powtórzonego Prawa. Miano „Pentateuch”, jakim określa się ten zbiór, jest pochodzenia greckiego i oznacza dosłownie: „pięciozwój”, przez co nawiązuje do zwojów pergaminowych lub papirusowych, na których tekst owych pięciu ksiąg był spisany. Odnosząca się do tych samych ksiąg nazwa „Tora”, czyli „Prawo”, wskazuje na ich treść: przepisy prawa, przekazanego Mojżeszowi (stąd także nazwa „Prawo Mojżeszowe”) dla całego Izraela, zajmują najwięcej miejsca. Wpływ na powstanie tego określenia wywarł zapewne fakt, że dane historyczne, zawarte aż w czterech spośród pięciu ksiąg Pentateuchu, związane są z życiem Mojżesza.

Księgi te, ze względu na przewijające się przez nie wątki prawne, od dawna stanowiły pewną jedność i w synagogach żydowskich były przechowywane w jednym futerale. Służyły też zresztą najczęściej jako zbiór tekstów liturgicznych, podzielony na jednoroczny lub trzyletni cykl czytań przeznaczonych na uroczystości szabatowo-świąteczne. „Mojżeszowym” nazywa się Pięcioksiąg dlatego, że według tradycji – i to zarówno żydowskiej, jak i chrześcijańskiej – księgi te napisał Mojżesz, aby przedstawić swoim rodakom dzieje ludzkości od czasu stworzenia świata aż do przekazania Izraelitom Ziemi Obiecanej. Jednakże badania prowadzone nad Pięcioksięgiem dawno już wykazały, że jest to dzieło literackie bardzo zróżnicowane pod względem terminologii, stylu i poglądów teologicznych. Nie ulega dziś wątpliwości, że jest ono wielowarstwowe albo, inaczej mówiąc, że stanowi zbiór wielu tradycji, z których najstarsza sięga, być może, czasów Mojżesza (wiek XIII przed Chr.).

Wśród wspomnianych warstw literacko-treściowych zwykło się wymieniać trzy dość łatwo dostrzegalne w czterech księgach Pentateuchu (poza Księgą Powtórzonego Prawa) tradycje:

I. Tradycja jahwistyczna (nazwa pochodzi od słowa „Jahwe”, określającego w tej tradycji Boga) jest prawdopodobnie chronologicznie najwcześniejsza i została spisana, być może, już pod koniec X wieku przed Chr. przez nieznanego bliżej dziejopisarza, uprawiającego określoną teologię. Tradycja ta w sposób szczególny eksponuje dynastię Dawida oraz królestwo judzkie.

II. Tradycja elohistyczna (nazwa od imienia Boga Elohim) została spisana prawdopodobnie pod koniec VIII wieku przed Chr. Obfituje ona w refleksje teologiczne nad geneza i skutkami przymierza zawartego przez Jahwe z Izraelem. Postacią centralną w wątkach narracyjnych tej tradycji jest prorok Elizeusz, a terenem geograficznym, na którym jest osadzona, Państwo Północne.

III. Tradycja kapłańska, oznaczana zazwyczaj kryptonimem P (od słowa niemieckiego Priesterschrift: Priester – kapłan, Schrift – pismo), została spisana podczas niewoli babilońskiej w połowie VI wieku przed Chr. Obejmuje ona przede wszystkim przepisy dotyczące służby Bożej. Pouczenia zawarte w tej tradycji są adresowane głównie do środowisk kapłańsko-lewickich, które – odpowiednio uformowane – miały się troszczyć o czystość kulturalno-moralną całego narodu. Zdaniem uczonych istotne elementy tej tradycji zostały utrwalone w tak zwanym Kodeksie Świętości (Kpł 17–26).

Charakter nieco odmienny ma tradycja spisana w Księdze Powtórzonego Prawa. Stanowi ona jakby czwarta warstwę literacko-teologiczną Pięcioksięgu. Przeważają w niej elementy kaznodziejsko-moralizatorskie, stale przypominające o potrzebie przestrzegania Prawa i dochowania wierności przymierzu. Wydaje się, że ta właśnie tradycja wywierała najbardziej przemożny wpływ na działalność zwłaszcza niektórych proroków.

