Był dwór, nie ma dworu - ebook

LISTA SKRÓTÓW

AAN Archiwum Akt Nowych

AHM Archiwum Historii Mówionej

AIPN Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej

AK Armia Krajowa

ANKr Archiwum Narodowe w Krakowie

APK Archiwum Państwowe w Kielcach

AZHRL Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego

BJ Biblioteka Jagiellońska

BN Biblioteka Narodowa

GRN gminna rada narodowa

GSSCh Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska

KC Komitet Centralny

KW komitet wojewódzki

MO Milicja Obywatelska

MR i RR Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych

PGR Państwowe Gospodarstwa Rolne

PKWN Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

PNZ Państwowe Nieruchomości Ziemskie

POM Państwowy Ośrodek Maszynowy

PPR Polska Partia Robotnicza

PPRN prezydium powiatowej rady narodowej

PPS-WRN Polska Partia Socjalistyczna-Wolność, Równość, Niepodległość

PSL Polskie Stronnictwo Ludowe

PTZ Polskie Towarzystwo Ziemiańskie

PUZ powiatowy urząd ziemski

PWRN prezydium wojewódzkiej rady narodowej

PZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

UB/UBP Urząd Bezpieczeństwa (Publicznego)

UWK Urząd Wojewódzki Kielecki

WKZ wojewódzka komisja ziemska

WRN wojewódzka rada narodowa

WUZ wojewódzki urząd ziemski

ZLP Związek Literatów Polskich

ZMP Związek Młodzieży Polskiej

ZMW Związek Młodzieży WiejskiejWSTĘP

Nie pamiętam dokładnie, gdzie w Wielkopolsce to było, ale pomysł na tę książkę pojawił się w mojej głowie, gdy staliśmy z mężem pod zamkniętą na głucho bramą zapuszczonego podworskiego parku, usiłując dojrzeć przez szparę, czy dwór, który opisywał nasz przewodnik, jeszcze stoi. Nie udało nam się wejść do środka, ale po chwili wypatrzył nas ktoś z miejscowych i do nas podszedł, a po kilku kolejnych minutach znaliśmy już w pigułce historię wsi, dworu i zamkniętej bramy. Dawno temu we wsi żył dziedzic, który nie był zły; dziedzica wygonili komuniści; potem dziedzicowe pole podzielono między chłopów, a we dworze urządzono szkołę; szkoła przestała działać kilkanaście lat temu i budynek zaczął popadać w ruinę; całkiem niedawno zaś kupił go nowy prywatny właściciel, ale remontu nie zrobił, postawił tylko nowe ogrodzenie. Dwór niszczał dalej.

Pisałam wówczas doktorat o czymś zupełnie innym i ani nie chciałam, ani nie mogłam zająć się na poważnie skutkami reformy rolnej Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 1944 roku dla polskiej wsi. Jednak rozmowa pod dworską bramą zapadła mi w pamięć i wróciła do mnie, gdy praca szczęśliwie powstała i została obroniona, ja zaś zaczęłam poszukiwać nowych wyzwań badawczych. Gdy zaczęłam przeglądać literaturę przedmiotu, wciąż myśląc jedynie o badaniach pamięci o dziedzicu, reformie i podworskim dziedzictwie, uderzyło mnie to, że po 1989 roku nie powstała żadna monografia poświęcona w całości reformie rolnej. Nie trzeba tu wspominać, że białe plamy w innych obszarach – tych, w których badania przed 1989 rokiem podlegały ograniczeniom ideologicznym lub były zupełnie niemożliwe – zapełniano gorliwie i skutecznie coraz to nowszymi, mniej lub bardziej wartościowymi publikacjami. Tymczasem reformą rolną kompleksowo nie zajmował się w zasadzie nikt, zupełnie jakby był to temat nieistotny, nieatrakcyjny albo niewymagający nowych badań.

