MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
Blask Montparnasse'u - ebook
Znawczyni sztuki i autorka bestsellerowych biografii wraca do międzywojennego Paryża, by odkryć nieopowiedziane historie polskich artystek i artystów splecione z losami największych sław świata sztuki.
Na Montparnassie, w pracowniach budynku La Ruche i w kawiarni La Rotonde, spotyka się bohema z całego świata. Malarki, pisarze, projektantki i rzeźbiarze przybywają w XX wieku do Francji, by spełnić marzenie o wolności i tworzeniu sztuki na własnych zasadach. Sylwia Zientek, zafascynowana tym artystyczno-społecznym zjawiskiem, śledzi historie nie tylko Polaków, ale też Żydów z Europy Wschodniej, Włochów, Hiszpanów, a nawet Japonek i Amerykanek.
Specjaliści nazwali ich Szkołą Paryską (École de Paris), a zjawisko stało się jednym z najbardziej wpływowych nurtów w sztuce XX wieku. Na stronach książki z Polakami: Dorą Bianką, Henrykiem Haydenem, Mojżeszem Kislingiem, Sarą Lipską, Tadeuszem Makowskim, baronową Heleną d’Oettingen — jak w tamtych czasach — spotykają się: Marc Chagall, Amedeo Modigliani, Kiki de Montparnasse, Chaim Soutine, a także ci, którzy nie tworzyli obrazów: Guillaume Apollinaire, Helena Rubinstein, Gertrude Stein.
Sylwia Zientek opowiada o historii sztuki jeszcze szerzej niż w poprzednich książkach „Polki na Montparnassie” oraz „Tylko one. Polska sztuka bez mężczyzn”. Miłośniczki i miłośnicy biografii zachwycą się barwnym, kosmopolitycznym światem, do którego zaprasza ich pisarka.
Po bestsellerowych Polkach na Montparnassie Sylwia Zientek wraca do Paryża początku XX wieku, żeby pokazać fenomen Szkoły Paryskiej. Tym razem bohaterem staje się całe środowisko, a w nim Żydzi i kobiety – osoby wykluczone, które swojej sztuki nie mogłyby uprawiać nigdzie indziej. Modigliani, Chagall, Kisling, Makowski i Zak, ale też znane z poprzednich książek autorki: Mela Muter czy Alicja Halicka, przewijają się w fascynującej opowieści pełnej anegdot i znaczących detali. Zientek znajduje odpowiedzi na ważne pytania, nie tylko o to, dlaczego nie było wielkich kubistek.
Basia CZYŻEWSKA dziennikarka magazynu „Vogue”, twórczyni podcastu „Temat rzeka”
| Kategoria: | Biografie |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-838-0308-1 |
| Rozmiar pliku: | 17 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
OD AUTORKI
Moje zainteresowanie Szkołą Paryską zaczęło się od fascynacji postacią malarki, która do dziś jest mi bardzo bliska – Meli Muter. Poznając jej świat, zagłębiłam się w złożone, intrygujące losy kosmopolitycznej kolonii artystów na Montparnassie. W maju 2021 roku nakładem Wydawnictwa Agora ukazała się moja książka non fiction Polki na Montparnassie, której druga część, zatytułowana Indywidualistki, poświęcona jest artystkom zaliczanym do kręgu twórców Szkoły Paryskiej: Meli Muter, Alicji Halickiej, Irenie Reno (Hassenberg) i innym. W książce tej skupiłam się na biografiach tych pionierek, ich drodze artystycznej, przeszkodach, które musiały pokonać, aby móc konkurować z mężczyznami na rynku profesjonalnej sztuki i zyskać renomę jako artystki.
Do Meli Muter wróciłam w książce Tylko one. Polska sztuka bez mężczyzn (Wydawnictwo Agora, 2023). Oprócz tej malarki przybliżyłam sylwetki innych artystek z kręgu Szkoły Paryskiej – Zofii Piramowicz oraz Estery Karp.
Już w trakcie pisania Polek na Montparnassie wiedziałam, że muszę napisać kolejną książkę, której tematem będzie Szkoła Paryska potraktowana jako wyjątkowe w historii sztuki zjawisko artystyczno-społeczne. Zainteresował mnie zwłaszcza fenomen różnorodnej wspólnoty twórców przybyłych z całego świata, aby w Paryżu realizować marzenie o niezależnej twórczości i życiu na własnych zasadach.
Do artystycznej bohemy na Montparnassie należeli artyści i artystki z różnych części Europy, a nawet z innych kontynentów. Nie sposób przybliżyć biografii czy choćby sylwetek ich wszystkich. Spośród kilkuset aktywnych twórców wybrałam jako bohaterki i bohaterów niniejszej książki kilkanaście osób: zarówno tych najbardziej znanych, jak Chagall czy Makowski, jak i tych, którzy nigdy nie zostali zauważeni, jak baronowa d’Oettingen, oraz zapomnianych, jak Henryk Hayden.