Kolejni redaktorzy, którzy korzystali z danych najstarszych tradycji, łączyli z nimi późniejsze opowieści o wydarzeniach i osobach, pieśni religijno-historyczne, rodowody, katalogi nazw geograficznych, różne zbiory przepisów prawnych itp. Pięcioksiąg w postaci znanej nam dzisiaj został ostatecznie zredagowany już chyba po niewoli babilońskiej (586–538 przed Chr.) i miał na celu ukazanie dobroci Boga względem całej ludzkości, a zwłaszcza względem Izraela, i to w całych jego dramatycznych dziejach, które podzielono dość wyraźnie na trzy okresy: I. od początku świata do Abrahama; II. od Abrahama do niewoli egipskiej; III. od wyprowadzenia z niewoli egipskiej do śmierci Mojżesza. Na ową dobroć Boga, objawianą nieustannie w dziejach Izraela, ma Izrael odpowiadać godną tej dobroci postawą; te intencje pouczające są bardzo znamienne w częściach narracyjnych całego Pięcioksięgu.

Podział Pentateuchu na pięć części, dokonany – jak należy przypuszczać – bardzo wcześnie, był podyktowany względami praktycznymi: na jednym zwoju pergaminowym lub papirusowym mogła się zmieścić tylko część tekstu. Nie wyklucza się jednak, że pewne granice wytyczały też odrębności treściowo-stylistyczne poszczególnych partii tekstu, którym nadano z czasem specjalne nazwy wzięte – w oryginale hebrajskim – od pierwszych słów każdej księgi, w tłumaczeniach zaś grecko-łacińskich nawiązujące głównie do treści tych ksiąg.

WSTĘP DO KSIĘGI RODZAJU

W języku polskim powszechnie przyjęta nazwa pierwszej Księgi Pentateuchu, Księga Rodzaju, nie bardzo odpowiada jej treści. Tytuł ten powinien brzmieć raczej „Księga Rodzenia” albo „Księga Początków” (taka też mniej więcej jest jej nazwa w języku hebrajskim), gdyż mówi ona o początkach świata i człowieka oraz o narodzinach narodu izraelskiego. Inaczej mówiąc, jest to księga o Bogu jako Stwórcy wszechrzeczy i Panu dziejów ludzkości, przy czym Boga, w tych Jego rolach tak się przedstawia, aby nie budziła żadnych wątpliwości teza, że ma On na względzie tylko dobro człowieka, zwłaszcza jego dobro nadprzyrodzone. Temu celowi służą opisy stworzenia człowieka na obraz i podobieństwo Boga, zawarcia przymierza z Noem, wybrania Abrahama i jego potomstwa, danie obietnic patriarchom itd. Nawet relacje o upadku człowieka lub kataklizmie potopu nie są pozbawione nadziei na lepsze jutro, którego człowiek może oczekiwać. Redagując tę księgę, jej natchniony autor wykorzystał najstarsze tradycje nie tylko Izraela – najczęściej sięgał do tradycji jahwistycznych oraz kapłańskich – lecz także narodów ościennych, interesujących się zarówno początkami całej ludzkości, jak i najstarszymi dziejami Izraela. W tych jakby podwójnych dziejach – ludzkości oraz Izraela – Bóg wyraża w coraz to inny sposób pragnienie, aby człowiek pozostawał z Nim w żywym związku, natomiast człowiek, także na różne dostępne sobie sposoby, przeciwstawia się z uporem tym zamiarom Bożym.

Księga dzieli się na dwie części: I. Początki świata i człowieka (rozdz. 1–11); II. Dzieje patriarchów (rozdz. 12– –50). Obydwa określenia: „początki świata” oraz „dzieje patriarchów”, domagają się pewnych uściśleń. Opis stworzenia świata i człowieka nie ma charakteru relacji naukowo-przyrodniczej, a zatem mającej mówić, z czego i jak powstał otaczający nas wszechświat, wraz z człowiekiem znajdującym się w jego centrum. Opis ten jest wyrazem ówczesnych przekonań kosmogonicznych, nie wolnych od pewnych przekonań teologicznych o naturze świata i człowieka, a przede wszystkim o stosunku Boga do człowieka. Bóg ten zaś jest Bogiem jedynym – nie ma oprócz Niego żadnych bogów – a człowiek jest przedmiotem upodobania Bożego, i to zarówno jako jednostka, jak też jako część zbiorowości ludzkiej, zwanej narodem wybranym. Dzieje patriarchów również nie są ściśle kronikarskim zapisem, choć liczne polityczne, społeczno-prawne, kulturowe i religijne realia, zawarte w tych dziejach, znajdują swoje potwierdzenie w nienatchnionych historiach Palestyny z okresu średniego i późnego brązu. Tym biblijnym dziejom patriarchów też towarzyszą refleksje natury historizoficznej albo, dokładniej, historyczno-religijnej.

