Biochemia jamy ustnej - ebook

Wykaz skrótów używanych w tekście

---------------- -----------------------------------------------
AbpA amylaza wiążąca białko A
AbpB amylaza wiążąca białko B
ADH dehydrogenaza alkoholowa
ADP-glukoza adenozynodifosfoglukoza
ATP adenozynotrifosforan
ATP-aza adenozynotrifosfataza
BCS zmodyfikowany Streptococcus mutans
Białka Gla białka zawierające kwas γ-karboksyglutaminowy
BMPs białka morfotyczne kości
BSP sjaloproteina kostna
CHX chlorheksydyna
CRT kalretikulina
DEJ jednostka zębinowo-szkliwowa
EDTA kwas etylenodiaminotetraoctowy
EMD macierz szkliwa
EMSP1 proteinaza serynowa
FA fluoroapatyt
GAG glikozaminoglikany
GtF glukuronylotransferaza
GTP guanozynotrifosforan
HA hydroksyapatyt
KLK-4 kalikreina-4
kompleksy Al-F kompleksy glinowo-fluorkowe
LDH dehydrogenaza mleczanowa
MIP zapalny mikrofag
MMPs metaloproteinazy
MMP-20 enamelizyna
OSAD osteoadheryna
PCR reakcja łańcuchowa polimerazowa
PFL liaza pirogronianowo-mleczanowa
PMF pompa protonowa (ang. proton motive like)
TLR patogen Toll-like
TNFL czynnik guza nekrotycznego
UDP-glukoza urydynodifosfoglukoza
VIP wazoaktywny polipeptyd jelitowy
---------------- -----------------------------------------------Słowo wstępne

Uzębienie jest niezbędne człowiekowi do prawidłowego odżywiania, sprawnej fizjologii, w tym poprawnego artykułowania głosek. Przedstawiony materiał uwzględnia współczesną wiedzę na temat chemii i przemian metabolicznych zachodzących w narządzie żucia, a więc rozwoju i dojrzewania substancji wchodzących w skład ludzkiego uzębienia oraz różnych patogenów ściśle związanych z powstawaniem procesów patologicznych. Zawiera również współczesne informacje dotyczące procesów naprawczych i możliwości stosowania terapii zastępczych, opartych między innymi na mutacjach genetycznych i molekularnych odpowiedziach immunologicznych. Pozwala zatem mieć nadzieję, że nawet najsłabsze leczenie inwazyjne będzie skuteczne, a podejście lekarza stomatologa do pacjenta nabierze nowych cech dzięki nowoczesnym informacjom, które często w przeszłości były pomijane.

Biochemia od dawna stanowiła ważną część medycyny, ale była to równocześnie dyscyplina naukowa, która rządziła się własnymi prawami. Znaczenie jej dla stomatologii nie było takie oczywiste. Przyczyną tego był fakt, że studenci stomatologii i nierzadko nauczyciele biochemii korzystali głównie z podręczników biochemii przygotowanych z myślą o lekarzach ogólnych. W podręcznikach tych szczegółowe zagadnienia związane z problematyką stomatologiczną były skrzętnie pomijane.

Mając te aspekty na uwadze, wyszłyśmy z przekonania, że lekarz stomatolog powinien otrzymać, poza ogólnymi wiadomościami z biochemii, szczegółowe dane dotyczące biochemicznych podstaw próchnicy, chorób przyzębia oraz makromolekularnych składników szkliwa, zębiny, płytki nazębnej czy śliny. Zebrałyśmy zatem najważniejsze i możliwie nowoczesne dane literaturowe dotyczące tego przedmiotu i przedstawiłyśmy je w niniejszym podręczniku.

Z założenia ma on służyć głównie studentom kierunku lekarsko-dentystycznego. Sądzimy jednak, że znajdzie również odbiorców wśród nauczycieli akademickich, którzy będą chcieli wzbogacić czy pogłębić własną wiedzę w tym zakresie. Jeżeli ponadto zainteresuje praktykujących lekarzy stomatologów, uznamy, że wysiłek włożony w przygotowanie tego opracowania został całkowicie zrekompensowany.Wprowadzenie

Zewnętrzna warstwa szkliwa zęba jest najbardziej zmineralizowanym i najtwardszym materiałem w ustroju ssaka. Dojrzałe szkliwo nie jest tkanką żywą i po swoim całkowitym ukształtowaniu nie podlega kontroli właściwej dla wszystkich innych komórek organizmu. Należy jednak podkreślić, że patologiczne zmiany, np. ubytki próchnicze, mogą być również konsekwencją aktywności komórkowej. Wolne „dojrzewanie” szkliwa po wyrżnięciu się zęba jest przykładem procesu fizykochemicznego, który polega na powolnym pobieraniu i wymianie jonów ze śliny.