Kobiety tworzące w Paryżu w latach 1900–1940 były w pełni zintegrowaną i docenianą częścią międzynarodowej wspólnoty artystycznej. Po drugiej wojnie światowej o większości z nich zapomniano, z czego wynikają trudności w pozyskaniu materiałów źródłowych na ich temat, a tym samym poświęceniu im wnikliwego, opartego na sprawdzonych informacjach tekstu.
W niniejszej książce nie chciałam powielać tego, co już napisałam we wcześniejszych publikacjach. Mela Muter i Alicja Halicka są uznawane za jedne z najważniejszych twórczyń Szkoły Paryskiej i ich nazwisk nie mogłam pominąć przy opisie pewnych zjawisk czy wydarzeń z okresu kształtowania się, rozkwitu i schyłku Szkoły Paryskiej. Aby poznać ich rozbudowane biografie, zachęcam do sięgnięcia po Polki na Montparnassie.
OSOBY
GUILLAUME APOLLINAIRE (właśc. Wilhelm Apolinary Kostrowicki, 1880 Rzym – 1918 Paryż), poeta, pisarz, krytyk sztuki polskiego pochodzenia, zwany papieżem paryskiej awangardy początku XX wieku, orędownik kubizmu, przyjaciel wielu twórców z kręgu Szkoły Paryskiej (École de Paris).
DORA BIANKA (właśc. Teodora Kucembianka, 1896 Warszawa – 1979 Chesnay), malarka. Zasłynęła w Paryżu w latach dwudziestych XX wieku obrazami przedstawiającymi sceny cyrkowe. Wiele podróżowała, w latach trzydziestych osiadła na południu Francji, gdzie malowała pejzaże prowansalskie i widoki Marsylii.
MARC CHAGALL (1887 Witebsk – 1985 Saint-Paul-de-Vence), malarz, grafik, pisarz, twórca witraży i mozaik. Pochodził z żydowskiej rodziny mieszkającej na terenie dzisiejszej Białorusi. Do Paryża przybył w 1911 roku. Stworzył unikalny, oniryczny język malarski oparty na symbolice żydowskiej. Uważany za jednego z najważniejszych artystów XX wieku.
SERGE FÉRAT (1878 Moskwa – 1958 Paryż), malarz, rysownik i dekorator. Wieloletni towarzysz życiowy Heleny d’Oettingen. Współpracował z Apollinaire’em.
LEOPOLD GOTTLIEB (1879 Drohobycz – 1934 Paryż), malarz i grafik. Był bratem przedwcześnie zmarłego krakowskiego malarza Maurycego Gottlieba. W Paryżu osiadł w 1904 roku. Zdobył uznanie obrazami nawiązującymi do symbolizmu i malarstwa freskowego. W 1914 roku pojedynkował się z Mojżeszem Kislingiem. W trakcie pierwszej wojny światowej związany był z otoczeniem Józefa Piłsudskiego, wstąpił do Legionów.
ALICJA HALICKA (właśc. Alicja Rosenblatt, 1889 Kraków – 1974 Paryż), malarka, projektantka sztuki użytkowej, twórczyni scenografii i kostiumów scenicznych. Pochodziła z zamożnej rodziny żydowskiej. Zamieszkała w Paryżu w 1912 roku. Wraz z mężem kubistą Louisem Marcoussisem tworzyli znaną i wpływową parę w paryskich kręgach artystycznych. Pod koniec życia ujawniła swoje kubistyczne obrazy rzekomo malowane w czasie pierwszej wojny światowej.
HENRYK HAYDEN (1883 Warszawa – 1970 Paryż), malarz i grafik. Pochodził z zamożnej, zasymilowanej żydowskiej rodziny kupieckiej. Ojciec chciał, aby został inżynierem, syn przeciwstawił się jego woli. Zamieszkał w Paryżu w 1907 roku. Przed 1920 rokiem zdobył renomę jako malarz kubista. W późniejszym okresie malował realistyczne pejzaże, portrety, martwe natury. Uznawany za jednego z najważniejszych twórców z kręgu Szkoły Paryskiej. Jego wieloletnim przyjacielem był noblista w dziedzinie literatury Samuel Beckett.
MOJŻESZ KISLING (1891 Kraków – 1953 Sanary-sur-Mer), malarz i grafik. Pochodził z ubogiej rodziny żydowskiej. Przybył do Paryża w 1910 roku. Zyskał sławę i uznanie dzięki portretom (w tym aktom) malowanym w uproszczonym, dekoracyjnym stylu i intensywnej kolorystyce. W latach dwudziestych i trzydziestych był jednym z najbardziej rozpoznawalnych malarzy we Francji. Emblematyczna postać artystycznej kolonii Montparnasse’u. Do dzisiaj uznawany za czołowego twórcę Szkoły Paryskiej.
SARA LIPSKA (1882 Mława – 1973 Paryż), malarka, rzeźbiarka, kreatorka mody, twórczyni kostiumów scenicznych, projektantka wnętrz, designerka. Pochodziła z zamożnej rodziny żydowskiej. Wyjechała do Paryża w 1912 roku wraz z córką Xawerą Dunikowską. W Paryżu zdobyła renomę dzięki współpracy z Baletami Rosyjskimi. Prowadziła autorski butik z modą dla kobiet. Jej rzeźby i obrazy cieszyły się dużym uznaniem.