Trudno określić nawet w przybliżeniu, kiedy księga Rodzaju została ostatecznie zredagowana, przy wykorzystaniu wspomnianych już, chronologicznie bardzo zróżnicowanych źródeł, a więc kiedy nadano jej postać znaną nam dziś z kanonu ksiąg Pisma Świętego. Pewne świadectwa z końca III wieku przed Chr. zakładają – jak się zdaje – jej istnienie już w formie współcześnie nam znanej.

Ze względu na poruszaną problematykę oraz tezy, które wykładowi tej problematyki towarzyszą, Księga Rodzaju wywiera bardzo szczególny wpływ na pozostałe księgi zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu. Bez żadnej przesady można powiedzieć, że jest to jedna z głównych ksiąg wszystkich religii monoteistycznych.

WSTĘP DO KSIĘGI WYJŚCIA

Księga Wyjścia przedstawia takie oto wydarzenia z dziejów Izraela: młodość Mojżesza, jego ucieczkę z Egiptu, powołanie, powrót do Egiptu, pertraktacje z faraonem w sprawie uwolnienia Izraelitów, spożywanie paschy i bezpośrednie przygotowanie do wyjścia z Egiptu, wyjście z Egiptu, wędrówka przez pustynię i zawarcie przymierza na Synaju. W drugiej części księgi przeważają różne pouczenia, z których jedne dotyczą obchodzenia się z Arką Przymierza, inne – posługi kapłańskiej, a jeszcze inne – kultu świątynnego.

Miejsce centralne pośród tych tak różnych tematów niewątpliwie zajmuje opis wyjścia Izraelitów z Egiptu. Nic zatem dziwnego, że cała księga bierze swoją nazwę od tego wydarzenia.

Zdaniem uczonych właśnie ta część Księgi Wyjścia przekazuje najstarszą – bo sięgającą być może nawet XIII wieku przed Chr. – tradycję izraelską. Nie ma ona żadnych odpowiedników w przekazach nienatchnionych, co utrudnia dokładniejszą ocenę poszczególnych relacji pod względem ich historyczności. Obecnie jednak nie budzi już raczej wątpliwości autentyczność takich wydarzeń jak pobyt Izraelitów w niewoli egipskiej, ich wyjście z Egiptu pod kierownictwem Mojżesza i obfitujące w niezwykłe wydarzenia zawarcie przymierza na Synaju, początki kształtowania się ustawodawstwa izraelskiego itp. W części zaś prawnopouczającej fragmentem zdecydowanie najważniejszym jest Dekalog. Niewykluczone, że zarówno sam Dekalog, jak i inne zbiory przepisów prawnych (np. 34,11–26) istniały jako odrębne całości już znacznie wcześniej i swoimi początkami sięgały, być może czasów samego Mojżesza. To samo dotyczy pieśni na cześć Boga, śpiewanej po przeprawieniu się prze Morze Czerwone (15,1–18).

Zarówno partie narracyjne, jak i cykle prawnopouczające stanowiły – jak się dziś wydaje – treść przekazów, których ośrodkiem były sanktuaria wczesnoizraelskie. Kapłani pełniący służbę przy tych sanktuariach byli chyba głównymi przekazicielami tych tradycji. Możliwe jest, że to za ich sprawą dokonywało się stopniowe, na przestrzeni całych wieków, gromadzenie i scalanie poszczególnych, nieraz odosobnionych tradycji, i to zarówno ustnych, jak i już spisanych. Ostatnia redakcja tej księgi przypadła najprawdopodobniej już na czasy niewoli babilońskiej. Jedną z przewodnich myśli całej Księgi Wyjścia jest proces tworzenia się i rozrastania narodu izraelskiego, przy czym – rzecz niezwykła – myśli tej dano wyraz w czasach niewoli, gdy Izrael pozbawiony był własnego państwa, a więc wyraźnie za sprawą Boga, któremu ten naród nie potrafił zresztą okazać ani pełnej wdzięczności, ani wierności długotrwałej. To właśnie owe inicjatywy Boga, który wyprowadza Izraela z niewoli, a potem wiąże go ze sobą prawem przymierza, sprawiają, że w teologii Księgi Wyjścia dominuje idea dobroci i mądrości Boga, prawdziwego przywódcy narodu wybranego. To właśnie pod wpływem Księgi Wyjścia na takie same przymioty Boga wskazują prorocy starotestamentowi z Izajaszem na czele.