Moja intuicja badawcza mówiła, że bynajmniej tak nie jest, a wstępna kwerenda przeprowadzona w istniejących opracowaniach pokazała, że nie znajduję w nich odpowiedzi na wiele nurtujących mnie pytań. Jednak o faktograficznym przebiegu reformy napisano całkiem sporo i oszczędziło mi to wyważania otwartych drzwi i mozolnego rekonstruowania faktów. Reforma rolna przeprowadzona została w Polsce jeszcze przed zakończeniem wojny, na mocy Dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej oraz późniejszych, uzupełniających aktów prawnych. Na mocy dekretu upaństwowieniu podlegały majątki ziemskie będące własnością zdrajców narodu, obywateli III Rzeszy oraz obywateli polskich narodowości niemieckiej, a także majątki przekraczające bądź sto hektarów powierzchni ogólnej, bądź pięćdziesiąt hektarów użytków rolnych, a na terenie województw: poznańskiego, pomorskiego i śląskiego – jeśli ich rozmiar łączny przekraczał sto hektarów powierzchni ogólnej (niezależnie od wielkości użytków rolnych). Państwo przejmowało ziemię bez odszkodowania – właściciele ziemscy, którzy tracili majątki ze względu na ich rozmiar, mogli ubiegać się jedynie o rekompensatę w postaci przydziału gospodarstwa rolnego (w odległości większej niż pięćdziesiąt kilometrów od swojego dawnego majątku) lub comiesięczne uposażenie urzędnika państwowego VI grupy w formie renty (w ówczesnych warunkach pozwalającej na skromne utrzymanie).

Reformę rolną przeprowadzali co do zasady powołani przez Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych powiatowi i gminni pełnomocnicy do spraw reformy rolnej, których bezpośrednimi zwierzchnikami byli pełnomocnicy wojewódzcy (działali do 31 sierpnia 1945 roku), odpowiedzialni bezpośrednio za parcelację. Oprócz tego prace parcelacyjne były wspierane przez powiatowe i wojewódzkie urzędy ziemskie oraz komisje ziemskie do spraw społecznych, działające przy urzędach. Nierozparcelowane resztówki oraz majątki wyłączone spod parcelacji podlegały jurysdykcji PUZ i WUZ, od czerwca 1946 roku zaś – Państwowym Nieruchomościom Ziemskim. W praktyce podział ziemi stanowił arenę, na której ścierały się również interesy różnych innych aktorów – Polskiej Partii Robotniczej i Polskiego Stronnictwa Ludowego, Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, Milicji Obywatelskiej, a także – zwłaszcza w pierwszych miesiącach realizacji reformy – Armii Czerwonej oraz najważniejszych lokalnie oddziałów partyzanckich.

Reforma rolna, choć obecna w programach politycznych partii chłopskich i lewicowych już w okresie międzywojennym i niewątpliwie polskiej wsi potrzebna, w wersji z 1944 roku od początku była projektem politycznym nowych władz, który miał kupić im poparcie szerokich mas chłopskich. Do otrzymania ziemi uprawnione było spore grono potencjalnych beneficjentów – pracownicy folwarczni oraz chłopi bezrolni, małorolni i średniorolni. Ziemia nie była przekazywana bezpłatnie – nabywcy spłacali ją w zbożu w ratach rozłożonych na dziesięć lub dwadzieścia lat, według preferencyjnych stawek. Ogółem w ramach reformy i akcji osadniczej w całej Polsce chłopi otrzymali 6 069 000 hektarów, z czego na ziemiach dawnych (czyli wchodzących w skład II RP przed wojną) 2 384 000 hektarów, a na nowo przyłączonych „ziemiach odzyskanych” – 3 685 000 hektarów; powstało lub zostało powiększonych 1 068 000 gospodarstw, z czego 601 000 na ziemiach dawnych, a 467 000 na „odzyskanych”. W 1950 roku na 3 168 000 gospodarstw nowo utworzone stanowiły dwadzieścia sześć procent, a powiększone – osiem procent, co oznaczało, że co trzeci rolnik w Polsce dostał ziemię z reformy lub osadnictwa. Jedną trzecią tych nowych gospodarstw stanowiły gospodarstwa na ziemiach dawnych. Te liczby wyglądają imponująco, jednak przejętej przez państwo ziemi było zbyt mało, by powstały efektywne, zdolne do samodzielnego funkcjonowania gospodarstwa rolne. Średnie nadziały na ziemiach dawnych wynosiły w zależności od województwa od około półtora do dwóch i pół hektara; nieco więcej dostawali robotnicy rolni i chłopi bezrolni, mniej – chłopi małorolni i średniorolni. Dodatkowo znaczna część ziemi – od kilku do nawet kilkudziesięciu procent, w zależności od powiatu i województwa – od początku wyłączona była spod parcelacji i przeznaczona na majątki państwowe (najpierw w administracji urzędów ziemskich, potem – PNZ, ostatecznie zaś – Państwowych Gospodarstw Rolnych).