TADEUSZ MAKOWSKI (1882 Oświęcim – 1932 Paryż), malarz, rysownik i grafik. Zamieszkał w Paryżu w 1908 roku. Swój malarski język, który nawiązywał do folkloru i twórczości prymitywistów, kształtował przez wiele lat. Za życia zdobył uznanie jedynie w wąskim kręgu krytyków i kolekcjonerów. Dziś uznawany za jednego z największych artystów polskich XX wieku.
MAURYCY MĘDRZYCKI (1890 Łódź – 1951 Saint-Paul-de-Vence), malarz i grafik. Był synem żydowskiego rzemieślnika. W 1906 roku wyjechał do Francji. W 1918 roku w Paryżu związał się z Alice Prin (Kiki de Montparnasse). Od lat dwudziestych XX wieku mieszkał na południu Francji, malował pejzaże, portrety i martwe natury w stylu postimpresjonistycznym. W czasie drugiej wojny światowej artysta i jego rodzina byli zaangażowani w ruch oporu. W ostatnim okresie życia tematem jego twórczości było warszawskie getto.
AMEDEO MODIGLIANI (1884 Livorno – 1920 Paryż), włoski malarz, rysownik i rzeźbiarz żydowskiego pochodzenia. Przybył do Paryża w 1906 roku. Po kilku latach porzucił malarstwo na rzecz rzeźby. Około 1914 roku wrócił do malowania. Tworzył niemal wyłącznie portrety (w tym akty). Ukształtował indywidualny styl oparty na uproszczonym rysunku z elementami deformacji. Za życia nie zdobył sławy ani uznania.
KIKI DE MONTPARNASSE (właśc. Alice Prin, 1901 Châtillon-sur-Seine – 1953 Paryż), pieśniarka, modelka, tancerka, malarka i pisarka francuska. W latach dwudziestych XX wieku stała się emblematyczną postacią paryskiej dzielnicy Montparnasse i została obwołana jej królową.
MELA MUTER (właśc. Maria Melania Mutermilch, 1876 Warszawa – 1967 Paryż), malarka i rysowniczka. Pochodziła z zamożnej żydowskiej rodziny kupieckiej. W 1901 roku wyjechała – z mężem i synem u boku – do Paryża uczyć się malarstwa. Szybko zyskała uznanie jako twórczyni obrazów przedstawiających ludzi ubogich i pokrzywdzonych przez los. Nazywana była „siostrą van Gogha”. Charakterystycznym motywem jej malarstwa było macierzyństwo. W latach dwudziestych XX wieku zdobyła renomę jako portrecistka paryskich elit intelektualnych i politycznych. Mimo że przed drugą wojną światową osiągnęła spore sukcesy, zmarła w nędzy i zapomnieniu.
HELENA D’OETTINGEN, z domu Miączyńska (ok. 1887 Stepaniwka – 1950 Paryż), malarka, pisarka, poetka, twórczyni sztuki użytkowej. Pochodziła z polskiej rodziny szlacheckiej. Wyjechała do Paryża pod koniec XIX wieku po rozwodzie z baronem d’Oettingenem. Przed pierwszą wojną światową prowadziła słynny salon artystyczny na Montparnassie. Razem z Apollinaire’em i Fératem wydawała awangardowe pismo poświęcone sztuce. Malowała, pisała powieści, wiersze oraz relacje z podróży. Po drugiej wojnie światowej niemal całkowicie zapomniana.
CHANA ORLOFF (1888 Konstantynówka – 1968 Tel HaShomer), rzeźbiarka. Urodziła się w rodzinie żydowskiej na terytorium dzisiejszej Ukrainy. Przybyła do Paryża w 1910 roku, aby uczyć się zawodu krawcowej. W latach dwudziestych i trzydziestych stworzyła unikalny styl rzeźbiarski i zyskała sławę jako jedna ze znaczących artystek z kręgu École de Paris. Po drugiej wojnie światowej zamieszkała na stałe w Izraelu i tam zmarła.
JAN PESZKE (1870 Gołta – 1949 Le Mans), malarz, rysownik i grafik. Pochodził z rodziny szlacheckiej, urodził się i dorastał na terenach dzisiejszej Ukrainy. Przybył do Paryża pod koniec XIX wieku. Szybko zyskał uznanie jako twórca postimpresjonistyczny. Nazywany był malarzem drzew.
HELENA RUBINSTEIN (1872 Kraków – 1965 Nowy Jork), twórczyni imperium kosmetycznego, kolekcjonerka sztuki nowoczesnej oraz promotorka artystek i artystów pochodzenia żydowskiego.
CHAIM SOUTINE (1893 Śmiłowicze – 1943 Paryż), malarz. Urodził się na terenie obecnej Białorusi w ubogiej rodzinie żydowskiej. W 1912 roku osiadł na stałe w Paryżu. Żył w skrajnie trudnych warunkach materialnych. Tworzył w charakterystycznym ekspresyjnym stylu. Zakup kilkudziesięciu obrazów przez amerykańskiego kolekcjonera w latach dwudziestych XX wieku diametralnie zmienił jego sytuację życiową. Przez wielu uznawany za najwybitniejszego artystę z kręgu École de Paris.