Nic dziwnego, że większość wydarzeń opisanych w Księdze Wyjścia ma charakter typiczny w soteriologii nowotestamentowej, zwłaszcza u św. Pawła, a działalność Mojżesza na rzecz Izraela jest zapowiedzią wystąpień Jezusa jako pośrednika między Bogiem a ludźmi dla dobra całej ludzkości.

WSTĘP DO KSIĘGI KAPŁAŃSKIEJ

Księga nazywa się „kapłańską” dlatego, że zawiera prawie wyłącznie przepisy – fragmenty ściśle narracyjne są właściwie tylko dwa: 10,1–5 oraz 24,10–15, – dotyczące życia i posługi kapłańskiej. W księdze tej najobficiej też została udokumentowana tradycja kapłańska, będąca, jak już wiadomo, jednym z czterech tak zwanych źródeł całego Pięcioksięgu. Przepisy owe mają charakter napomnień, udzielanych Izraelowi podczas jego wędrówki przez pustynię.

Część księgi, prawdopodobnie najstarsza, stanowi fragment składający się z rozdziałów 17–26, zwany też Kodeksem Świętości. Jest to zbiór przepisów obyczajowo – kultycznych, ułożonych na wzór kodeksów prawnych, znanych na starożytnym Wschodzie, i zakończonych serią błogosławieństw i przekleństw. Przepisy, zawarte aż w siedmiu rozdziałach (1–7), odnoszą się do różnych ofiar, trzy rozdziały (8–10) są poświęcone sprawie ustanawiania kapłanów, aż pięć (11–15) dotyczy czystości rytualnej, jeden (16) mówi o sposobie obchodzenia Święta Przebłagania. Księgę zamykają przepisy traktujące o dziesięcinach i ślubach (27). Cały ten materiał dopiero po niewoli babilońskiej został ujęty w oddzielną księgę jako zbiór praw opatrzonych autorytetem jeśli nie samego Boga, to przynajmniej Mojżesza; różne jednak praktyki regulowane przez przepisy prawne, a tym samym przez owe przepisy, były znane już przed wieloma stuleciami przed niewolą babilońską. Redaktorowi wszystkich przepisów prawno – obyczajowych, zawartych w Księdze Kapłańskiej, towarzyszy podwójna troska: po pierwsze, żeby Izraelita we wszystkim, co czyni, miał zawsze wzgląd na Boga, co znajduje wyraz w ścisłym powiązaniu z religią najbardziej prozaicznych spraw życia codziennego, a po wtóre, żeby naród ustawicznie wystrzegał się wszystkiego, co może mieć jakikolwiek związek z kultem innych bogów.

Księga Kapłańska stanowiła podstawę prawną reformy przeprowadzonej przez Ezdrasza i Nehemiasza. Zdaniem zaś wielu historyków to właśnie dzięki przestrzeganiu przepisów zawartych w Księdze Kapłańskiej Izrael zachował po dzień dzisiejszy swoją tożsamość religijną i narodową.

WSTĘP DO KSIĘGI LICZB

W księdze tej pojawiają się – częściej niż w którejkolwiek innej – liczby, co znajduje wyraz w jej tytule. Najwięcej tych liczb zawierają wykazy mężów izraelskich zdolnych do noszenia broni lub do pełnienia służby kapłańskiej. Księga obejmuje także wiele materiału narracyjnego, dotyczącego głównie wędrówki Izraelitów przez pustynię (rozdz. 11–14; 20–25), i mnóstwo przepisów prawnych rozsianych po całej księdze, a odnoszących się do takich spraw, jak czystość i obrzędy oczyszczania, daniny na świątynię, ślub nazireatu, służba kapłańska, obchody święta Paschy, podział Kanaanu na obszary przeznaczone dla poszczególnych pokoleń i dla miast schronienia (rozdz. 33–35) itp.

Podobnie jak w pozostałych księgach Pentateuchu – oprócz księgi Powtórzonego Prawa – również w tej księdze można wyodrębnić trzy tradycje: jahwistyczną, elohistyczną i kapłańską. Wszystkie doczekały się – tak jak w pozostałych księgach – swoistego opracowania teologicznego, przy czym poszczególne tradycje wzajemnie na siebie oddziaływały, nadto zaś tu i ówdzie spotkać można również pewne ślady tradycji pozaizraelskich (np. opowieść o Balaamie, rozdz. 22–24).

