Bykownia. Czwarty Cmentarz Katyński. Ostatni świadkowie - ebook

WSTĘP

_Mam osiem lat. Noc. Budzą mnie ostre, nieznajome głosy. Po chwili wchodzi do sypialni ojciec w_ _wierzchniej odzieży, tuż za nim obcy cywil. Ojciec dyskretnym ruchem wsuwa mi do rączki swoją obrączkę – Pamiętaj czyją jesteś córeczką! Całuje i_ _odchodzi._

Książka przeplata losy wojenne polskich oficerów z losami ich bliskich. Dzieci, będące częstokroć świadkami aresztowań ojców przez NKWD, wspominają ostatnie spędzone z nimi chwile.

_Jako trzynastoletnia dziewczynka widziałam ojca po raz ostatni. Machałyśmy mu z_ _balkonu z_ _siostrą i_ _matką. Ojciec nauczył mnie jazdy konnej i_ _po raz pierwszy zaprowadził do szkoły._

Trudno opisać emocje targane przez lata nadzieją na powrót ukochanej osoby. Niezmiennie, każdego dnia, każdego roku, przez długie lata. Kolejne urodziny, święta, zdobycie dyplomu i ślub – szczęście, którym nie dane było podzielić się z ojcem.

Książka odsłania ukrywaną przez dziesięciolecia prawdę historyczną ukraińskiego cmentarzyska w Bykowni pod Kijowem. Stanowi reporterską relację z prac ekshumacyjnych tego miejsca. Jest wyjątkową pamiątką, tak w znaczeniu historycznym, jak i w wymiarze przeżyć osobistych.

Nie da się zaakceptować widoku odkrytych grobów, do których wrzucano ciała bezbronnych ofiar. Rozmiar tragedii, okrucieństwa i kaźni widziany z bliska, oprócz głębokiej refleksji, zobowiązał mnie do opowiedzenia o niej.

Bazę publikacji stanowią gromadzone na przestrzeni lat 2010–2020 materiały dziennikarskie: wywiady, zapiski reporterskie z dokumentacji prac archeologicznych w Bykowni, fotografie, dokumenty historyczne oraz korespondencja wysyłana przez aresztowanych oficerów do bliskich.

Wspólnie z dziećmi oficerów uczestniczymy także w wyczekiwanej latami uroczystości otwarcia cmentarza i upamiętnienia ich ojców.

_Prawie biegłem tą drogą, żeby jak najszybciej dojść, zobaczyć cmentarz i_ _znaleźć nazwisko ojca._

_Znalazłem je i_ _poczułem się bardzo zmęczony. Usiadłem, spojrzałem na te duże sosny, ten las i_ _pomyślałem: czy jak ojciec ginął, myślał o_ _nas? Pomyślałem, że teraz wreszcie ma swoje miejsce._

Ukrywana tragedia katyńska stała się dla świata symbolem okrucieństwa, odczłowieczenia oraz zakłamania. Cmentarz w Bykowni, po Katyniu, Charkowie i Miednoje, jest czwartym cmentarzem katyńskim, odsłaniającym dowody zbrodni NKWD.

W rękach badaczy spoczęła ogromna odpowiedzialność, która wśród rodzin katyńskich poruszyła wielkie emocje, wzbudziła nadzieję na uroczyste pożegnanie bliskich. Historia cmentarzyska w Bykowni to również opowieść o ukrywaniu i fałszowaniu prawdy historycznej przez radzieckie komisje śledcze.

Prawda o Bykowni została osadzona w ramy historyczne całej zbrodni katyńskiej, w oparciu o zdobyte przez historyków dokumenty, ukraińską listę katyńską oraz ujawnione w mogiłach przedmioty polskie.

Nie sposób ominąć poruszającej atmosfery lasu w Bykowni. Na terenie cmentarza do dziś wieszane są na drzewach ukraińskie chusty, biało-czerwone szarfy oraz tabliczki z nazwiskami zamordowanych. To las, w którym jeszcze do niedawna miejsca pochówku tysięcy ofiar stalinowskich mordów wyznaczały pagórki, porośnięte dzikimi zaroślami.

Bykownia jest odniesieniem do kijowskich miejsc kaźni, zwłaszcza więzienia łukianowskiego, gdzie wiosną 1940 roku odbywały się masowe egzekucje polskich oficerów.

Świadkami ukraińskiej zbrodni katyńskiej w Bykowni stali się badający cmentarzysko archeolodzy. Prace ekshumacyjne polskich i ukraińskich archeologów objęły ponad dwieście grobów, zlokalizowanych wcześniej poprzez geologiczne odwierty. Skrupulatnie prowadzone badania potwierdziły, że siedemdziesiąt grobów, to groby, w których spoczywają Polacy. Naliczono w nich niespełna dwa tysiące ofiar.

Pracom badawczym przewodniczył wybitny polski archeolog, prof. Andrzej Kola. Ekspedycję naukową stanowił zespół fachowców, ekshumujących wcześniej groby ofiar NKWD na cmentarzysku w Charkowie. Unikalne, zarejestrowane materiały fotograficzne pozwoliły oddać
atmosferę prac badawczych.

W czasie prac ekshumacyjnych cmentarz w Bykowni odwiedzali krewni zamordowanych. Odwiedzający dekorowali drzewa szarfami, ukraińskimi lnianymi ręcznikami, pytali historyków o identyfikację ofiar. Widok odkrytych grobów był dla nich emocjonalnym wstrząsem.

Po siedemdziesięciu latach, dzieci oficerów doczekały się pogrzebu ojców. 21 września 2012 roku nastąpiło uroczyste otwarcie czwartego cmentarza katyńskiego w Bykowni.

_Po 72 latach przeżyłem uroczysty pogrzeb mojego ojca, aresztowanego przez radzieckie NKWD 28 lutego 1940 roku –_ powiedział syn granatowego – Jerzy Ziółkowski.

_Dorota Pawlak_INTRODUCTION

“I am eight years old. Night. I am awakened by sharp unfamiliar voices. After a while my father enters the bedroom wearing his outer garments, closely followed by a strange civilian. My father discreetly slips his wedding ring into my little hand – “Remember whose little daughter you are!” He kisses me and leaves.