EUGENIUSZ ZAK (1884 Mogilno – 1926 Paryż), malarz i rysownik pochodzenia żydowskiego. Przybył do Paryża w 1902 roku. Szybko zdobył uznanie jako twórca onirycznych kompozycji z arlekinami i tancerzami na tle sielankowych krajobrazów. Zmarł w wieku czterdziestu dwóch lat na atak serca.
LEOPOLD ZBOROWSKI (1889 Zaleszczyki – 1932 Paryż), poeta i marszand. Przybył do Paryża w 1913 roku. Był odkrywcą talentu, opiekunem i promotorem Amedea Modiglianiego oraz Chaima Soutine’a. W latach dwudziestych XX wieku prowadził w Paryżu Galerie Zborowski. Był jedną z najważniejszych postaci polskiej kolonii na Montparnassie.
POSTACIE POBOCZNE
Utalentowany rysownik, który nie chce się podporządkować woli ojca i zostać rabinem.
Rozwiedziona młoda baronowa marząca o wolności i twórczym życiu.
Kobieta, która chciałaby być malarką, a nie tylko żoną i matką w świecie regulowanym przez sztywne normy religijne.
Wrażliwy malarz borykający się z poczuciem wyobcowania.
Osierocony, ubogi i zdolny chłopak ze wsi, który ucieka z kraju, aby odciąć się od łaski swoich dobroczyńców.
Złakniona przygód dziewczyna o gorącym temperamencie.
Studenci krakowskiej ASP nakłaniani do wyjazdu do Paryża przez profesora tej uczelni.
Rysownik, który marzy o miejscu, gdzie jego żydowskie pochodzenie nie będzie determinowało jego losu.
Malarka chcąca samodzielnie decydować o tym, jak żyje i kogo kocha.
Studentki warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych pragnące rozwijać talent w stolicy sztuki.
Niekochany i nierozumiany chłopak, który szuka schronienia przed pełną przemocy społecznością.
Zdolna krawcowa, która uratowała się przed pogromami i jeszcze nie wie, jak wielki drzemie w niej potencjał.
Ambitna rzeźbiarka uwikłana w skandaliczny romans ze swoim profesorem, ojcem jej nieślubnego dziecka.
Młody muzyk, który nie wie, czy wybrać grę na skrzypcach, czy malarstwo.
Aspirująca malarka, warszawianka z bogatej żydowskiej rodziny, która dopiero co wyszła za mąż.
Każda z tych osób pragnie tworzyć sztukę. Każda od czegoś ucieka, czuje się ograniczona przez relacje rodzinne albo środowisko, w którym żyje. Każda z desperacją postanawia walczyć o siebie.
Wszyscy pokonują rozmaite przeszkody, aby zrealizować wielkie marzenie: być artystką, artystą w Paryżu.
Są młodzi, odważni, pełni entuzjazmu i gotowi na poświęcenia. Paryż w pierwszych latach XX wieku jawi im się jako przestrzeń wolności artystycznej i osobistej, miejsce, w którym mogą żyć po swojemu.
Przybywają głównie z obszaru ówczesnego Imperium Rosyjskiego: Polski, Litwy, Ukrainy, Białorusi, ale też z Galicji, Włoch, Węgier, Rumunii, Czech, Bułgarii, Anglii, państw skandynawskich, Japonii i Ameryki Łacińskiej.
Mówią różnymi językami, różni ich pochodzenie, status majątkowy, klasa społeczna, tożsamość narodowa, religia czy przekonania polityczne. Są indywidualistami mozolnie poszukującymi własnej wizji, czerpiącymi inspirację z różnych kierunków i teorii dynamicznie rozwijającej się sztuki nowoczesnej. Żydzi, katolicy, ewangelicy, kobiety, mężczyźni, zamożni i ubodzy stworzą kosmopolityczną wspólnotę artystów, międzynarodową bohemę w latach dwudziestych XX wieku nazwaną przez francuskich krytyków Szkołą Paryską.
Oto opowieść o tych ludziach, o czasach, w których żyli, ich artystycznej drodze, sukcesach i porażkach w dziedzinie sztuki, o paryskiej dzielnicy Montparnasse, która dzięki imigrantom w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku stała się pępkiem świata i epicentrum działalności artystycznej, wreszcie o schyłku Szkoły Paryskiej w czasie drugiej wojny światowej.PRZYPISY
Ludwik Lille, Felietony radiowe o historii sztuki i dziejach paryskiej Polonii wygłaszane w Radio France w latach 1946-1957, Biblioteka Polska w Paryżu, Zbiór rękopisów, syg. 1251.
Tadeusz Makowski, Pamiętnik, Kraków 2003, zapis z 4.04.1913, s. 47.
Makowski, Pamiętnik, zapis z 9.06.1913, s. 70.
Marc Chagall, Moje życie, przeł. Joanna Sell, Kraków 2003, s. 125.
Makowski, Pamiętnik, zapis z 9.06.1913, s. 70.