W procesie wychowywania kolejnych pokoleń izraelskich Księga Liczb miała z jednej strony przypominać – ku zawstydzeniu i skrusze – bolesne apostazje oraz bunty Izraelitów podczas ich wędrówki przez pustynię, z drugiej zaś trwale świadczyć – ku pokrzepieniu ludzkiego ducha – o wielkoduszności i miłosierdziu Boga, który niezmordowanie przebaczał Izraelowi. Medytujący nad treścią tej księgi jej czytelnicy, gdziekolwiek i kiedykolwiek by żyli, mają ostatecznie dochodzić do wniosku, że jak kiedyś przeprowadził Bóg Izraelitów przez pustynię i wprowadził do Ziemi Obiecanej, tak przeprowadzi też całą ludzkość przez jej dzieje i doprowadzi ją do szczęśliwego końca.

WSTĘP DO KSIĘGI POWTÓRZONEGO PRAWA

Nazwa księgi bierze się najprawdopodobniej stąd, że Mojżesz powtórnie proklamuje w niej – tuż przed swoją śmiercią – prawo dane mu przez Boga na Synaju. Charakter takiej proklamacji mają mowy Mojżesza (1,1–4,43), pouczenia Mojżesza (4,44–28,68), słowa Mojżesza (29,1–32,52) oraz błogosławieństwa Mojżesza (33,1–29). Formą literacką to „powtórnie” ogłoszone prawo przypomina jednak bardziej zachęty, trochę kaznodziejskie, do uczciwego życia niż suche przepisy prawne.

W swej strukturze księga jest zbiorem różnych, często bardzo starych – żeby nie powiedzieć najstarszych – tekstów, które jednak zaczęto redagować w postaci odrębnej księgi dopiero pod koniec czasów królewskich. Kolejne, jeszcze późniejsze redakcje przypadają na okres niewoli babilońskiej i na lata bezpośrednio po niej. Zdaniem znawców tej księgi jej najstarszym fragmentem, biorąc pod uwagę samą treść, jest tekst 31,10–26, w którym Bóg przedstawia się jako jedyny władca i pan całego ludu izraelskiego. To „prawo przymierza” – bo tak się ów tekst również nazywa – było dalej opracowywane i jego pełniejszą postać – już jako „Księgę Przymierza” – odnajdujemy w księdze Wyjścia (20,22–23,33). Wydaje się, że na owym „prawie przymierza” w głównej mierze oparł swoją reformę religijną pod koniec VIII wieku król judzki Ezechiasz, dopuszczający istnienie tylko jednego sanktuarium, właśnie w Jerozolimie, z ujednoliconą praktyką składania ofiar, dziesięcin, obchodzenia świąt itp. Nadal wzbogacane – treściowo i formalnie – „prawo przymierza” przybrało też wtedy, za czasów Ezechiasza, szatę językową charakterystyczną dla tak zwanego stylu deuteronomisty.

Po odnalezieniu – za czasów króla Jozjasza – w świątyni jerozolimskiej tak zwanej Księgi Prawa (por. 2 Krl 22,8) kolejni redaktorzy wielkiego dzieła deuteronomisty wykorzystali również ten materiał; znaleźć go można dziś głównie w Księdze Powtórzonego Prawa (6,28). Z czasem dołączono do niego wspomniany już w uwagach wstępnych do Księgi Kapłańskiej tak zwany Kodeks Świętości (Kpł 19–26) i tak jeszcze za panowania króla Jozjasza, po kilku kolejnych opracowaniach, powstał swoisty epos historyczny, obejmujący czasy od Mojżesza aż do Jozjasza. Dzieło to przeredagowywano jeszcze po niewoli babilońskiej, kiedy obejmowało ono, jak się wydaje, kilka ksiąg, od Księgi Powtórzonego Prawa aż do drugiej Księgi Królewskiej. Nieco później, już po powrocie z niewoli, kiedy ostatecznie zredagowano cały Pięcioksiąg, Księga Powtórzonego Prawa została wyodrębniona jako samoistna całość i wzbogacona wielu danymi z tradycji kapłańskiej.

