Bitwa pod Kliszowem 19 lipca 1702 roku - ebook

WSTĘP

Ostatnie lata przyniosły w polskiej oraz w zagranicznej historiografii wzrost zainteresowania problematyką stosunków polsko-szwedzkich w czasach nowożytnych, zarówno w aspekcie politycznym, jak również militarnym, w dużym stopniu pogłębiając dotychczasową wiedzę na temat obustronnych relacji pomiędzy Rzeczypospolitą a Szwecją w XVI-XVIII w. Stało się to dzięki nawiązaniu aktywnych kontaktów naukowych z ośrodkami szwedzkimi, ale również z racji pojawienia się możliwości korzystania z archiwów zagranicznych, a przede wszystkim szwedzkich, przez polskich historyków. Wystarczy przypomnieć kilka ostatnich publikacji, prezentowanych przy okazji organizowanych przez ośrodki krajowe konferencji naukowych, takich jak kielecki¹, warszawski² i toruński³ w latach 2001-2007. Do tego nurtu badań należą także monografie – R. Frosta⁴, P. Skworody⁵ i J. Wimmera⁶ opublikowane w latach 2000-2013 i biografie – Karola XII⁷, Augusta II⁸ i prymasa M. Radziejowskiego⁹ z lat 1998-2006.

Bitwa pod Kliszowem stoczona 19 lipca 1702 r. pomiędzy armią szwedzką a wojskami sasko-polskimi należy chronologicznie do pierwszych starć zbrojnych w wielkiej wojnie północnej prowadzonych na ziemiach Rzeczypospolitej. Zmierzyły się w owej bitwie trzy formacje: wojska szwedzkie Karola XII, oddziały saskie Augusta II oraz jednostki koronne hetmana Hieronima Lubomirskiego. Na przedpolu zagubionej wśród podkieleckich pól niewielkiej wsi Kliszów i nad nieregularnymi brzegami Nidy starło się zatem kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy z dalekiej Skanii i Uplandii, z odległych wsi i miast Saksonii, z równinnych terenów Podola i Małopolski. Mówili różnymi językami, pochodzili z różnych warstw i grup społecznych – od zwykłych chłopów i miejskich czeladników poczynając, a na członkach wysoko urodzonych rodów magnackich kończąc – lecz wszystkich jednoczyła na polu bitwy wola walki i chęć zwycięstwa dla króla i ojczyzny.

Znaczenie bitwy kliszowskiej 1702 r. można rozpatrywać w dwóch aspektach – politycznym i wojskowym.

Z punktu widzenia politycznego była ona efektem działań króla Karola XII, zmierzających do detronizacji Augusta II Wettina. Poczynania polskiego monarchy wciągnęły społeczeństwo i wojsko Rzeczypospolitej do czynnego uczestnictwa w konflikcie europejskim – w wielkiej wojnie północnej. Wprawdzie sama bitwa zakończyła się zwycięstwem wojsk szwedzkich, to jednak nie przyniosła ona decydujących rozstrzygnięć natury politycznej, odkładając sprawę detronizacji króla polskiego na kilka następnych lat.

Bitwa kliszowska zasługuje również na szczególną uwagę z powodów czysto militarnych, a zatem – zastosowania nowatorskich rozwiązań taktycznych. Działania wojsk szwedzkich pod Kliszowem weszły do historii wojskowości europejskiej, ponieważ manewry armii Karola XII polegające na przegrupowaniu swoich oddziałów na polu walki i na ich uderzeniu ukośnym wyprzedziły nawet o kilkadziesiąt lat XVIII w. ówczesne zasady taktyki walki. Dodatkowym atutem zwycięzców było umiejętne wykorzystanie piechoty i koordynacji jej działań z kawalerią. Z punktu widzenia polskiej wojskowości na uwagę zasługuje klęska jazdy koronnej i kompromitująca postawa jej dowódcy, hetmana Hieronima Lubomirskiego – fakty ilustrujące niejako symbolicznie kryzys polskiej sztuki wojennej.

Bitwa pod Kliszowem posiada zarówno w polskiej, jak i obcej literaturze dostateczną liczbę opracowań i przyczynków historycznych. Przede wszystkim należy wskazać na pełny jej opis P. Stoka¹⁰ oraz na prace J. Wimmera¹¹ i M. Wagnera¹². W literaturze niemieckiej istnieje godne odnotowania, ale jednak pozbawione polskiej bazy źródłowej, opracowanie pióra O. Haintza¹³. Ze starszej literatury warto zaznajomić się z opisem bitwy autorstwa K. Jarochowskiego¹⁴, a także sięgnąć do kilku przyczynków omawiających niektóre aspekty starcia pod Kliszowem: M. Kukiela¹⁵ i K. Piwarskiego¹⁶.