Maria Komornicka, Listy. Zebrał i opracował Edward Boniecki, Warszawa 2011, list z 14.09.1903, s. 325.
Chagall, Moje życie, s. 121.
Tadeusz Boy-Żeleński, W Sorbonie i gdzie indziej, wolnelektury.pl, https://tinyurl.com/22suvt82 .
Tamże.
Xawery Glinka, Paryż mojej młodości, Londyn 1957, s. 7.
Ilya Ehrenburg, Selections from PEOPLE, YEARS, LIFE, Oxford 1972 . Jeśli nie zaznaczono inaczej, cytaty ze źródeł obcojęzycznych podajemy w tłumaczeniu autorki .
Eugenia Markowa, Malarka złotych rybek. U pani Riu Okanouyé, „Ewa”, r. 2, nr 9 (3.03.1929).
Gertrude Stein, Paris France, Paris 2018 .
Jeanine Warnod, Mon insaisissable Baronne, L’école de Paris. Dans l’intimité de Chagall, Fouijta, Pascin, Cendrars, Carco, Mac Orlan, à Montmartre et à Montparnasse, Paris 2004, s. 248.
Ardengo Soffici, Serge Férat, Hélène d’Oettingen, Correspondance 1903-1964, Lausanne 2013, s. 394.
Tamże, s. 162.
Tamże, s. 173.
Tamże, s. 184.
Tamże, s. 190.
Tamże, s. 195.
Moje zainteresowanie Szkołą Paryską zaczęło się od fascynacji postacią malarki, która do dziś jest mi bardzo bliska – Meli Muter. Poznając jej świat, zagłębiłam się w złożone, intrygujące losy kosmopolitycznej kolonii artystów na Montparnassie. W maju 2021 roku nakładem Wydawnictwa Agora ukazała się moja książka non fiction Polki na Montparnassie, której druga część, zatytułowana Indywidualistki, poświęcona jest artystkom zaliczanym do kręgu twórców Szkoły Paryskiej: Meli Muter, Alicji Halickiej, Irenie Reno (Hassenberg) i innym. W książce tej skupiłam się na biografiach tych pionierek, ich drodze artystycznej, przeszkodach, które musiały pokonać, aby móc konkurować z mężczyznami na rynku profesjonalnej sztuki i zyskać renomę jako artystki.
Do Meli Muter wróciłam w książce Tylko one. Polska sztuka bez mężczyzn (Wydawnictwo Agora, 2023). Oprócz tej malarki przybliżyłam sylwetki innych artystek z kręgu Szkoły Paryskiej – Zofii Piramowicz oraz Estery Karp.
Już w trakcie pisania Polek na Montparnassie wiedziałam, że muszę napisać kolejną książkę, której tematem będzie Szkoła Paryska potraktowana jako wyjątkowe w historii sztuki zjawisko artystyczno-społeczne. Zainteresował mnie zwłaszcza fenomen różnorodnej wspólnoty twórców przybyłych z całego świata, aby w Paryżu realizować marzenie o niezależnej twórczości i życiu na własnych zasadach.
Do artystycznej bohemy na Montparnassie należeli artyści i artystki z różnych części Europy, a nawet z innych kontynentów. Nie sposób przybliżyć biografii czy choćby sylwetek ich wszystkich. Spośród kilkuset aktywnych twórców wybrałam jako bohaterki i bohaterów niniejszej książki kilkanaście osób: zarówno tych najbardziej znanych, jak Chagall czy Makowski, jak i tych, którzy nigdy nie zostali zauważeni, jak baronowa d’Oettingen, oraz zapomnianych, jak Henryk Hayden.
Kobiety tworzące w Paryżu w latach 1900–1940 były w pełni zintegrowaną i docenianą częścią międzynarodowej wspólnoty artystycznej. Po drugiej wojnie światowej o większości z nich zapomniano, z czego wynikają trudności w pozyskaniu materiałów źródłowych na ich temat, a tym samym poświęceniu im wnikliwego, opartego na sprawdzonych informacjach tekstu.
W niniejszej książce nie chciałam powielać tego, co już napisałam we wcześniejszych publikacjach. Mela Muter i Alicja Halicka są uznawane za jedne z najważniejszych twórczyń Szkoły Paryskiej i ich nazwisk nie mogłam pominąć przy opisie pewnych zjawisk czy wydarzeń z okresu kształtowania się, rozkwitu i schyłku Szkoły Paryskiej. Aby poznać ich rozbudowane biografie, zachęcam do sięgnięcia po Polki na Montparnassie.
OSOBY
GUILLAUME APOLLINAIRE (właśc. Wilhelm Apolinary Kostrowicki, 1880 Rzym – 1918 Paryż), poeta, pisarz, krytyk sztuki polskiego pochodzenia, zwany papieżem paryskiej awangardy początku XX wieku, orędownik kubizmu, przyjaciel wielu twórców z kręgu Szkoły Paryskiej (École de Paris).
DORA BIANKA (właśc. Teodora Kucembianka, 1896 Warszawa – 1979 Chesnay), malarka. Zasłynęła w Paryżu w latach dwudziestych XX wieku obrazami przedstawiającymi sceny cyrkowe. Wiele podróżowała, w latach trzydziestych osiadła na południu Francji, gdzie malowała pejzaże prowansalskie i widoki Marsylii.
