Bolesławiec słowem i obrazem malowany - ebook

Są miasta, które na stałe zapisały się w dziejach świata. Jest również wiele miast, które nie występują tak często na historycznej scenie. Ośrodki te cieszą się najczęściej regionalną sławą. Są szczególnie bliskie sercom ich mieszkańców, dumnych ze swoich małych ojczyzn. Do małych miast, które rozwijały się w tle ważnych globalnych wydarzeń, należy Bolesławiec. Dla mieszkańców był i jest miejscem magicznym, źródłem kultury regionalnej. Oswajana od wieków przestrzeń nie przeraża, a fascynuje, sprawia, że mieszkańcy identyfikują się z regionalnym sposobem myślenia, tylko tu czują się w domu, u siebie. Wśród tysięcy byłych i obecnych obywateli znalazło się niemało osób, w których Bolesławiec obudził moc kreacji i natchnienie, pozwalające tworzyć dzieła w różnych dziedzinach sztuki.

W pracy przedstawiam wachlarz bolesławieckich motywów, które zostały utrwalone w formie wizualnej i piśmienniczej. Studium rozpoczyna się przeglądem najważniejszych faktów z historii miasta. Rozwój miasta w ciągu wieków – z jego wzlotami i upadkami – stanowi ważne tło następnych analiz. Wizerunki Bolesławca odnalazłam m.in. na dawnych pieczęciach miejskich, pieniądzu zastępczym, kartach pocztowych, w dziełach sztuki wizualnej, sygnaturach wyrobów ceramicznych, w podaniach, legendach, poezji i prozie.

Wiele źródeł, choćby gipsowe odlewy bolesławieckich pieczęci, medale okolicznościowe, sygnatury, plakietki spotkań Bundesheimatgruppe Bunzlau, twórczość literacka i artystyczna lokalnych autorów, ujrzały po raz pierwszy światło dzienne w tej pracy. Różnorodność materiału badawczego posłużyła do uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy zaprezentowany na nich obraz miasta w formie wizualnej i literackiej przyczynia się do budowania tożsamości.

Za inspirację i wskazówki merytoryczne podziękowania należą się pani profesor Annie Mańko-Matysiak z Instytutu Filologii Germańskiej Uniwersytetu Wrocławskiego. Podziękowania kieruję również do pani dyrektor i pracowników Muzeum Ceramiki w Bolesławcu. Podziękowania należą się także wszystkim autorom, którzy chętnie udostępnili mi swoje dzieła.1. Z dziejów Bolesławca

Historia utkała Bolesławcowi żywot skomplikowany, niejednokrotnie dramatyczny. Jako rekompensatę podarowała mu jednak mądrość, urodę, emocjonalnie związanych mieszkańców i bogactwo kulturowe. Malowniczo położony nad doliną Bobru Bolesławiec jest średniej wielkości miastem z 40 tysiącami mieszkańców. Z geograficznego punktu widzenia leży w północno-zachodniej części województwa dolnośląskiego, u podnóża pasma Gór Kaczawskich. Do rozkwitu miejscowości przyczyniło się zarówno dogodne położenie na szlakach handlowych, jak i bogactwo lokalnych surowców naturalnych, takich jak kaolin, łupki czy glina. Miasto z tradycjami garncarskimi wydaje się doskonale wykorzystywać swoje dziedzictwo kulturowe.

Wiele pytań o najwcześniejszą historię miasta – ze względu na skromny materiał badawczy – pozostaje nadal bez odpowiedzi. Według badaczy teren nad rzeką Bóbr jest miejscem, gdzie trzeba szukać początków obecnego Bolesławca. Pojedyncze znaleziska wskazują na to, że w czasach prehistorycznych obszar ten nie był gęsto zaludniony. Porośnięty niedostępną puszczą nie gwarantował płodnych ziem nadających się do uprawy, nie sprzyjał hodowli bydła. Naukowcy udokumentowali nieliczne ślady obecności przedstawicieli kultury kreswelskiej, kultury ceramiki sznurowej, luboszyckiej czy najbardziej znanej kultury łużyckiej. Archeolodzy i historycy są zdania, że region bolesławiecki, na którego obszarze przeważała puszcza, przez długi czas tworzył rodzaj pasa granicznego między rzekami – Nysą Łużycką a Bobrem, między słowiańskimi osiedleniami a kulturą łużycką na zachodzie. W kwestii słowiańskiego osadnictwa w Bolesławcu przyjmuje się, że we wczesnym średniowieczu teren nadbobrzański zasiedliło plemię Bobrzan.