Szkielet administracyjny oraz zasady i chronologia reformy zostały dość solidnie opisane w pracach powstałych przed 1989 rokiem i moja książka skwapliwie czerpie w tym względzie z dokonań poprzedników. Niektóre z tych prac, zwłaszcza te wcześniejsze, są mocno nacechowane ideologicznie, inne charakteryzuje już powściągliwszy język, studia powstałe w ostatnim dziesięcioleciu Polski Ludowej zaś, szczególnie te poświęcone konkretnemu regionowi, stanowią już bardzo wartościowe źródło do rekonstrukcji tego, co się stało na polskiej wsi po 1944 roku. Jednak ogromna większość tych prac dotyczy aspektów politycznych i gospodarczych reformy, skupia się na roli PPR, aktywu robotniczego i przedstawia reformę w paradygmacie walki klasowej; przytacza dokładne statystyki dotyczące ilości rozparcelowanych gruntów i inwentarza, ale niewiele mówi na temat tego, co działo się na wsi po triumfalnym zakończeniu rozdawania ziemi, nie wspominając już o tym, że pomija milczeniem los wywłaszczonego ziemiaństwa. Z kolei prace powstałe po 1989 roku niemal bez wyjątku dotyczą kolektywizacji rolnictwa i chłopskiego oporu wobec niego, a także innych aspektów relacji chłopstwa jako klasy społecznej z władzą – w każdym przypadku obejmują przy tym chronologicznie okres po 1948 roku, a więc skupiają się na czasach stalinizmu. Jedynie pojedyncze artykuły odnoszą się bezpośrednio do sytuacji w latach 1944–1948.

To, co nie zostało do tej pory opisane, to z całą pewnością społeczny i kulturowy wymiar reformy. Do pewnego stopnia temat ten poruszają prace o powojennych losach ziemian, nad którymi badania, w odróżnieniu od badań nad doświadczeniem chłopstwa, zostały podjęte w różnym zakresie po 1989 roku. Powstały prace dotyczące ziemiańskich strategii adaptacyjnych do nowej sytuacji, stylu życia, pamięci o wywłaszczeniu czy też współczesnego statusu środowisk postziemiańskich i postarystokratycznych. Jednak choć zniszczenie warstwy ziemiańskiej jako klasy było bardzo istotnym rezultatem reformy rolnej – rezultatem, na którym ogromnie zależało władzom komunistycznym – to nie było ono rezultatem jedynym. Reforma zmieniła również oblicze polskiej wsi, zwłaszcza tej jej części, którą łączyły z ziemiaństwem najsilniejsze więzy wzajemnej zależności o różnym charakterze, czyli wsi ulokowanej w pobliżu majątku ziemiańskiego. Jej społeczna organizacja, mimo toczących się w dwudziestoleciu międzywojennym procesów modernizacyjnych, wciąż opierała się w dużej części na tradycyjnej triadzie: pan – wójt – pleban. Wywłaszczenie ziemiaństwa oznaczało zniknięcie jednego z elementów tej triady i zachwianie wiejskiego porządku, począwszy od różnych form zatrudnienia, których dotychczas dostarczał dwór, a skończywszy na zapleczu kulturowo-socjalnym i porządku symbolicznym. Chłopi musieli przyjąć jakąś postawę – aprobującą, obojętną lub niechętną – wobec decyzji władz politycznych i radzić sobie z zupełnie nową organizacją świata społecznego. Pytanie o chłopskie doświadczenie reformy rolnej jest więc pytaniem o – sięgnę tu po sformułowanie Marcina Zaremby – „ludową reakcję na kryzys”.

Podstawowym celem tej książki jest pociągnięcie właśnie tego wątku, tak dojmująco nieobecnego w dotychczasowej literaturze. Czym była reforma rolna dla mieszkańców wsi – pracowników folwarcznych, robotników rolnych, chłopów małorolnych, średniorolnych i tych całkiem zamożnych, którzy nie dostali ziemi z reformy? Czy na pewno wszyscy jej beneficjenci byli zadowoleni ze sposobu, w jaki ją przeprowadzono? Jakie postawy przejawiali chłopi wobec wywłaszczenia ziemian i parcelacji ich ziemi? Czego się wówczas obawiali, z czego cieszyli, komu ufali? Jakie nowe relacje władzy kształtowały się na wsi w burzliwym okresie pierwszych powojennych lat? Jaki wpływ mieli na to wszystko chłopi? Wreszcie jak dla tych, którzy ziemię nabyli, przebiegały proces wychodzenia z czworaków i początek gospodarowania na w końcu własnej ziemi? Pytania te są pytaniami o doświadczenie z przeszłości, ale jako socjolog uzupełniam je wątkami dotyczącymi zmian społecznych, które pozwalają na płynne doprowadzenie narracji do współczesności oraz zadanie pytań o pamięć, tożsamość i dziedzictwo. Jak na skutek reformy rolnej zmieniły się struktura i hierarchia społeczna wsi? Co się działo z funkcjami, które przed 1944 rokiem pełnił właściciel ziemski – ekonomicznymi, opiekuńczymi, kulturotwórczymi? Jakie przemiany dotykały sfery symbolicznej, obrzędowej, religijnej w społecznościach wiejskich, gdy znikał z nich dziedzic i dwór przestawał być istotnym elementem życia społecznego?