This book interweaves the wartime fates of Polish officers with the fates of their loved ones. Children, who often witnessed their fathers being arrested by the NKVD, recall the last moments they spent with them.

“As a thirteen-year-old girl I saw my father for the last time. We were waving to him from the balcony with my sister and mother. My father taught me how to ride a horse and for the first time took me to school”.

It is difficult to describe the emotions that have been tormented over the years by the hope of the return of a loved one. Invariably – every day, every year, for many years. Another birthday, Christmas or Easter, graduation and marriage – happiness that could not be shared with the father.

This book reveals, concealed for decades, the historical truth about the Ukrainian burial-ground in Bykivnia near Kiev. It is a reporter’s account of the exhumation works at this site. It is an exceptional memento, both in its historical meaning and in the dimension of personal experiences.

It is impossible to accept the sight of sight of uncovered graves into which the bodies of defenceless victims were thrown.

The extent of the tragedy, of the cruelty and of the torment, seen from close up, in addition to deep reflection, bound me to tell about it.

This publication is based on journalistic materials collected over the years 2010–2020: interviews, reportage notes from the documentation of archaeological works in Bykivnia, photographs, historical documents and correspondence sent by arrested officers to their loved ones.

Together with the officers’ children, we are also participating in a long-awaited ceremony to open the cemetery and commemorate their fathers.

“I almost ran down this road to get there as quickly as possible, to see the cemetery and find my father’s name. I found it and felt very tired. I sat down, looked at those big pine trees, that forest, and thought: when my father was dying, was he thinking of us? I thought: now he finally has his place.”

The Katyn tragedy, which was kept secret, became for the world a symbol of cruelty, dehumanisation and mendacity. The cemetery in Bykivnia, after Katyn, Kharkiv and Mednoye is the fourth Katyn cemetery to reveal evidence of the crimes of the NKVD.

A huge responsibility rested in the hands of researchers, which stirred up great emotions among the Katyn Families and raised hopes for a solemn farewell to their loved ones. The history of the burial ground in Bykivnia is also a story about the concealment and falsification of historical truth by Soviet commissions of investigation.

The truth about Bykivnia has been put into the historical framework of the entire Katyn Massacre, based on documents obtained by historians, the Ukrainian Katyn list and Polish objects revealed in the graves.

It is impossible to miss the moving atmosphere of the Bykivnia forest. In the area of the cemetery, Ukrainian scarves, red and white sashes and plaques with the names of the murdered are still hung on the trees. This is a forest where until recently the burial places of thousands of victims of Stalinist murders were marked by knolls overgrown with wild thickets.

Bykivnia is a reference to the Kiyv mass torment sites, especially to Lukyanivska Prison, where mass executions of Polish officers took place in the spring of 1940.

Archaeologists investigating the cemetery in Bykivnia have become witnesses to the Ukrainian Katyn Massacre. Meticulous research has confirmed that seventy graves are the graves where the Poles are buried. Just under two thousand victims where counted therein.

The research work was led by the eminent Polish archaeologist, Professor Andrzej Kola. The scientific expedition consisted of a party of experts, who had previously exhumed the graves of NKVD victims in the Kharkiv burial ground. The unique, recorded photographic materials made it possible to convey the atmosphere of the research work.

During the exhumation works, the cemetery was visited by relatives of the murdered. Visitors to Bykivnia, decorated the trees with sashes, Ukrainian linen towels, asked questions to historians about the identification of the victims. The sight of the uncovered graves was an emotional shock for them.

After seventy years, the officers’ children lived to see their fathers buried. On 21 September 2012, the official opening of the fourth Katyn cemetery in Bykivnia took place.

“After 72 years, I experienced the solemn funeral of my father, arrested by the Soviet NKVD on February 28, 1940,” said the son of a navy-blue one¹ – Jerzy Ziółkowski.

_Dorota Pawla_k

------------------------------------------------------------------------

¹ Blue Police as it is commonly translated or rather Navy-Blue Police as it should be literally translated from Polish (from the colour of the uniforms) was the popular name of the police in the German-occupied Poland during Second World War (official name – Polish Police of the General Government). They were financed by residual local (Polish) government structures being under the supervision of the German civil administration and they were subordinated to the local commanders of the German Ordnungspolizei (Order Police). They dealt with ordinary criminality. A large number of them cooperated with the Polish Underground.I
OSTATNIEGO LATA…

Słoneczne lato 1939 roku nie zwiastowało wojny. Życie rodzinne Kresowian toczyło się swoim rytmem. O ważnych wydarzeniach oraz nowinkach kulturalnych donosił, jak co dzień, „Kurjer Wileński”. Redakcja gazety mieściła się przy ul. Biskupa Bandurskiego 4. Funkcję redaktora naczelnego pełnił Józef Święcicki. Nakład „Kurjera” był kierowany do obwodu nowogródzkiego, grodzieńskiego, wileńskiego, poleskiego oraz wołyńskiego. Cena numeru – 15 groszy.

W niedzielnym wydaniu Kuriera Wileńskiego z dnia 6 sierpnia 1939 roku, na pierwszej stronie wydrukowano depeszę prezydenta Ignacego Mościckiego do marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza. Tego dnia, na krakowskich Błoniach odbywały się uroczystości z okazji 25-lecia Czynu Zbrojnego Legionów. Do udziału w obchodach dołączyli Węgrzy, którzy, będąc w szeregach Legionów Polskich, także uczestniczyli w walkach o niepodległość. Podróżując pociągiem budapeszteńskim, 5 sierpnia grupa dotarła do Lwowa. Na dworcu Węgrów powitali przedstawiciele władz z wicewojewodą lwowskim dr. Piotrem Małaszyńskim oraz starostą grodzkim dr. Lucjanem Dembowskim na czele².