Wymieniona literatura zasługuje na krótkie omówienie. J. Wimmer podał opis bitwy, a także wprowadził do swojego opracowania nowe ustalenia badawcze i oceny dotyczące udziału i roli hetmana Hieronima Lubomirskiego oraz wojsk koronnych w bitwie kliszowskiej. Praca P. Stoka udokumentowana bogato literaturą i źródłami, nieraz już nieistniejącymi, przyniosła pierwszy pełen i wartościowy opis bitwy. W wersji rękopiśmiennej (zachowanej w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej) miała ona trochę ubytków w bazie źródłowej, którą autor uzupełnił w drukowanym artykule. M. Wagner z kolei próbował w większym stopniu skoncentrować się na bazie faktograficznej dotyczącej przebiegu całej kampanii wojennej w 1702 r. Omówił siły zbrojne państw biorących udział w batalii oraz rozwiązania taktyczne obu stron zastosowane na polu starcia 19 lipca 1702 r.

Przedstawienie tych problemów wymagało wykorzystania zestawu źródeł archiwalnych oraz drukowanych, a także literatury przedmiotu, polskiej i zagranicznej.

Relacje polskie przynoszą właściwie opis starcia do momentu odwrotu wojsk koronnych, są praktycznie niepełne i nieobiektywne, gdyż powstały w celach propagandowych, ukazując jego przebieg z punktu widzenia hetmana Hieronima Lubomirskiego. Ten ostatni jest autorem jednej z nich o wydźwięku wyraźnie osobistym. Bardziej pełne są relacje obce ilustrujące po stronie szwedzkiej i saskiej cały przebieg bitwy. Na uwagę zasługuje list generała Adama Trampego do króla duńskiego Fryderyka IV z bardzo dobrym opisem starcia oraz sekretarza poselstwa duńskiego w Polsce Bartłomieja Meuschena do swojego monarchy, a także dwie relacje szwedzkie: oficera artylerii Larsa Wisockiego-Hochmutha oraz szkockiego oficera w służbie Karola XII. Inne, nie tak już obszerne, relacje okazały się cenne przy rekonstrukcji obrazu bitwy, ponadto podają wykazy jednostek wojskowych, ich działania na polu bitwy, listy zabitych, rannych i wziętych do niewoli.

Należy podkreślić, iż bitwa pod Kliszowem spotkała się z dużym odzewem i popularnością w społeczeństwie, o czym świadczy bibliografia gazet ulotnych zebrana przez K. Zawadzkiego¹⁷.

Identyfikuje ona razem 25 druków ulotnych, w tym 13 niemieckojęzycznych i 11 szwedzkich, które w większości stanowiły podstawę dla tłumaczenia dla tych pierwszych. Z tego powodu król Karol XII był w nich przedstawiany jako doskonały i przewidujący wódz, chociaż same opisy batalii kliszowskiej ograniczały się do ogólnego przebiegu starcia zbrojnego¹⁸.

Wśród źródeł archiwalnych warto odnotować zbiory korespondencji ówczesnych uczestników wydarzeń: Hieronima Lubomirskiego¹⁹, Michała Radziejowskiego²⁰, Adama Sieniawskiego²¹ oraz Stanisława Antoniego Szczuki²², a także Adama Trampego i Bartłomieja Meuschena²³ oraz wiele odpisów listów z tegoż okresu²⁴. Do kwestii obciążeń kontrybucyjnych stolicy w 1702 r. wykorzystano cenne Akta Ekonomiczne Warszawy²⁵. Natomiast dla opisu organizacji i uzbrojenia oraz analizy taktyki wojsk polskich w latach wojny północnej przydatna okazała się zawartość archiwum hetmańskiego Adama Sieniawskiego²⁶. Uzupełniono je materiałami archiwalnymi dotyczącymi wielu pozostałych spraw wojskowych²⁷. Warto ponadto wymienić diariusze i pamiętniki, z najlepszym opisem działań pod Kliszowem autorstwa Szweda Larsa Wisockiego-Hochmutha i polskie – dość pobieżne w warstwie faktograficznej²⁸.

Do rekonstrukcji przebiegu bitwy wykorzystano również współczesne ryciny, pochodzące ze zbiorów polskich, saskich i szwedzkich. Pod względem historyczno-wojskowym wyróżniają się znakomite ryciny szwedzkiego inżyniera Johanna Liethena, przedstawiające teren starcia i szyki bojowe wojsk Karola XII oraz Augusta II. Pozostałe, chociaż schematycznie ilustrują przebieg bitwy w obu fazach, jednak prawdziwie ukazują ukształtowanie terenu oraz szyki walczących wojsk. Pozostałe ryciny to kompozycje figuratywne starcia, a ich wierność historyczna budzi jednak pewne zastrzeżenia. Istotnym źródłem ikonograficznym jest obraz olejny w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego, który przedstawia epizod batalii dotyczący działań artylerii koronnej i moment ranienia księcia Fryderyka holsztyńskiego²⁹. Natomiast rzekomy obraz bitwy kliszowskiej znajdujący się w Zbiorach Czartoryskich w rzeczywistości przedstawia starcie zbrojne pod Kaliszem w 1706 r.³⁰.