MARC CHAGALL (1887 Witebsk – 1985 Saint-Paul-de-Vence), malarz, grafik, pisarz, twórca witraży i mozaik. Pochodził z żydowskiej rodziny mieszkającej na terenie dzisiejszej Białorusi. Do Paryża przybył w 1911 roku. Stworzył unikalny, oniryczny język malarski oparty na symbolice żydowskiej. Uważany za jednego z najważniejszych artystów XX wieku.
SERGE FÉRAT (1878 Moskwa – 1958 Paryż), malarz, rysownik i dekorator. Wieloletni towarzysz życiowy Heleny d’Oettingen. Współpracował z Apollinaire’em.
LEOPOLD GOTTLIEB (1879 Drohobycz – 1934 Paryż), malarz i grafik. Był bratem przedwcześnie zmarłego krakowskiego malarza Maurycego Gottlieba. W Paryżu osiadł w 1904 roku. Zdobył uznanie obrazami nawiązującymi do symbolizmu i malarstwa freskowego. W 1914 roku pojedynkował się z Mojżeszem Kislingiem. W trakcie pierwszej wojny światowej związany był z otoczeniem Józefa Piłsudskiego, wstąpił do Legionów.
ALICJA HALICKA (właśc. Alicja Rosenblatt, 1889 Kraków – 1974 Paryż), malarka, projektantka sztuki użytkowej, twórczyni scenografii i kostiumów scenicznych. Pochodziła z zamożnej rodziny żydowskiej. Zamieszkała w Paryżu w 1912 roku. Wraz z mężem kubistą Louisem Marcoussisem tworzyli znaną i wpływową parę w paryskich kręgach artystycznych. Pod koniec życia ujawniła swoje kubistyczne obrazy rzekomo malowane w czasie pierwszej wojny światowej.
HENRYK HAYDEN (1883 Warszawa – 1970 Paryż), malarz i grafik. Pochodził z zamożnej, zasymilowanej żydowskiej rodziny kupieckiej. Ojciec chciał, aby został inżynierem, syn przeciwstawił się jego woli. Zamieszkał w Paryżu w 1907 roku. Przed 1920 rokiem zdobył renomę jako malarz kubista. W późniejszym okresie malował realistyczne pejzaże, portrety, martwe natury. Uznawany za jednego z najważniejszych twórców z kręgu Szkoły Paryskiej. Jego wieloletnim przyjacielem był noblista w dziedzinie literatury Samuel Beckett.
MOJŻESZ KISLING (1891 Kraków – 1953 Sanary-sur-Mer), malarz i grafik. Pochodził z ubogiej rodziny żydowskiej. Przybył do Paryża w 1910 roku. Zyskał sławę i uznanie dzięki portretom (w tym aktom) malowanym w uproszczonym, dekoracyjnym stylu i intensywnej kolorystyce. W latach dwudziestych i trzydziestych był jednym z najbardziej rozpoznawalnych malarzy we Francji. Emblematyczna postać artystycznej kolonii Montparnasse’u. Do dzisiaj uznawany za czołowego twórcę Szkoły Paryskiej.
SARA LIPSKA (1882 Mława – 1973 Paryż), malarka, rzeźbiarka, kreatorka mody, twórczyni kostiumów scenicznych, projektantka wnętrz, designerka. Pochodziła z zamożnej rodziny żydowskiej. Wyjechała do Paryża w 1912 roku wraz z córką Xawerą Dunikowską. W Paryżu zdobyła renomę dzięki współpracy z Baletami Rosyjskimi. Prowadziła autorski butik z modą dla kobiet. Jej rzeźby i obrazy cieszyły się dużym uznaniem.
TADEUSZ MAKOWSKI (1882 Oświęcim – 1932 Paryż), malarz, rysownik i grafik. Zamieszkał w Paryżu w 1908 roku. Swój malarski język, który nawiązywał do folkloru i twórczości prymitywistów, kształtował przez wiele lat. Za życia zdobył uznanie jedynie w wąskim kręgu krytyków i kolekcjonerów. Dziś uznawany za jednego z największych artystów polskich XX wieku.
MAURYCY MĘDRZYCKI (1890 Łódź – 1951 Saint-Paul-de-Vence), malarz i grafik. Był synem żydowskiego rzemieślnika. W 1906 roku wyjechał do Francji. W 1918 roku w Paryżu związał się z Alice Prin (Kiki de Montparnasse). Od lat dwudziestych XX wieku mieszkał na południu Francji, malował pejzaże, portrety i martwe natury w stylu postimpresjonistycznym. W czasie drugiej wojny światowej artysta i jego rodzina byli zaangażowani w ruch oporu. W ostatnim okresie życia tematem jego twórczości było warszawskie getto.