_Marszałek Polski E. Śmigły-Rydz, Kraków_

_Gdy cała Polska w_ _radosnym wzruszeniu święci wielką rocznicę 25-lecia czynu oręża polskiego, całym sercem jestem z_ _Wami, drodzy Legioniści._

_Wy, dumni Żołnierze Józefa Piłsudskiego i_ _Wasz najpiękniejszy czyn, niech będzie wzorem dla Polski dzisiejszej, która Wam przede wszystkim zawdzięcza niepodległość. Na Twoje ręce, kochany Marszałku, ślę dla wszystkich uczestników Zjazdu serdeczne pozdrowienia, a_ _Tobie_ _Naczelny Wodzu składam życzenia, żebyś tworzył dalsze wielkie tradycje dla naszego narodu._

_(–) IGNACY MOŚCICKI, Prezydent Rzeczypospolitej_

_Wisła – Zamek, dnia 6 sierpnia 1939 r._³

Ryc. 1. Marszałek Edward Śmigły-Rydz podczas przemówienia na krakowskim Zjeździe Legionistów 6 sierpnia 1939 r. (fot. domena publiczna)

Fig. 1. Marshal Edward Śmigły-Rydz, during his speech at the Legionnaires’ Congress in Cracow, 6th August 1939 (photo. public domain)

Niedzielny „Kurjer Wileński” relacjonował także kolejny etap prac budowlanych największej hydroelektrowni w Polsce, w malowniczych Turniszkach, oddalonych zaledwie kilkanaście kilometrów od Wilna. Ministerstwo Komunikacji, przy finansowym wsparciu Funduszu Pracy, przeznaczyło na ten cel 15 milionów złotych.

O rozpoczynającym się wkrótce roku szkolnym przypominały anonse trwających właśnie naborów do szkół:

_Dyrekcja Prywatnego Gimnazjum i_ _Liceum Żeńskiego im. Marii z_ _Billewiczów Piłsudskiej w_ _Baranowiczach ogłasza zapisy na rok szkolny 1939/1940. Egzaminy wstępne do kl. I, II i_ _III, jak również do Liceum kl. 1-ej, odbędą się dnia 1 września. Dzieci urzędników państwowych korzystają ze zniżek._

Tętniące życiem Wilno zapewniało tego lata wiele atrakcji kulturalnych. Teatr Muzyczny LUTNIA o godz. 14:15 zapraszał widzów na spektakl _Modelka_, o 18:15 wystawiano _Barona Cygańskiego_. Wycieczki mogły korzystać z ulg biletowych.

W kinie HELIOS premiera filmu _Młode serca_. W jednym arcydziele trzy wielkie gwiazdy: Paulette Goddard, Janet Gaynor oraz Douglas Fairbanks Jr.

Państwowy Zakład Zdrojowy w Druskiennikach nad Niemnem zachęcał kuracjuszy do kąpieli leczniczych: solanka i borowina. W ofercie także inhalacje oraz solarium.

Na ostatniej stronie gazety nieśmiałe ogłoszenie matrymonialne:

_Panna lat 28, inteligentna, ładna, wysoka blondynka, posiadająca realność w_ _Wilnie – pozna w_ _celu matrymonialnym pana do lat 40 na stanowisku. Zgłosz. do adm. „K.W”, sub. „Poważne”_⁴_._

Tymczasem na południowo-wschodnim krańcu Polski mieszkańcy wytwornego Lwowa, popijając poranną kawę, wertowali stronice „Gazety Lwowskiej”.

Redakcja „Gazety Lwowskiej” mieściła się we Lwowie przy ul. Zimorowicza 15 na I piętrze. Cena numeru opiewała na 10 gr. Prenumerata we Lwowie bez doręczenia do domu wynosiła 2 zł miesięcznie, 6 zł na kwartał. Z dostarczeniem do domu odpowiednio 2,40 zł i 7 zł. Podobna cena wraz z przesyłką dotyczyła prenumerat na prowincji. Gazetę wydawała Polska Agencja Telegraficzna. Jej redaktorem naczelnym oraz dzierżawcą był Aleksander Wareński, który zmarł nagle, 8 sierpnia 1939 roku⁵. Jego następcą został Edward Kozłowski.

Niedzielny numer „Gazety Lwowskiej” z 6 sierpnia 1939 roku, był przedostatnim zredagowanym przez Aleksandra Wareńskiego. Pierwsza strona gazety donosiła o polsko-angielskiej współpracy finansowo-gospodarczej Wywiadu w tej sprawie udzielił redaktorowi Wareńskiemu, przebywający w Londynie minister Adam Koc, przewodniczący delegacji polskiej do rokowań prowadzonych w Londynie. Minister Koc zapewniał o potrzebie wejścia Polski w ściślejszą kolaborację z krajami wolnodewizowymi, takimi jak Anglia, Francja i Stany Zjednoczone.

Na stronie 3 _„Mowy Prezydenta Roosevelt’a o_ _polityce zagranicznej”_ czytamy: _Na wczorajszej konferencji prasowej prezydent Roosevelt przedstawił dziennikarzom program swych wakacyj. Po zakończeniu obrad Kongresu, prezydent spędzi 10 dni w_ _swej rezydencji Hyde Park, gdzie złoży swój podpis pod 400 ustawami uchwalonymi przez reprezentacje parlamentarne. Następnie wyruszy z_ _Nowego Yorku w_ _10-cio dniową podróż morską, w_ _czasie której poświęci czas sportowi rybackiemu, po czym powróci do Hyde Park._

Na dalszych stronach gazety następują ogłoszenia urzędowe i obwieszczenia o licytacjach komorniczych:

_Komornik Sądu Grodzkiego w_ _Kopyczyńcach, na podstawie artykułu 602 k.p.c., podaje do publicznej wiadomości, że dnia_ _17 sierpnia 1939 roku o_ _godzinie 11-tej w_ _Chorostkowie, odbędzie się 1-sza licytacja ruchomości należących do Stanisława hr. Siemieńskiego, składająca się z_ _100 kóp żyta a_ _20 zł., 50 kóp pszenicy a_ _25 zł., oszacowanych na łączną sumę zł. 3250. Ruchomości można oglądać w_ _dniu licytacji w_ _miejscu i_ _czasie oznaczonym._

Przedwojenny Lwów, jako prężny ośrodek kulturalny II Rzeczypospolitej, zapewniał miłośnikom kina i teatru codzienne pokazy spektakli oraz seansów:

_Kino EMPIRE zaprasza na najnowszą, kapitalną komedię, pełną dowcipu i_ _humoru PECHOWIEC z_ _Lucien Baroux oraz Mary Glory w_ _rolach głównych._