Pierwsza istotna data w dziejach miasta to 1163 r. Wtedy, ze względów strategicznych, dla ochrony królewskiego terytorium, Bolesław Wysoki założył na prawym brzegu Bobru gród obronny, którego znaczenie zostało wzmocnione przez ustanowienie tu kasztelanii. Niespełna 100 lat później, w 1251 r., książę legnicki Bolesław II Rogatka lokował Bolesławiec na prawie niemieckim. Odbiło się to korzystnie na prawnym i architektonicznym obrazie miasta (rynek stał się wtedy centralnym punktem miejscowości, domy mieszkalne i ulice zaprojektowano na planie szachownicy). Nowe prawa miejskie spowodowały, że kasztelania traciła na znaczeniu i jej zadania przejął wójt. Od początku XIV w. w dokumentach miejskich pojawiły się nazwiska przedstawicieli nowego typu władzy: wójtów, burmistrzów, rajców, ławników, notariuszy. Kolejny etap życia miasta to czas osadnictwa niemieckiego, które na tym terenie postępowało od 1228 r. Przyczyniły się do tego działania Piastów śląskich, którzy po nawiązaniu kontaktów z niemieckimi władcami mieli zamiar zasiedlić i zagospodarować ogromne połacie ziemi pokryte puszczą. Wraz z niemieckimi przybyszami rozprzestrzeniło się prawo niemieckie, nowe metody zarządzania i uprawy roli, nowe obrzędy. Liczba Niemców stopniowo wzrastała, w końcu było ich więcej niż polskiej ludności. Polacy wyprowadzili się na wieś, a w miejskich dokumentach coraz rzadziej pojawiały się ich nazwiska.

Miasto, dzięki położeniu geograficznemu na rubieżach regionu, z dala od centrów władzy, nie było zaangażowane w wewnętrzne walki Piastów. Pozwoliło to na swobodny rozwój, zwłaszcza handlu i rzemiosła. Dzięki coraz większym uprawnieniom istotniejszą rolę w życiu Bolesławca odgrywała rada miasta. Z czasem liczba nowych mieszkańców rosła. W połowie XVI w. wybudowano dla nich miejsca zamieszkania, tworząc tym samym nowe dzielnice. Zatrudnienie oferowały różne zakłady: młyny (mąki, pieprzu, papieru, piasku), spichlerze soli i zboża, zakłady garncarskie, browar i tartak. Wzrastająca liczba obywateli miała ścisły związek z powstaniem budynków użyteczności publicznej, takich jak szkoły, apteka, zakład kąpielowy, ratusz.

Na XV i XVI w. przypadał okres rozkwitu miasta, zarówno pod względem gospodarczym, jak i architektonicznym. Od XVI w. szczególną rolę – obok dominującej branży handlowej i rzemiosła – odgrywało garncarstwo. To właśnie w tej dziedzinie Bolesławiec stawał się powoli znaczącym ośrodkiem. W następnych wiekach coraz więcej ludzi zdobywało zawód garncarza, powstawały warsztaty, zakładano cechy garncarskie. Pod koniec XVIII w. rozbudowano przedmieścia, zbudowano sierociniec, kilka spichlerzy i browarów, zmodernizowano także sieć wodociągów miejskich. W XIX w. nastąpił gwałtowny rozkwit różnych gałęzi przemysłu, powstało wiele zakładów ceramicznych, huta szkła i gazownia. Władze miasta, świadome roli połączeń komunikacyjnych w sukcesie gospodarczym, stale unowocześniały lokalne drogi handlowe. W 1844 r. wybudowano most kolejowy spinający brzegi Bobru.

