Bibliomania - ebook

Wilk niechaj wilkiem, lis lisem zostanie:

Ktokolwiek obcej pożycza postaci,

Najczęściej takie przebranie

Gorzko przypłaci.

Jean de La Fontaine Wilk pasterzem
przełożył Władysław Noskowski

To, co La Fontaine powiedział o wilku, ja powiem chętnie o uczonym-pedancie. Czy znacie coś cięższego niż uczony-pedant, który chce być lekki, bardziej ponurego niż uczony-pedant, który chce być pełen wdzięku? A gdyby przyszła mi ochota dowcipkować na ośmiu stronach, chociaż dowcipu starcza mi ledwie na to, by odróżniać praeteritum od aorystu, czyż nie odesłalibyście mnie do moich dyftongów?

Wolę uprzedzić was z góry, że ten artykuł będzie pikantny jak kolokwium Mathurina Cordiera lub jak rozdział Despauteriusa. Bóg, Natura i Akademia zamknęły moją wyobraźnię w tych ciasnych granicach, których już nie zdoła przekroczyć. Szczęśliwsi ode mnie, który nie mogę uchylić się od pisania, skoro tak postanowił pewien zbyt wymagający księgarz, wy możecie uchylić się od czytania. Rysunek jest gotowy, plansza wydrukowana, w niekompletnym zeszycie brakuje tylko długiej i niepotrzebnej elukubracji. No to ją macie. Lecz na próżno szukalibyście w niej jednego z owych błyskotliwych portretów, do których przyzwyczaili was ulubieni pisarze. Jeżeli chcielibyście zobaczyć bukinistę przedstawionego w jakimś szkicu wyrafinowanym i oryginalnym, to nie szukajcie daleko, proszę was, i trzymajcie się skromnej rady Mathieu Laensbergha: „Patrz jego przedstawienie obok”.

Miłośnik książek jest typem, który zasługuje na utrwalenie, gdyż wszystko zdaje się wskazywać na to, że wkrótce zniknie. Książki drukowane istnieją zaledwie od czterystu lat, a w niektórych krajach nagromadzono ich już tyle, że zagraża to odwiecznej równowadze kuli ziemskiej. Cywilizacja doszła do najbardziej nieoczekiwanej ze swych epok – do epoki papieru. Odkąd wszyscy piszą książki, nikt za bardzo nie kwapi się ich kupować. Nasi młodzi autorzy są zresztą w stanie sami stworzyć sobie kompletną bibliotekę. Trzeba im jedynie w tym nie przeszkadzać.

Rozpatrując miłośnika książek jako gatunek dzielący się na liczne odmiany, pierwsze miejsce w tej pomysłowej i kapryśnej rodzinie należy przyznać bibliofilowi.

Bibliofil jest człowiekiem obdarzonym pewną inteligencją i pewnym smakiem, czerpiącym przyjemność z dzieł geniuszu, wyobraźni i uczucia. Lubi tę bezgłośną rozmowę wielkich umysłów, która nie domaga się wzajemności, którą zaczyna się w dowolnym miejscu, którą przerywa się bez grubiaństwa i do której wraca się bez natręctwa. Od umiłowania tego nieobecnego autora, którego mowę odtwarzała przed nim sztuka pisania, doszedł on niepostrzeżenie do umiłowania materialnego symbolu, który owego autora reprezentuje. Kocha książkę tak, jak przyjaciel kocha portret przyjaciela, jak kochanek kocha portret kochanki – i tak jak kochanek lubi ozdabiać to, co kocha. Odczuwałby wyrzuty sumienia, gdyby pozostawił cenny tom, który napełnił jego serce tak czystą rozkoszą, w żałosnych szatach nędzy, skoro może mu zapewnić luksus płótna i marokinu. Jego biblioteka błyszczy złotymi koronkami jak toaleta faworyty. Już samym swoim wyglądem zewnętrznym jego książki zasługują na spojrzenia konsulów, jak sobie tego życzył Wergiliusz.

Aleksander był bibliofilem. Kiedy zwycięstwo wcisnęło mu w dłonie bogate szkatuły Dariusza, mógł w nich zamknąć najrzadsze skarby Persji. Włożył do nich dzieła Homera.