A dla najmłodszych coś słodkiego. Tego lata, wielkim powodzeniem cieszyły się lody Pingwin. Reklamowano je anonsem:

_Od Tatr po Bałtyku wody_

_Wszyscy chwalą PINGWIN lody_⁶_._

W gronie wybitnych artystów urodzonych we Lwowie znaleźli się między innymi Krystyna Feldman, Jerzy Janicki i Adam Hanuszkiewicz. Ze Lwowem była także związana od pokoleń rodzina wybitnego aktora – Jerzego Michotka, skazanego w czasie II wojny światowej na pobyt w łagrach. Do ojca artysty – Feliksa należała mieszcząca się w Rynku cukiernia o nazwie Słodki Kącik – słynąca ze znakomitych strudli. Na scenach przedwojennego Lwowa występowała również młodziutka solistka Iryna Jarosewycz, późniejsza żona generała Władysława Andersa, posługująca się pseudonimem artystycznym Renata Bogdańska oraz pochodząca z Pińska aktorka oraz śpiewaczka operowa Maria Stepowa-Karpiak, z domu Kowman. Rodzina Marii wywodziła się z dość zamożnej rodziny. Polikarp i Krystyna Kowmanowie byli w posiadaniu sporego majątku. Aktorka słynęła z mocnego osobliwego sopranu oraz wszechstronności wcielania się w przeróżne role – od dramatycznych po komediowe. Aktywność artystyczną Stepowej zainicjowały występy w amatorskiej grupie artystycznej w Brześciu. Niespełna dwudziestoletnia aktorka zagrała Marusię w przedstawieniu Michała Staryckiego, pt. _Och, nie jedź, Gryciu, i to w nocy_. Warsztat aktorski Maria Stepowa szlifowała, występując w objazdowych przestawieniach na Polesiu, w których grał także aktor i reżyser – Jerzy Abramczuk. Para wkrótce pobrała się, a owocem namiętnego związku była córka Ałła. Małżeństwo artystów nie przetrwało jednak próby czasu Po rozstaniu z mężem Maria poślubiła kierownika artystycznego teatru Olesa Stepowego. Szczęśliwy związek aktorki z drugim mężem także nie trwał długo. Zaledwie trzy lata po ślubie Oles zmarł. Będąc wdową, aktorka nie porzuciła teatru. Nadal występując zachwycała publiczność min. rolą carycy w dramacie _Caryca Gruzji_ wystawianym w teatrze im. I. Kotlarewskiego. Podczas II wojny światowej Stepowa współpracowała z teatrem Łesi Ukrainki, a następnie gościła na scenie teatru Opery Lwowskiej, w której doceniano jej mocny sopranowy głos.

JERZY JAKUBOWSKI, wnuk Marii Stepowej:

_– Przedwojenny Lwów tętnił życiem artystycznym. Mama była zachwycona Lwowem. Babcia zabierała matkę do teatru, często odwiedzała też swoją przyjaciółkę – wybitną aktorkę i reżyserkę Wandę Siemaszkową. To były wytworne damy. Mama miło wspominała wizyty przy herbacie z ciasteczkami w mieszkaniu Siemaszkowej._

_– Maria była śpiewaczką operową, miała mocny głos. Jaką skalą operowała?_

_– Babcia śpiewała sopranem. W jednym z artykułów pisano, że na jej przedstawieniu gościli posłowie Sejmu RP oraz ambasadorowie. Po arii wykonanej przez moją babcię owacje na stojąco trwały kilkanaście minut. Babcia pięknie śpiewała, grała też ciekawe role._

Repertuar aktorki jest bogaty – liczy niespełna sto ról, m.in. żony producenta w trzyaktowej farsie „_Hiszpańska mucha”_ F. Arnolda, E. Bacha, ciotki Moti w spektaklu _Myna Mazajło_ oraz Stakanczychy w _Narodnyj Malachij_, _Malachii Ludowej_⁷ – na podstawie dzieł wybitnego dramaturga Mykoły Kulisza wystawianych w teatrze Opery Lwowskiej. Zafascynowany Szekspirem ukraiński pisarz i reżyser padł ofiarą wielkiego terroru. Wraz z innymi ukraińskimi twórcami nazywanymi pokoleniem rozstrzelanego odrodzenia, min. aktorem Teatru Dramatycznego im. Tarasa Szewczenki w Charkowie Łesiem Kurbasem, poetą i prozaikiem – Ołeksem Slisarenką oraz literaturoznawcą, krytykiem i tłumaczem poezji antycznej Mykołą Zerowem został rozstrzelany w 1937 roku przez NKWD na uroczysku w Sandarmoch w Republice Karelii. Po zakończeniu wojny Stepowa posądzana o kolaborację z Niemcami wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych. Przez wiele lat występowała na deskach Ukraińskiego Teatru w Filadelfii. Ałła nigdy nie poznała losów matki. Z kolei Maria po kłamliwych informacjach, jakie dobiegły ją ze strony byłego męża Jerzego, tkwiła w przekonaniu, że córka nie żyje. Nastoletnia Ałła po raz ostatni widziała się z matką, będąc w 1943 roku na wakacjach we Lwowie.

_– Czy Ałła tęskniła za matką, szukała jej?_

_Myśmy udali się po wojnie do PCK na Plac Zbawiciela w Warszawie, ale powiedziano nam, że babcia prawdopodobnie nie żyje. Ktoś inny w rozmowie z moją mamą twierdził, że babcię widziano w Wiedniu. Mama szukała grobu babci, ponieważ była przekonana, że ona nie żyje, tymczasem babcia tuż po wojnie wyemigrowała_ _do Filadelfii._

_– Czy Ałła dowiedziała się, że jej matka przeżyła wojnę?_

_– Tak. Pięć lat przed śmiercią mama dowiedziała się, że babcia mieszkała w Filadelfii, ale niestety babcia zmarła w Ameryce w 1984 roku, więc nie zdążyliśmy się spotkać. Babcia nie przyjeżdżała do Polski, ponieważ była przekonana, że nie ma tu nikogo._

Maria, mieszkając w Filadelfii, po raz trzeci wyszła za mąż za pochodzącego z Przemyśla reżysera Włodzimierza Karpiaka. Prawdopodobnie to właśnie z nim wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych.