AMEDEO MODIGLIANI (1884 Livorno – 1920 Paryż), włoski malarz, rysownik i rzeźbiarz żydowskiego pochodzenia. Przybył do Paryża w 1906 roku. Po kilku latach porzucił malarstwo na rzecz rzeźby. Około 1914 roku wrócił do malowania. Tworzył niemal wyłącznie portrety (w tym akty). Ukształtował indywidualny styl oparty na uproszczonym rysunku z elementami deformacji. Za życia nie zdobył sławy ani uznania.
KIKI DE MONTPARNASSE (właśc. Alice Prin, 1901 Châtillon-sur-Seine – 1953 Paryż), pieśniarka, modelka, tancerka, malarka i pisarka francuska. W latach dwudziestych XX wieku stała się emblematyczną postacią paryskiej dzielnicy Montparnasse i została obwołana jej królową.
MELA MUTER (właśc. Maria Melania Mutermilch, 1876 Warszawa – 1967 Paryż), malarka i rysowniczka. Pochodziła z zamożnej żydowskiej rodziny kupieckiej. W 1901 roku wyjechała – z mężem i synem u boku – do Paryża uczyć się malarstwa. Szybko zyskała uznanie jako twórczyni obrazów przedstawiających ludzi ubogich i pokrzywdzonych przez los. Nazywana była „siostrą van Gogha”. Charakterystycznym motywem jej malarstwa było macierzyństwo. W latach dwudziestych XX wieku zdobyła renomę jako portrecistka paryskich elit intelektualnych i politycznych. Mimo że przed drugą wojną światową osiągnęła spore sukcesy, zmarła w nędzy i zapomnieniu.
HELENA D’OETTINGEN, z domu Miączyńska (ok. 1887 Stepaniwka – 1950 Paryż), malarka, pisarka, poetka, twórczyni sztuki użytkowej. Pochodziła z polskiej rodziny szlacheckiej. Wyjechała do Paryża pod koniec XIX wieku po rozwodzie z baronem d’Oettingenem. Przed pierwszą wojną światową prowadziła słynny salon artystyczny na Montparnassie. Razem z Apollinaire’em i Fératem wydawała awangardowe pismo poświęcone sztuce. Malowała, pisała powieści, wiersze oraz relacje z podróży. Po drugiej wojnie światowej niemal całkowicie zapomniana.
CHANA ORLOFF (1888 Konstantynówka – 1968 Tel HaShomer), rzeźbiarka. Urodziła się w rodzinie żydowskiej na terytorium dzisiejszej Ukrainy. Przybyła do Paryża w 1910 roku, aby uczyć się zawodu krawcowej. W latach dwudziestych i trzydziestych stworzyła unikalny styl rzeźbiarski i zyskała sławę jako jedna ze znaczących artystek z kręgu École de Paris. Po drugiej wojnie światowej zamieszkała na stałe w Izraelu i tam zmarła.
JAN PESZKE (1870 Gołta – 1949 Le Mans), malarz, rysownik i grafik. Pochodził z rodziny szlacheckiej, urodził się i dorastał na terenach dzisiejszej Ukrainy. Przybył do Paryża pod koniec XIX wieku. Szybko zyskał uznanie jako twórca postimpresjonistyczny. Nazywany był malarzem drzew.
HELENA RUBINSTEIN (1872 Kraków – 1965 Nowy Jork), twórczyni imperium kosmetycznego, kolekcjonerka sztuki nowoczesnej oraz promotorka artystek i artystów pochodzenia żydowskiego.
CHAIM SOUTINE (1893 Śmiłowicze – 1943 Paryż), malarz. Urodził się na terenie obecnej Białorusi w ubogiej rodzinie żydowskiej. W 1912 roku osiadł na stałe w Paryżu. Żył w skrajnie trudnych warunkach materialnych. Tworzył w charakterystycznym ekspresyjnym stylu. Zakup kilkudziesięciu obrazów przez amerykańskiego kolekcjonera w latach dwudziestych XX wieku diametralnie zmienił jego sytuację życiową. Przez wielu uznawany za najwybitniejszego artystę z kręgu École de Paris.
EUGENIUSZ ZAK (1884 Mogilno – 1926 Paryż), malarz i rysownik pochodzenia żydowskiego. Przybył do Paryża w 1902 roku. Szybko zdobył uznanie jako twórca onirycznych kompozycji z arlekinami i tancerzami na tle sielankowych krajobrazów. Zmarł w wieku czterdziestu dwóch lat na atak serca.
LEOPOLD ZBOROWSKI (1889 Zaleszczyki – 1932 Paryż), poeta i marszand. Przybył do Paryża w 1913 roku. Był odkrywcą talentu, opiekunem i promotorem Amedea Modiglianiego oraz Chaima Soutine’a. W latach dwudziestych XX wieku prowadził w Paryżu Galerie Zborowski. Był jedną z najważniejszych postaci polskiej kolonii na Montparnassie.
POSTACIE POBOCZNE
Utalentowany rysownik, który nie chce się podporządkować woli ojca i zostać rabinem.
Rozwiedziona młoda baronowa marząca o wolności i twórczym życiu.
Kobieta, która chciałaby być malarką, a nie tylko żoną i matką w świecie regulowanym przez sztywne normy religijne.
Wrażliwy malarz borykający się z poczuciem wyobcowania.