Główną masę zęba stanowi zębina. Jest to żywa tkanka, mniej zmineralizowana w porównaniu ze szkliwem. Struktura zębiny i proporcje poszczególnych składników różnią się wyraźnie w zależności od lokalizacji. W zębinie procesy komórkowe zachodzą w odontoblastach – komórkach, które występują na wewnętrznej powierzchni miazgi. Niekiedy komórki te mogą naprawiać ubytki i tworzyć więcej zębiny w czasie życia zęba. Odontoblasty są odżywiane przez miazgę, która stanowi najbardziej wewnętrzny składnik zęba.

Korzeń zęba jest pokryty cienką warstwą cementu, którego skład chemiczny jest podobny do składu kości. Korzeń zęba jest utrzymywany w dole zębowym przez włókna kolagenowe więzadła peridontalnego, okołozębowego, które są połączone z cementem i kością zębodołową. Dziąsło pokrywa kość zębodołową i niższą część szkliwa, zwykle jednak występuje to u ludzi młodych.

Przed wyrżnięciem się zęba szkliwo jest pokryte błoną Nasmytha, zawierającą warstwę wolnych komórek naskórkowych grubości około 1 µm i warstwę komórkową grubości około 10 μm, pochodzącą z komórek usytuowanych w dolnej warstwie szkliwa, czyli ameloblastów. Po erupcji zęba błona Nasmytha ulega zniszczeniu. Wówczas z organicznych składników pochodzących ze śliny i złuszczonych komórek nabłonka tworzy się inna błona, zwana płytką nazębną, której głównym składnikiem są obumarłe bakterie. Bakterie znajdujące się na powierzchni szkliwa mogą powodować utratę minerałów w wyniku produkcji kwasów w procesach metabolicznych. Jest to wczesny stan próchniczy. Płytka może też kalcyfikować do postaci twardego kamienia. Fosforany wapnia występujące w kamieniu tworzą się z jonów wapnia i fosforanów śliny.

Zmiany chemiczne zachodzące w czasie rozwoju zębów, zwłaszcza proces mineralizacji szkliwa i zębiny, są niezwykle interesujące. Szkliwo jest budowane przez wycofywane - zanikające ameloblasty, a zębina rozpoczyna swój proces mineralizacji przed mineralizacją szkliwa.

Tabela 1. Procentowa zawartość głównych składników w ludzkich tkankach twardych

+-------------------------------+-------------------------+----------------------+------------------+------------------+
| Składniki/cecha | Szkliwo rozwijające się | Szkliwo dojrzałe | Zębina | Kości |
+-------------------------------+-------------------------+----------------------+------------------+------------------+
| Nieorganiczne | 37 | 96 | 72 | 70 |
| | | | | |
| (ogólnie) | | | | |
+-------------------------------+-------------------------+----------------------+------------------+------------------+
| Organiczne | 19 | ok. 0,1 | 20 | 22 |
| | | | | |
| (ogólnie) | | | | |
+-------------------------------+-------------------------+----------------------+------------------+------------------+
| Woda | 44 | 3,9 | 8 | 8 |
+-------------------------------+-------------------------+----------------------+------------------+------------------+
| Główny składnik organiczny | amelogeniny | białka rozpuszczalne | kolagen | kolagen |
| | | | | |
| | enameliny | | | |
+-------------------------------+-------------------------+----------------------+------------------+------------------+
| Główny składnik nieorganiczny | fosforany wapnia | fosforany wapnia | fosforany wapnia | fosforany wapnia |
+-------------------------------+-------------------------+----------------------+------------------+------------------+
| Gęstość | 1,45 | 2,9-3,00 | 2,00-2,30 | 2,01-2,05 |
| | | | | |
| g/cm³ | | | | |
+-------------------------------+-------------------------+----------------------+------------------+------------------+1 Chemia fosforanów wapnia