***

Czwartkowa „Gazeta Lwowska”, nr 196 z 31 sierpnia 1939 roku, wydana w przededniu wybuchu II wojny światowej, była jej ostatnim numerem.

Już same nagłówki, dotyczące sytuacji politycznej, stosunków sąsiedzkich oraz przyszłości Polski, budziły niepokój:

_Protest Rządu Polskiego wobec wrogiej akcji w_ _Słowacji:_

_29 (sierpnia 1939 r.) br. radio słowackie, po przybyciu niemieckich wojsk na terytorium Słowacji w_ _myśl układu niemiecko-słowackiego o_ _ochronie, ogłosiło grożące niebezpieczeństwo ze strony polskiej i_ _wezwało ludność słowacką, aby odnosiła się do wojsk niemieckich jako dobrych przyjaciół i_ _współpracowała z_ _nimi w_ _walce ze wspólnym wrogiem._

_Chwila, która została wybrana w_ _Słowacji do ogłoszenia Polski jako wroga tego kraju mówi sama za siebie i_ _dowodzi, że:_

Ryc. 2. Słowacko-niemieckie braterstwo broni, kampania wrześniowa, Komańcza 1939 rok (fot. domena publiczna)

Fig. 2. Slovak-German brotherhood of arms, September Campaign, Komańcza 1939 (photo. public domain)

_Rząd słowacki pod wpływem tego obcego państwa nie panuje nad sytuacją w_ _swoim kraju, Polska nie żywi żadnych nieprzyjacielskich zamiarów wobec narodu i_ _państwa słowackiego, dla którego naród polski zachowuje żywą przyjaźń, toteż musi ostrzec społeczeństwo słowackie przed świadomym wprowadzeniem go w_ _błąd._

_Rząd polski w_ _dniu dzisiejszym zaprotestował kategorycznie wobec posła słowackiego w_ _Warszawie oraz za pośrednictwem Charge D’affaires w_ _Bratysławie przeciwko wspomnianej odezwie oraz wrogiej akcji, skierowanej przeciwko Polsce._

Zawarcie sojuszu ze Słowacją było zaplanowanym działaniem taktycznym Hitlera, co do wykorzystania terytorium tego kraju do rozciągnięcia linii frontu oraz ataku III Rzeszy na Polskę od strony południowej. Z kolei dla podburzonej przez Hitlera ludności Słowacji, wrześniowy atak na Polskę miał skutkować odzyskaniem, utraconych w 1920 roku, terytoriów Spiszu i Orawy, co też się stało.

_Z ostatniej chwili:_

_Dalsze zarządzenia obronne:_

_Na murach miasta rozlepiono afisze o_ _zarządzeniu Pana Prezydenta R.P. o_ _dalszych zarządzeniach obronnych. Jutro, tj. 31 sierpnia br._ _i_ _w dniach następnych powołuje się wszystkich, którzy służyli, czy też nie, od 18 do 40 roku życia. Rozporządzenie wymienia szczegółowo, którzy z_ _oficerów, podchorążych, podoficerów i_ _szeregowych mają się zgłosić oraz wymienia tych, którzy są zwolnieni od stawiennictwa. Niestawienie się pociąga za sobą karę pozbawienia wolności bezterminowo lub nawet karę śmierci._

Kiedy polski rząd mobilizował wojsko, wzywając do stawiennictwa oficerów rezerwy, korespondenci zagraniczni relacjonowali wystąpienie premiera Wielkiej Brytanii, Arthura Neville Chamberlaina, na temat niepokojących stosunków polsko-niemieckich oraz przygotowań Wielkiej Brytanii do ewentualnych ataków agresji:

_Posiedzenie Izby Gmin rozpoczęło się o_ _godzinie 14:45. W_ _celu wysłuchania sprawozdania ostatnich stosunków z_ _Niemcami , na sali panował zupełny spokój. Pomiędzy stronnictwami znikły zupełnie podziały partyjne. Panowała atmosfera koleżeńska. Chamberlain rozpoczął przemówienie o_ _14:50. Na początku oświadczył, że katastrofa, o_ _której mówił ostatnio, jeszcze nie nadeszła._

_Jest jedna rzecz, którą pragnąłbym powiedzieć w_ _stosunku do prasy – mówił Chamberlain – uważam, za konieczne raz jeszcze podkreślić,_ _że prasa powinna wykazywać jak największą powściągliwość ._

_Rząd wielokrotnie publicznie stwierdził, iż niemiecko-polskie kwestie sporne powinny być załatwione za pomocą środków pokojowych._

_Ciągle jednak mamy nadzieję i_ _pracujemy dla pokoju, zakończył Chamberlain_⁸_._

Premier Chamberlain, licząc na pokojowe rozwiązanie konfliktu polsko-niemieckiego, mówił jedocześnie o obronnych przygotowaniach i gotowości floty wojennej Wielkiej Brytanii, obronie przeciwlotniczej, przygotowaniach eskadr królewskich sił lotniczych oraz systemie ostrzegawczym i obronie wybrzeży.

Kilka dni po wystąpieniu Chamberlaina, tj. 25 sierpnia 1939 roku, prawdopodobnie w obawie wejścia Polski w sojusz z Niemcami, zawarto polsko-brytyjski traktat o wzajemnej pomocy. Już pięć miesięcy wcześniej, 31 marca 1939 roku, Chamberlain ogłosił w parlamencie gwarancję niepodległości Polski⁹. Podpisanie sojuszu dawało stronie polskiej nadzieję na powstrzymanie agresji ze strony Hitlera. Traktat podpisali: ambasador Rzeczypospolitej w Wielkiej Brytanii Edward Raczyński oraz sekretarz spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii lord Edward Halifax.

------------------------------------------------------------------------

² „Gazeta Lwowska”, nr 174, 6.08.1939, s. 4, /https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/56415/edition/50587/content .

³ Kurier Wileński, nr 215, 6.08.1939, s. 1, /https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/282306/edition/269787/content .

⁴ Ibidem s. 1–8.

⁵ Aleksander Wareński, /https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander_Ware%C5%84ski .