Osierocony, ubogi i zdolny chłopak ze wsi, który ucieka z kraju, aby odciąć się od łaski swoich dobroczyńców.
Złakniona przygód dziewczyna o gorącym temperamencie.
Studenci krakowskiej ASP nakłaniani do wyjazdu do Paryża przez profesora tej uczelni.
Rysownik, który marzy o miejscu, gdzie jego żydowskie pochodzenie nie będzie determinowało jego losu.
Malarka chcąca samodzielnie decydować o tym, jak żyje i kogo kocha.
Studentki warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych pragnące rozwijać talent w stolicy sztuki.
Niekochany i nierozumiany chłopak, który szuka schronienia przed pełną przemocy społecznością.
Zdolna krawcowa, która uratowała się przed pogromami i jeszcze nie wie, jak wielki drzemie w niej potencjał.
Ambitna rzeźbiarka uwikłana w skandaliczny romans ze swoim profesorem, ojcem jej nieślubnego dziecka.
Młody muzyk, który nie wie, czy wybrać grę na skrzypcach, czy malarstwo.
Aspirująca malarka, warszawianka z bogatej żydowskiej rodziny, która dopiero co wyszła za mąż.
Każda z tych osób pragnie tworzyć sztukę. Każda od czegoś ucieka, czuje się ograniczona przez relacje rodzinne albo środowisko, w którym żyje. Każda z desperacją postanawia walczyć o siebie.
Wszyscy pokonują rozmaite przeszkody, aby zrealizować wielkie marzenie: być artystką, artystą w Paryżu.
Są młodzi, odważni, pełni entuzjazmu i gotowi na poświęcenia. Paryż w pierwszych latach XX wieku jawi im się jako przestrzeń wolności artystycznej i osobistej, miejsce, w którym mogą żyć po swojemu.
Przybywają głównie z obszaru ówczesnego Imperium Rosyjskiego: Polski, Litwy, Ukrainy, Białorusi, ale też z Galicji, Włoch, Węgier, Rumunii, Czech, Bułgarii, Anglii, państw skandynawskich, Japonii i Ameryki Łacińskiej.
Mówią różnymi językami, różni ich pochodzenie, status majątkowy, klasa społeczna, tożsamość narodowa, religia czy przekonania polityczne. Są indywidualistami mozolnie poszukującymi własnej wizji, czerpiącymi inspirację z różnych kierunków i teorii dynamicznie rozwijającej się sztuki nowoczesnej. Żydzi, katolicy, ewangelicy, kobiety, mężczyźni, zamożni i ubodzy stworzą kosmopolityczną wspólnotę artystów, międzynarodową bohemę w latach dwudziestych XX wieku nazwaną przez francuskich krytyków Szkołą Paryską.
Oto opowieść o tych ludziach, o czasach, w których żyli, ich artystycznej drodze, sukcesach i porażkach w dziedzinie sztuki, o paryskiej dzielnicy Montparnasse, która dzięki imigrantom w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku stała się pępkiem świata i epicentrum działalności artystycznej, wreszcie o schyłku Szkoły Paryskiej w czasie drugiej wojny światowej.PRZYPISY
Ludwik Lille, Felietony radiowe o historii sztuki i dziejach paryskiej Polonii wygłaszane w Radio France w latach 1946-1957, Biblioteka Polska w Paryżu, Zbiór rękopisów, syg. 1251.
Tadeusz Makowski, Pamiętnik, Kraków 2003, zapis z 4.04.1913, s. 47.
Makowski, Pamiętnik, zapis z 9.06.1913, s. 70.
Marc Chagall, Moje życie, przeł. Joanna Sell, Kraków 2003, s. 125.
Makowski, Pamiętnik, zapis z 9.06.1913, s. 70.
Maria Komornicka, Listy. Zebrał i opracował Edward Boniecki, Warszawa 2011, list z 14.09.1903, s. 325.
Chagall, Moje życie, s. 121.
Tadeusz Boy-Żeleński, W Sorbonie i gdzie indziej, wolnelektury.pl, https://tinyurl.com/22suvt82 .
Tamże.
Xawery Glinka, Paryż mojej młodości, Londyn 1957, s. 7.
Ilya Ehrenburg, Selections from PEOPLE, YEARS, LIFE, Oxford 1972 . Jeśli nie zaznaczono inaczej, cytaty ze źródeł obcojęzycznych podajemy w tłumaczeniu autorki .
Eugenia Markowa, Malarka złotych rybek. U pani Riu Okanouyé, „Ewa”, r. 2, nr 9 (3.03.1929).
Gertrude Stein, Paris France, Paris 2018 .
Jeanine Warnod, Mon insaisissable Baronne, L’école de Paris. Dans l’intimité de Chagall, Fouijta, Pascin, Cendrars, Carco, Mac Orlan, à Montmartre et à Montparnasse, Paris 2004, s. 248.
Ardengo Soffici, Serge Férat, Hélène d’Oettingen, Correspondance 1903-1964, Lausanne 2013, s. 394.
Tamże, s. 162.
Tamże, s. 173.
Tamże, s. 184.
Tamże, s. 190.
Tamże, s. 195.
więcej..