W dziejach miasta można wskazać czasy niepokojów i niepowodzeń, które katastrofalnie odbiły się na obrazie miasta. W XV w., po śmierci Jana Husa na stosie, popularność zdobywał ruch husycki o dążeniach religijno-społecznych i nacjonalistycznych, cieszący się na Śląsku wsparciem biedniejszych warstw społeczeństwa. Husyci napadli na śląskie miasta w 1425 r., a w 1429 r. podbili, splądrowali i podpalili Bolesławiec. Mieszkańcy, którzy przeżyli, musieli wypłacić niewiarygodnie wysoki okup, co oznaczało ogromne obciążenie finansowe. Plagą miasta w czasach nowożytnych stały się pożary (1479 r. i 1581 r.), zarazy, a od połowy XVI w. przez kilka lat dochodziło w Bolesławcu do anomalii pogodowych, takich jak powodzie i susze. W XVII w. bez wątpienia najtragiczniejszym doświadczeniem dla miasta była wojna trzydziestoletnia (1618–1648). Działania wojenne, obecność żołnierzy wojsk saskich, cesarskich, szwedzkich i węgierskich zrujnowały miasto. Dodatkowo klęska głodu, zarazy oraz prześladowania spowodowały ogólne zubożenie ludności. Jednym ze skutków ekonomicznych był spadek poziomu produkcji i handlu. W kolejnych wiekach przyczyną dotkliwych strat materialnych były wojny napoleońskie i I wojna światowa (1914–1918).

1.1. Bolesławiec w XX i XXI w.

Podczas II wojny światowej życie w Bolesławcu przebiegało stosunkowo spokojnie. Funkcjonowało wiele zakładów, z których kilka zostało przeniesionych z innych regionów Niemiec. W zakładach zatrudniano więźniów i przymusowych robotników. Sytuacja raptownie uległa pogorszeniu pod koniec wojny, a ogień artyleryjski obrócił miasto w pył. Od maja 1945 r. polskie władze rozpoczęły odgruzowywanie i odbudowę miasta. Obok Niemców, którzy zdecydowali się na pozostanie w Bolesławcu, pojawili się nowi mieszkańcy. Jako pierwsze przyjechały grupy z zachodnich, centralnych i wschodnich dzielnic Polski. Największą społeczność tworzyli reemigranci, czyli potomkowie polskich emigrantów osiadłych w krajach byłej Jugosławii. Najmniejsza liczebnie była grupa przybyszy z Francji. Z biegiem lat każda z tych zbiorowości przyczyniła się do rozwoju kulturalnego miasta, wniosła cząstkę różnorodności.

Miasto rozbudowywało się, powstawały nowe zakłady pracy, osiedla, szkoły. Po przełomowym 1989 r. w Bolesławcu pojawiły się nowe problemy: rosnący poziom bezrobocia, coraz większe wśród obywateli poczucie niepewności losu, chaos gospodarczy. W połowie lat 90. miasto przezwyciężyło trudności. Na znaczeniu zyskały wartości regionalne, bogate dziedzictwo kulturowe stało się atutem miasta. Kontynuowano lub zawiązano współpracę partnerską miast: z Siegburgiem i Pirną w Niemczech, Prnjavorem w Bośni i Hercegowinie (Republice Serbskiej), Česką Lípą w Czechach, Norgent-sur-Marne we Francji. Pod hasłem „mała ojczyzna” organizowano wiele imprez. Miasto brało udział w wielu spotkaniach dotyczących współpracy w Euroregionie Nysa w dziedzinach: kulturalnej, naukowej oraz gospodarczej.