⁶ „Gazeta Lwowska”, nr 174, 6.08.1939, s. 1–4, /https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/56415/edition/50587/content .

⁷ Proscaenium, Walerian Rewucki, archiwum Jerzego Jakubowskiego.

⁸ „Gazeta Lwowska”, nr 196, 31.08.1939, s. 1 /https://academica.edu.pl/reading/readSingle?cid=908840&uid=908912 .

⁹ Lynne Olson, Buntownicy, AMF, Warszawa 2008, s. 176, / https://avalon.law.yale.edu/wwii/blbk17.asp ; Oświadczenie Chamberlaina w Izbie Gmin 31 marca 1939 (ang.)/https://avalon.law.yale.edu/wwii/blbk17.asp .I
LAST SUMMER…

The sunny summer of 1939 did not portend war. Family life of the Borderlanders¹⁰ was going on at its own pace. The Kurier Wileński (Vilnius Courier) reported on important events and cultural novelties as it did every day. The editorial office was located at 4 Biskupa Bandurskiego (Bishop Bandurski) St. The editor-in-chief was Józef Święcicki. The circulation of the Kurier was directed to districts of Nowogródek, Grodno, Vilnius, Polesie and Volhynia. The price of an issue was 15 groszy¹¹.

The Sunday edition of the Kurier Wileński of 6 August 1939 printed on its front page a message from President Ignacy Mościcki to Marshal Edward Śmigły-Rydz. On that day, celebrations marking the 25th anniversary of the Legions’¹² Armed Deed were held on Cracow’s Błonia Park. The celebrations were joined by Hungarians who, while in the ranks of the Polish Legions, had also participated in the struggle for independence. Travelling by train from Budapest, the group arrived in Lvov on 5 August. At the train station, the Hungarians were greeted by representatives of the authorities headed by the Lvov vice-voivode Dr Piotr Małaszyński and the municipal starosta¹³ Dr Lucjan Dembowski¹⁴.

When all of Poland is joyfully celebrating the great jubilee of the 25th anniversary of the Polish arms deed, I am with you, dear Legionaries, with all my heart. May you, the proud Soldiers of Józef Piłsudski, and your most beautiful deed be an example for today’s Poland, which owes its independence to you above all. I put into your hands, my dear Marshal, my warmest greetings to all participants in the Congress, and to you, Commander-in-Chief¹⁵ , I wish you to create further great traditions for our nation.

_(–) IGNACY MOŚCICKI, President of_ _the Republic_

_Wisła – Castle_¹⁶ _On 6 August 1939_¹⁷

The Sunday Kurier Wileński also reported on the next stage of construction work on the largest hydroelectric power plant in Poland – in picturesque Turniszki, just a dozen kilometres from Vilnius. The Ministry of Communications, with financial support from the Labour Fund, has allocated 15 million zlotys for this purpose.

The school year, which was about to start soon, was reminded by announcements of ongoing recruitments to schools:

_The Directorate of_ _the Maria Piłsudska née Billewicz Private Girls Gymnasium and Liceum_¹⁸ _in_ _Baranowicze_¹⁹ _announces enrolment for the school year 1939/1940. Entrance exams to_ _grades I, II and III as_ _well as_ _to_ _grade 1 of_ _Liceum will be held on September 1. Children of_ _civil servants are entitled to_ _discounts._

The bustling city of Vilnius provided many cultural attractions this summer. The Musical Theatre LUTNIA (Lute) invited the audience to a performance of “Mannequin” at 2.15 p.m., and “The Gypsy Baron” was to be performed at 6.15 p.m. Excursions could take advantage of ticket concessions.

In HELIOS cinema the opening night of the film “The Young in Heart”. In one masterpiece three great stars: Paulette Goddard, Janet Gaynor and Douglas Fairbanks Jr.

The State Health Resort in Druskienniki²⁰ on the Neman River, encouraged visitors to take therapeutic baths: brine and peat. It also offered inhalations and solarium.

On the last page of the newspaper, a timid matrimonial advertisement:

_Maid 28 years old, intelligent, pretty, tall blonde, having realty in_ _Vilnius – will meet a_ _gentleman up_ _to 40 years old with a_ _position for matrimonial purpose . Answer. to_ _adm. of_ _“K.W”, sub. “Serious”_²¹

Meanwhile, in the south-eastern corner of Poland, the inhabitants of refined Lvov were leafing through the pages of the Gazeta Lwowska while sipping their morning coffee.

The editorial office of the Gazeta Lwowska was located in Lvov on Zimorowicza Street 15 on the first floor of the building. The price of the issue amounted to 10 groszy. A subscription in Lvov without home delivery was 2 zlotys a month, 6 zlotys a quarter. With home delivery it was 2.40 zlotys and 7 zlotys respectively. A similar price, including postage, applied to subscriptions in the provinces. The newspaper was published by the Polish Telegraphic Agency. Its editor-in-chief and tenant was Aleksander Wareński, who died unexpectedly on 8 August 1939²². His successor was Edward Kozłowski.

The Sunday issue of the Gazeta Lwowska of 6 August 1939 was the penultimate edited by Aleksander Wareński. The front page of the newspaper reported on Polish-English financial and economic cooperation. Minister Adam Koc, leader of the Polish delegation to the London negotiations, was interviewed by the editor Wareński on this matter. Minister Koc asserted the need for Poland to enter into closer collaboration with hard currency countries such as England, France and the United States.

On page 3, “President Roosevelt’s Foreign Policy Speech”.

At a press conference yesterday, President Roosevelt presented to reporters the programme of his vacation. After the end of the session of the Congress the President will spend 10 days at his Hyde Park residence, where he will affix his signature to 400 bills passed by parliamentary representatives. He will then depart New York on a 10-day sea voyage, during which he will devote time to the sport of fishing, before returning to Hyde Park.

On the following pages of the newspaper there are official announcements and notices of bailiff’s auctions:

_The bailiff of_ _the Municipal Court_²³ _in_ _Kopyczyńce, on the basis of_ _the article 602 of_ _the Code of_ _Civil Procedure, announces that on 17 August 1939_ _at_ _11 a.m. in_ _Chorostków, the first auction of_ _the movables belonging to_ _Stanisław Count Siemieński will take place, consisting of_ _100 stacks of_ _rye per 20 zlotys, 50 stacks of_ _wheat per 25 zlotys estimated at_ _the total amount of_ _zlotys 3250. The movables may be inspected on the day of_ _the auction at_ _the time and place indicated._

Pre-war Lvov, as a thriving cultural centre of the Second Polish Republic, provided cinema and theatre lovers with daily shows and screenings.