1.1. Wstęp

Ortofosforany wapnia są solami kwasu fosforowego, które mogą powstawać z jonów H₂PO₄⁻, HPO₄²⁻ lub PO₄³⁻. Jony H₂PO₄⁻ są mało znaczące z biologicznego punktu widzenia, natomiast jony HPO₄²⁻ oraz PO₄³⁻ występują w postaci biologicznie ważnych fosforanów wapnia w kościach, zębach i kamieniu nazębnym.

Wszystkie fosforany wapnia są białymi, trudno rozpuszczalnymi w wodzie solami, rozpuszczalnymi jednak w rozcieńczonych roztworach kwasów W warunkach fizjologicznych sole te mogą się przekształcać jedne w drugie. Niektóre fosforany wapnia występują jako minerały nie tylko u zwierząt, ale i w mikroorganizmach - bakteriach. Krystaliczne polifosforany nie mają istotnego znaczenia w stomatologii (chociaż pirofosforany tworzą się w wyniku niektórych patologicznych kalcyfikacji). Jon pirofosforanowy (zwykle w postaci HP₂O₇³⁻w roztworze obojętnym) wywiera jednak wyraźny wpływ na krystalizację niektórych fosforanów wapnia. Sugeruje się, że efekt ten może być ważny w kontroli miejsc krystalizacji w kościach, które zawierają nieznaczne ilości pirofosforanów. Ośmiowapniowe fosforany Ca₈(HPO₄)₂ × 5H₂O stanowią produkt pośredni między kwaśnymi fosforanami a hydroksyapatytami Ca₁₀(PO₄)₆(OH)₂. Hydroksyapatyty podobnie jak dwuwodny wodorofosforan wapnia CaHPO₄ × 2H₂O, pojawiają się jako pierwsze w procesie tworzenia kamienia nazębnego.

Ośmiowapniowe fosforany mają strukturę zbliżoną do struktury hydroksyapatytu. Zawierają warstwę podobną do apatytowej, o grubości około 1,1 nm, i warstwę wodną, o grubości około 0,8 nm. Z uwagi na podobieństwo do hydroksyapatytów ośmiowapniowe fosforany odgrywają ważną rolę w nukleacji soli apatytu. Co więcej, istnieją sugestie, że główny składnik apatytów - fosforan wapnia, który jest składnikiem zarówno ośmiowapniowego fosforanu, jak i hydroksyapatytu, stanowi „mieszaninę międzykrystaliczną” tych dwóch substancji, ale występujących w różnych proporcjach.

Obserwuje się zmiany w rozpuszczalności tych soli wraz ze zmianą pH. Podobnie jak dwuwodny Wodorofosforan wapnia CaHPO₄ × 2H₂O i wodorofosforan wapnia CaHPO₄, ośmiowapniowe fosforany są niestabihie w wodzie i hydrolizują na hydroksyapatyty zwłaszcza w ciepłych roztworach zasad. Małe stężenie (20 do 100 μg∕dm³) jonów fluoru bardzo wyraźnie zwiększa stopień hydrolizy. Podobnie, w normalnych warunkach, kiedy tworzy się ośmiowapniowy fosforan jego początkowa precypitacja jest hamowana przez małe stężenie jonów fluorkowych na rzecz hydroksyapatytów. Ta właściwość jonów fluorkowych pozwala przypuszczać, że fluor odgrywa ważną rolę w tworzeniu hydroksyapatytów w tkankach twardych.

Rozkład ośmiowapniowego fosforanu pod wpływem temperatury jest bardzo skomplikowany. W temperaturze 100°C traci on od 1 do 2% wody, ale to nie powoduje fundamentalnych zmian w jego strukturze. W temperaturze 150-200°C zachodzą już większe zmiany i wówczas może być wykrywany hydroksy-apatyt oraz pirofosforan. Wodorofosforan wapnia wytrąca się w temperaturze 60°C. Ta niestabilność termiczna sprawia, że fosforan ośmiowapniowy może być wykryty techniką dyfrakcji elektronów w mikroskopie elektronowym.