Dość powszechnie uważa się Księgę Powtórzonego Prawa za pierwszą syntezę ustawodawstwa izraelskiego. Ustawodawstwo to jest przeniknięte myślą o dobroci Boga, który nawiązuje – przez prawo – kontakt z ludem, uważa go za swoją własność, choć samego siebie wyraźnie przedstawia jako stwórcę także wszystkich innych narodów (Pwt 4,19; 32,8) i choć naród wybrany, Izrael, wcale nie ma przymiotów, które predestynowałyby go do takiego uprzywilejowania (9,5n.; 7,7).

Izrael okaże się godny wybrania go przez Boga na szczególną Jego własność, jeśli będzie wypełniał wszystkie przepisy prawa, służąc swemu Bogu jako jedynemu panu i władcy. Co więcej, Izrael winien okazywać swemu Bogu prawdziwą, pełną czułości miłość. Szczególny powinien też być stosunek prawowiernych Izraelitów do ich braci w tej samej wierze, a zwłaszcza do braci znajdujących się w potrzebie, wśród których na wyjątkowe współczucie zasługują wdowy i sieroty.

WSTĘP DO KSIĘGI JOZUEGO

Nie należąca już do Pentateuchu, lecz będąca częścią wielkiego dzieła deuteronomisty, a w tradycji izraelskiej zaliczana do tak zwanych proroków wcześniejszych, księga Jozuego przedstawia historię wejścia Izraelitów do Ziemi Obiecanej (1–12) i podział całego kraju na terytoria, przeznaczone dla poszczególnych pokoleń (13–22). Przywódcą Izraelitów był w tym czasie Jozue i stąd pochodzi nazwa tej księgi. Dwa rozdziały końcowe (23 i 24) mówią o zobowiązaniach Izraelitów względem Jahwe.

Wbrew pozorom księga ta nie jest tylko kronikarskim zapisem wydarzeń związanych z zajmowaniem Ziemi Obiecanej. Obok licznych opisów bitew i starć zbrojnych znajdują się w niej różne wskazania dotyczące sprawowania kultu czy sposobu traktowania tubylców, mieszkających od dawna na ziemi kananejskiej. Pojawiają się też – częściej niż w innych księgach – wyjaśnienia pewnych zjawisk czy przedmiotów o tajemniczych nazwach lub niewiadomym pochodzeniu (np. stele w Gilgal, dwanaście kamieni w Jordanie, nazwa „Gilgal” itp.)

Niemałe zróżnicowanie zarówno terminologii, jak i stylu każe przypuszczać, że księga ta powstała nie od razu, lecz kształtowała się stopniowo, być może na przestrzeni kilku wieków i w różnych środowiskach. Przypuszczenie to potwierdza również analiza rozbieżności, jakie istnieją na przykład między opisami zajmowania Ziemi Obiecanej zawartymi w księdze Jozuego a relacjami przekazanymi w innych księgach, na przykład w księdze Sędziów. Można stąd również wnosić, że i samo zasiedlanie Kanaanu przez Izraelitów nie miało charakteru jednorazowej, krótkotrwałej wyprawy wojennej, podjętej z terenu Egiptu, lecz raczej trwającego dość długo przenikania różnych grup etnicznych Izraela – z różnych zresztą stron – na teren tak zwanej Ziemi Obiecanej, o czym przetrwały, zwłaszcza w tradycji nie spisanej różnorakie relacje.

Materiał przekazany w drugiej części księgi – wykazy terytoriów przyznawanych poszczególnym pokoleniom – jest prawdopodobnie najwcześniejszy.

Idea przewodnia całej księgi wyraża się niewątpliwie w stwierdzeniu, że Bóg dotrzymuje swoich obietnic danych patriarchom, a zwłaszcza tej jednej, że wprowadzi Izraelitów do Ziemi Obiecanej. Bóg jest absolutnie prawdomówny i wierny. Ukazaniu tej prawdy służą opisy wszystkich interwencji Boga, dzięki którym Izrael odnosi w starciach zbrojnych same zwycięstwa. Bóg jakby staje osobiście na czele oddziałów izraelskich, którym w razie potrzeby przychodzi z pomocą nawet cała natura. Takiej postawie Boga powinna odpowiadać absolutna wierność dochowywana przez ludzi przymierzu, które Bóg raczył zawrzeć z człowiekiem. Wejście zaś do Ziemi Obiecanej i korzystanie w pokoju z jej dóbr po długiej wędrówce przez pustynię jest typem odpoczynku wiecznego, obiecanego jako zapłata za bogobojne życie.