Bolesławiec, w poszukiwaniu własnej drogi do sukcesu w nowej rzeczywistości, zdecydował, że fundamentem współczesnego wizerunku będzie długa historia miasta i kultury. Wyroby z gliny i ceramiki stały się symbolami miejscowości. Do głosu doszli przedstawiciele różnych środowisk kulturalnych i narodowości, które wcześniej współtworzyły bolesławieckie społeczeństwo. Miasto szukało własnej tożsamości i znalazło ją w kulturowej różnorodności.

1.2. O nazwie miasta

Istnieje kilka hipotez dotyczących pochodzenia nazwy miasta. Większość badaczy jest zdania, że odwołuje się ona do imienia założyciela grodu – Bolesława. Nazwa miasta jest nazwą pamiątkową, należy do kategorii nazw dzierżawczych, odojcowskich, które oznaczają przynależność i stosunek własności do pierwszego założyciela. Wskazuje na to sufiks „-iec”, który został dodany do pierwotnej nazwy „Boleslav”. Sporne jest jednak, od którego Bolesława wywodzi się nazwa. Niektórzy historycy wskazują na Bolesława Wysokiego, inni za założyciela miasta uważają Bolesława Krzywoustego. W ciągu wieków brzmienie nazwy zmieniało się kilkakrotnie. W literaturze przedmiotu można znaleźć formy pochodzące z różnych epok. Zmiany głoskowe odzwierciedlają procesy historyczne, językoznawcze i kulturowe, a w kolejnych brzmieniach skrywają się wpływy czeskie, morawskie, łacińskie i niemieckie. Uwzględniają one również ówcześnie obowiązujące zasady pisowni. Spośród najstarszych form można wymienić choćby „Boleslauezc” (1202 r.), „Boleslauech” (1203 r.) czy „Boleslauez”. We wczesnym i późnym średniowieczu zasady pisowni zależały od ośrodka piśmienniczego, w którym spisywano i sporządzano dokumenty. Jako przykład zależności zapisu nazwy od zasad panujących w ośrodku sporządzającym dokument posłużyć może forma „Boleslauech”. Nazwa ta występuje w dokumentach z kancelarii w Trzebnicy, w której dominowały zasady pisowni śląskiej. Występujący w tej postaci zapis „ch” zamiast „c” wskazuje na dialekt mazurski. Warte wspomnienia są łacińskie formy, które w różnych epokach albo obowiązywały, albo były po prostu modne: „Boleslaviensis”, „Boleslavia”, „Boleslaviae”. W wyniku niemieckiej kolonizacji postępowała germanizacja polskiej formy nazwy miasta. Dawne niemieckie brzmienia „Boleslawitz”, „Bonczlaw”, „Bonzlavia”, „Bonzlau” i „Bunzlau” odnoszą się do pierwotnej nazwy słowiańskiej „Boleslaviec”. Powstały one w wyniku fonologicznego procesu dysymilacji sąsiadujących dźwięków „l-n”, a później „sl-zl”. Najbardziej rozpowszechniona niemiecka forma to „Bunzlau”, funkcjonowała ona najdłużej i pod nią miasto stało się znane. Obowiązywała ona do końca II wojny światowej (1945 r.), potem miasto otrzymało polską nazwę Bolesławiec.PRZYPISY

Bundesheimatgruppe Bunzlau to stowarzyszenie dawnych mieszkańców Bolesławca, którzy po wojnie zamieszkali w Siegburgu i okolicach. Kierowani przywiązaniem do dawnego miejsca zamieszkania, kultywują pamięć o nim.

1. Z dziejów Bolesławca

www.um.boleslawiec.pl (stan na 02.01.2010).

R. Kołomański, Osadnictwo w świetle źródeł archeologicznych na terenie Euroregionu Nysa w granicach województwa jeleniogórskiego Die Besiedlung der Neisseregion: Urgeschichte – Mittelalter – Neuzeit. 1. Symposium der Geschichtskommision der Euroregion Neisse (…), Zittau 1995, s. 35–37.