_The EMPIRE cinema invites you to_ _the latest brilliant comedy full of_ _wit and humour, PECHOWIEC_²⁴_, starring Lucien Baroux and Mary Glory._

And for the little ones, something sweet. This summer, Pingwin (Penguin) ice cream was in great demand. It was advertised with a slogan:

_From the Tatra to_ _the Baltic_

_Pingwin ice cream is_ _exalted_²⁵

Prominent artists born in Lvov included Krystyna Feldman, Jerzy Janicki and Adam Hanuszkiewicz. The family of the prominent actor Jerzy Michotek, who was sentenced to imprisonment in the gulags during World War II, had also been connected with Lvov for generations. The artist’s father, Feliks, owned the Słodki Kącik confectionery on the Market Square, which was famous for its excellent strudels. Also appearing on the stages of pre-war Lvov were the young soloist Iryna Yarosevych, later to become the wife of General Władysław Anders, using the artistic pseudonym Renata Bogdańska, and the Pinsk-born actress and opera singer, Maria Stepowa-Karpiak, née Kowman. Maria’s family came from a fairly wealthy background. Polikarp and Krystyna Kowman were in possession of a considerable fortune. The actress was famous for her strong peculiar soprano and her versatility in playing a variety of roles, from drama to comedy. Stepowa’s artistic activity was initiated by her performances in an amateur artistic group in Brest. The less than 20-year-old actress played Marusia in Michał Starycki’s play _Och, nie jedź Gryciu i to w nocy_ . Maria Stepowa honed her acting skills performing in touring shows in Polesia, in which the actor and director Jerzy Abramczuk also played. The couple soon married and the fruit of their passionate union was their daughter Ałła. However, the artists’ marriage did not stand the test of time. After parting with her husband, Maria married the artistic manager of the theatre – Oles Stepowy. The happy relationship of the actress with her second husband also did not last long. Only three years after their marriage, Oles died. As a widow, the actress did not abandon the theatre. She continued to delight audiences with her performances, including the role of Tsarina in the drama _Caryca Gruzji_ staged at the I. Kotliarevsky Theatre.

During the Second World War, Stepowa worked with the theatre of Lesya Ukrainka and later hosted the theatre of the Lvov Opera, where her strong soprano voice was appreciated.

Jerzy Jakubowski, grandson of Maria Stepowa: Pre-war Lvov was vibrant with artistic life. My mom was delighted with Lvov. My grandmother used to take my mother to the theatre, and she often visited her friend, the eminent actress and director Wanda Siemaszkowa. They were refined ladies. My mom fondly recalled visits to Siemaszkowa’s flat over tea with cakes.

– Maria was an opera singer, she had a strong voice. What scale did she use?

– Grandma sang soprano. One article said that her performance was attended by members of the Polish parliament and ambassadors. After an aria performed by my grandmother, the standing ovation lasted for a dozen of minutes. My grandmother sang beautifully and also played interesting roles.

The actress’s repertoire is rich and includes almost a hundred roles, such as the wife of a producer in the three-act farce _The Spanish Fly by_ F. Arnold and E. Bach, Aunt Moti in the play _Myna Mazailo_ and Stakantschykha in _Narodnyi Malakhiy_ ²⁷ – based on the works of the outstanding playwright Mykola Kulish staged at the theatre of the Lvov Opera. Fascinated by Shakespeare, the Ukrainian writer and director fell victim to the Great Terror. Together with other Ukrainian artists, known as the generation of the Executed Renaissance, including the actor of the Taras Shevchenko Drama Theatre in Kharkiv – Les Kurbas, the poet and novelist Oleksa Slisarenko and the literary scholar, critic and translator of ancient poetry – Mykola Zerov, he was shot dead in 1937 by the NKVD in the Sandarmokh wilderness in the Republic of Karelia²⁸. After the end of the war, Stepowa, suspected of collaborating with the Germans, emigrated to the United States. For many years she performed on the stage of the Ukrainian Theatre in Philadelphia. Ałła never learned her mother’s fate. Maria, on the other hand, was convinced that her daughter was dead after being lied to by her ex-husband Jerzy. The last time the teenage Ałła saw her mother was on summer vacation in Lvov in 1943.

– Did Ałła miss her mother, did she look for her?

– Jerzy Jakubowski: We went to the Polish Red Cross on Plac Zbawiciela in Warsaw after the war, but we were told that grandma was probably dead. Someone else in a conversation with my mother claimed that my grandmother had been seen in Vienna. My mom searched for my grandmother’s grave because she was convinced that she was dead, meanwhile my grandmother had emigrated to Philadelphia just after the war.

– Did Ałła find out that her mother had survived the war?

– Yes. Five years before she died, my mother found out that my grandmother lived in Philadelphia, but unfortunately my grandmother died in America in 1984, so we didn’t have time to meet. Grandma didn’t come to Poland because she was convinced that she had no one of her kin there.

While living in Philadelphia, Maria married for the third time a director from Przemyśl – Włodzimierz Karpiak. It was probably with him that she emigrated to the United States.

***

Thursday’s Gazeta Lwowska, No. 196 of 31 August 1939, published on the eve of the outbreak of the Second World War, was its last issue.

The very headlines about the political situation, neighbourly relations and Poland’s future were causing concern:

_Protest by_ _the Polish Government against the hostile action in_ _Slovakia._

_On 29 (August 1939) this year, after the arrival of_ _German troops on Slovak territory in_ _accordance with the German-Slovak Protection Treaty, the Slovak radio announced the imminent danger from the Polish side and called on the Slovak population to_ _regard the German troops as_ _good friends and to_ _cooperate with them in_ _the fight against the common enemy._

_The moment that was chosen in_ _Slovakia to_ _declare Poland an enemy of_ _that country speaks for itself and proves that:_

_The Slovak Government, under the influence of_ _this foreign country, is_ _not in_ _control of_ _the situation in_ _its own country, Poland does not have any hostile intentions towards the Slovak nation and state, for which the Polish people retain a_ _lively friendship, and must therefore warn the Slovak people against deliberately misleading them._

_The Polish Government has today protested categorically to_ _the Slovak envoy in_ _Warsaw and through the Charge D’affaires in_ _Bratislava against the said proclamation and the hostile action directed against Poland._

The alliance with Slovakia was a planned tactical move by Hitler to use the territory of this country to extend the front line and to attack Poland from the south. In turn, for the Slovak population incited by Hitler, the September attack on Poland was to result in the regaining of the territories of Spiš and Orava, lost in 1920, which did happen.