Bibliofile odchodzą jak królowie. Dawniej królowie byli bibliofilami. To ich trosce zawdzięczamy tyle bezcennych rękopisów, których kopie mnożyła ich oświecona szczodrobliwość. Alkuin był Gruuthusem Karola Wielkiego, tak jak Gruuthuse Alkuinem książąt Burgundii. Piękne książki Franciszka I będą rozsławiać jego salamandry równie długo jak jego pomniki. Henryk II powierzał sekret swego miłosnego szyfru wspaniałym oprawom własnej biblioteki, podobnie jak okazałym dekoracjom swoich pałaców. Tomy, które należały do Anny Austriaczki, nadal zachwycają koneserów swą skromną i szlachetną elegancją.

Wielmożowie i ważni urzędnicy państwa dostosowywali się do gustu władcy. Było wówczas tyle bogatych bibliotek, ile rodzin z tarczami herbowymi. Takie rodziny jak de Guise, d’Urfé, de Thou, Richelieu, Mazarin, Bignon, Molé, Pasquier, Séguier, Colbert, Lamoignon, d’Estrées, d’Aumont, La Vallière rywalizowały, niemal po dziś dzień, pożytecznymi i uczonymi bogactwami. Wspominam tu tylko niektórych z owych szlachetnych bibliofilów, by oszczędzić sobie zbędnego trudu wymieniania wszystkich. Nasi następcy nie będą mieli takiego kłopotu.

Co więcej, nawet finansjera, nawet ona kochała książki! Od tamtej pory jednak bardzo się zmieniła. Skarbnik generalny Francji Jean Grolier sam jeden w większym stopniu wpłynął na rozwój typografii i introligatorstwa, niż uczynią to kiedykolwiek nasze liche medale i budżety literackie, tak skąpe dla piśmiennictwa. Jego przykład naśladowano od Zameta do Montaurona i od tego ostatniego do Samuela Bernarda, Parisa i Crevenny. Zwykły handlarz drewna, pan Girardot de Préfond, przydał blasku swemu nieco wątpliwemu szlachectwu, czyniąc z pieniędzy użytek, który zapewni mu nieśmiertelność przynajmniej w bibliografiach i katalogach. Nasi bankierzy nie są o nią zazdrośni.

Jakiś czas temu pewien mój przyjaciel odwiedził jednego z owych kapitalistów z milionami, przez których ręce nieustannie przechodzą wszystkie skarby przemysłu i handlu, by w końcu trafić do nich z powrotem powiększone o obfite złote żniwo. Chcąc jak najszybciej uciec od zbytku, który go oślepiał, ów przyjaciel wyraził życzenie, by schronić się w bibliotece. „Biblioteka? – powiada krezus. – Nie musi pan chodzić daleko, oto ona”. Ta biblioteka mieściła się bowiem w ogromnym portfelu wypchanym banknotami. „Myśli pan – dodał finansista z drwiącym samozadowoleniem głupca, który miał dość sprytu, by zostać bogaczem – że najsłynniejsze biblioteki świata posiadają wolumin takiej wartości?” Na to pytanie nie wiadomo, co odpowiedzieć, chyba tylko to, że człowiek, który posiada podobny wolumin, jest bardzo nieszczęśliwy, gdyż nie znajduje przyjemności w kupowaniu innych.

Bibliofila nie spotykamy już w wyższych klasach naszego rozwijającego się społeczeństwa. Bibliofil naszych czasów to uczony, literat, artysta, drobny posiadacz ze skromnymi zasobami lub niewielkim majątkiem. W obcowaniu z książkami znajduje on wytchnienie od nudnego obcowania z ludźmi, a upodobanie to, być może nie na miejscu, lecz niewinne, ratuje go mniej lub bardziej przed fałszywością innych naszych przywiązań. Lecz to nie on zdoła stworzyć wielkie księgozbiory i będzie – niestety! – aż nadto szczęśliwy, jeżeli jego umierające oczy zatrzymają się raz jeszcze na jego własnych książkach, aż nadto szczęśliwy, że może zostawić ten skromny spadek dzieciom! Znam takiego jednego – i mógłbym wam zdradzić jego nazwisko, gdybym chciał – który spędził pięćdziesiąt lat pracowitego życia, gromadząc swój księgozbiór, i wyprzedawał go po to, żeby żyć. Oto prawdziwy bibliofil, a zapewniam was, że to jeden z ostatnich tego gatunku. Dzisiaj miłość do pieniędzy wzięła górę – książki nie przynoszą już żadnego zysku.