Por. Deutsche Geschichte im Osten Europas, red. N. Conrads, Berlin 1994, s. 20–50; J. Kostrzewski, Pradzieje Śląska, Wrocław 1970, s. 36–37; R. Żerelik, Średniowieczny Bolesławiec 750 lat Bolesławca, dzieje miasta i jego historyczne związki ze Śląskiem, Łużycami i Czechami, Bolesławiec 2001, s. 7–8; Historia Śląska..., red. M. Czapliński, Wrocław 2002; Bolesławiec: monografia miasta, red. T. Bugaj, K. Matwijowski, Bolesławiec 2001, s. 18; Denkwürdigkeiten der Stadt Bunzlau: eine Fortsetzung der Chronik bis 1817, red. E.F. Buquoi, s. 4–8; E. Wernicke, Chronik der Stadt Bunzlau von den ältesten Zeiten bis zur Gegenwart, Bunzlau 1884.

R. Żerelik, dz. cyt., s. 8.

Por. Bolesławiec: monografia..., dz. cyt., s. 24–25; R. Kołomański, dz. cyt.

Zob. Denkwürdigkeiten..., dz. cyt., s. 4–20; Bolesławiec: monografia..., dz. cyt., s. 26–27.; J. Bachmiński, Bolesławiec, Wrocław 1970, s. 7.

Bolesławiec: monografia..., dz. cyt., s. 39–46.

Tamże.

Zob. W. Bein, Schlesien im Hochmittelalter. Geschichte und Kultur der Siedelzeit, Würzburg 1982, s. 11–18; Deutsche Geschichte..., dz. cyt., Berlin 1994, s. 95–97; Historia Śląska..., dz. cyt., s. 56; H. Loebel, Schlesien. Begegnungen mit der Geschichte in Bildern, Hannover 1987, s. 23–25.

Bolesławiec: monografia..., dz. cyt., s. 28–29.

Tamże, s. 40–42.

J. Bachmiński, dz. cyt., s. 18.

Por. Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler in Polen und Schlesien, München 2005, s. 19–20 i 151–157.

Zob. L. Löw, H. Schäfer, K. Spindler, Bodenfunde Bunzlauer Keramik der 1. Hälfte des 19. Jahrhunderts aus Greifswald Beiträge zur Bunzlauer Keramik, red. K. Spindler, Innsbruck 1997, s. 111; S. Seeger, Bunzelgeschirr. Keramik aus dem Kreis Bunzlau, Königswinter 1996, s. 3–5; K. Strauss, Schlesische Keramik, Strassburg 1928, s. 26–30.

J. Bachmiński, dz. cyt., s. 26–27.

Jan Hus – pochodzący z Pragi chrześcijański reformator Kościoła, twórca ruchu husyckiego.

Por. Bolesławiec: monografia..., dz. cyt., s. 35–36; Deutsche Geschichte..., dz. cyt., s. 146–153; Historia Śląska..., dz. cyt., Wrocław 2002, s. 94–95.

Bolesławiec: monografia..., dz. cyt., s. 63, 78.

Por. Historia Śląska..., dz. cyt., s. 173–174; W. Korta, Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003.

Zob. Kultura na Dolnym Śląsku, red. J. Trzynadlowski, Warszawa 1977; Bolesławiec: monografia..., dz. cyt., s. 243–244.; Cz. Buczek, Repatrianci z Jugosławii na ziemi bolesławieckiej, „Rocznik Dolnośląski” nr VIII, s. 159–178.

W 1989 r. doszło do porozumienia opozycji z władzą komunistyczną, co zapoczątkowało okres przemian gospodarczo-społecznych w Polsce.

S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 7.

Bolesławiec: monografia..., dz. cyt., s. 27.

Zob. S. Rospond, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, t. 1, Warszawa 1970, s. 75–76; Bolesławiec: monografia..., dz. cyt., s. 42.

Takimi centrami były najpierw klasztory i dwory, później kancelarie, które znajdowały się w różnych regionach.

S. Rospond, Dzieje polszczyzny śląskiej, Katowice 1959, s. 105.

Tenże, Słownik etymologiczny…, dz. cyt., s. 76.