_Last minute news:_

_Further defence orders:_

_Posters have been put up_ _on the city walls about the order of_ _the President of_ _the R. of_ _P. concerning further defence orders. Tomorrow, i.e. 31 August this year, and on the following days, all those who have served, or not, from 18 to_ _40 years of_ _age are called up. The ordinance lists in_ _detail which officers, officer cadets, non-commissioned officers and privates are to_ _report and lists those who are exempt from appearing. Failure to_ _appear shall entail in_ _indefinite imprisonment or even the death penalty._

While the Polish Government was mobilising the army, calling up reserve officers for appearing, foreign correspondents reported on a speech by the British Prime Minister, Arthur Neville Chamberlain, about troubled Polish-German relations and Britain’s preparations for possible aggression:

_The sitting of_ _the House of_ _Commons began at_ _2.45 p.m. In_ _order to_ _hear a_ _report on recent relations with Germany , the hall was completely quiet._ _Party divisions between the factions had completely disappeared. A_ _friendly atmosphere prevailed. Chamberlain began his speech at_ _2.50 p.m. He_ _began by_ _declaring that the catastrophe he_ _had spoken of_ _last time was not yet._

_There is_ _one thing that I_ _would like to_ _say at_ _this moment with regard to_ _the Press – said Chamberlain – I_ _think it_ _is_ _necessary once more to_ _urge the Press to_ _exercise the utmost restraint._

_Government have said more than once, publicly, that the German-Polish differences should be capable of_ _solution by_ _peaceful means._

_We still will hope, and still will work, for peace – concluded Chamberlain_29.

Prime Minister Chamberlain, hoping for a peaceful solution to the Polish-German conflict, spoke at the same time about the defensive preparations and readiness of the British Navy, air defence and the preparations of the Royal Air Force squadrons, warning system and coast defence.

A few days before Chamberlain’s speech, i.e. on 25 August 1939, a Polish-British mutual assistance treaty was concluded, probably in fear of Poland entering into an alliance with Germany. Already five months earlier, on 31 March 1939, Chamberlain announced in Parliament the guarantee of Polish independence30, ³¹. The signing of the alliance gave the Polish side hope of stopping aggression from Hitler. The Treaty was signed by the Ambassador of the Republic of Poland to the United Kingdom, Edward Raczyński, and the Foreign Secretary of the United Kingdom, Edward Wood, Viscount Halifax.

------------------------------------------------------------------------

¹⁰ Kresowiacy or Kresowianie – the polish inhabitants of the Borderlands (Kresy, from polish kres – limit, bound, end – here in plural) the Eastern part of the Second Polish Republic during the interwar period, incorporated to the Soviet Union.

¹¹ 100 groszy equal 1 zloty. The salary of an unskilled worker at that time was about 50 zlotys per month.

¹² Polish Legions in World War I, created by Commander Józef Piłsudski fighting on the side of Central Powers (German Empire and Austro-Hungary) against the Triple Entente (British Empire, French Republic and especially Russian Empire) in order to regain Polish independence.

¹³ Municipal starosta (starosta grodzki) was a represantative of central government in greater cities, unlike to the president of the city heading the local government.

¹⁴ Gazeta Lwowska (Lwow Newspaper), No. 174, 06.08.1939, p. 4. https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/56415/edition/50587/content .

¹⁵ Marshal and Commander-in-Chief are the same person (Edward Rydz-Śmigły) though formally the Commander-in-chief was then appointed in Poland only for the duration of the war (which means Edward Rydz-Śmigły became Commander-in-Chief officially not until 1 September 1939).

¹⁶ The residence of the President of the Republic of Poland – before the War and today.

¹⁷ Kurier Wileński, No. 215, 06.08.1939, p. 1. https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/282306/edition/269787/content

.

¹⁸ Respectively middle school and secondary school.

¹⁹ Today Baranavichy in western Belarus.

²⁰ Today Druskininkai in southern Lithuania.

²¹ Kurier Wileński, No. 215, 06.08.1939, p. 1– 8 https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/282306/edition/269787/content .

²² Aleksander Wareński /https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander_Ware%C5%84ski .

²³ Sąd grodzki – court of first instance ruling in minor cases unlike the Regional Court (sąd okręgowy) adjudicating in first instance more important cases and appeals against decisions of municipal courts.

²⁴ The Polish title means literally “The Unlucky Man”. The original French title is Le Porte-Veine, which can be translated as Talisman or Amulet. This discrepancy can be explained by the fact, that the main character has a kind of a gift of precognition and loses it during the film.

²⁵ Gazeta Lwowska, No. 174, 06.08.1939, p.1-4 / https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/56415/edition/50587/content .

²⁶ Probably diminutive of some unidentifiable name or maybe a nickname.

²⁷ Proscaenium, Walerian Rewucki / archives of Jerzy Jakubowski.

²⁸ At the time - Karelian Autonomous Soviet Socialist Republic.

²⁹ Gazeta Lwowska, no. 196, 31.08.1939, p.1. https://academica.edu.pl/reading/readSingle?cid=908840&uid=908912 ; excerpts from Chamberlain’s speech if not rephrased by Polish newspaper, taken from https://api.parliament.uk/historic-hansard/commons/1939/aug/29/international-situation#S5CV0351P0_19390829_HOC_9 .

³⁰ Lynne Olson, Buntownicy (Troublesome Young Men) , AMF, Warsaw 2008, p. 176.

³¹ Statement by the Prime Minister in the House of Commons on March 31, 1939. https://avalon.law.yale.edu/wwii/blbk17.asp .