Choć najwięcej miejsca poświęcam w tej książce chłopom, bo o ich doświadczeniu reformy rolnej napisano do tej pory najmniej, to interesują mnie wszyscy aktorzy tego dramatu – ziemianie również są ważnymi jego bohaterami. Interesuje mnie to, w jaki sposób przeżywali wywłaszczenie i jak adaptowali się do nowych warunków. Najciekawsze są dla mnie te aspekty ich historii, gdy ich losy ponownie przecinają się z ludźmi, których musieli opuścić, i miejscem, z którego musieli odejść. Śledzę więc kontakty byłych właścicieli ziemskich z ich dawnymi pracownikami, na wpół legalne wizyty w byłych już majątkach, a także zupełnie już współczesne tęsknoty, wyjazdy i mniej lub bardziej udane powroty. Wreszcie przyglądam się losom tych, którzy z jakichś przyczyn zostali w swoich dworach po wojnie, podobni do ostańców warszawskich kamienic sterczących z gruzów stolicy w 1944 roku.

Trzecim głównym (choć nieosobowym) bohaterem tej książki jest przestrzeń wiejska: podworska, pofolwarczna, poparcelacyjna. Opowiadam o tym, co działo się z ziemiańskimi siedzibami po wywłaszczeniu ziemian: o ich rabunku, przejęciu przez nowe władze, o tym, jak służyły jako szkoły, przedszkola, świetlice, mieszkania komunalne, jak z czasem pustoszały, popadały w ruinę i w końcu (niektóre) były rozbierane. Ciekawią mnie nie tylko przestrzeń fizyczna, lecz także jej symboliczne granice w różnych momentach i zasady ich przekraczania. Staram się pokazać, że niezależnie od tego, czy po dworze pozostało jedynie puste miejsce, czy też, jak w niektórych przypadkach, został on odremontowany przez nowego właściciela, wciąż jest on przestrzenią symbolicznie ważną, sama reforma rolna zaś w istotny sposób przyczyniła się do tego, jak wyglądają dziś poparcelacyjne wsie, również te ich fragmenty, które od dworu leżą bardzo daleko.

Klamrą spinającą wszystkie te wątki jest długie trwanie reformy. Dawno temu zajęłam się przesiedleniami na masową skalę, ponieważ uważałam, że mieszkanie w miejscu, skąd wcześniej wypędzono większość jego mieszkańców, musi wpływać na ludzi, którzy mieszkają tam dzisiaj. Z reformą rolną – być może na nieco mniejszą skalę – jest podobnie: nie skończyła się ona bynajmniej w 1945 roku. To dlatego przedmiotem moich zainteresowań stały się pamięć o tamtych wydarzeniach, wiejskie postawy wobec ziemiańskiego dziedzictwa i folwarcznej przeszłości, postziemiańska tożsamość oraz to, czy na wsi ludzie wciąż się boją, że dziedzic przyjdzie i odbierze swoją ziemię, a także drugie życie dworów ziemiańskich, które zyskały nowych właścicieli.

Jednak w mojej opowieści o współczesności reformy rolnej chodzi o coś więcej niż o samą pamięć, a mianowicie o obecność historii i przeszłości w teraźniejszości, nie tylko sam fakt pamiętania lub niepamiętania przez ludzi pewnych wydarzeń, lecz także to, jak wydarzenia te do dziś wpływają na ich życie i jak wpływ ten zmieniał się w ciągu dekad, które nastąpiły po 1944 roku. Moja opowieść o reformie rolnej będzie więc ciągłym dialogiem lub wielogłosem: przeszłości ze współczesnością; chłopów z ziemianami; jednych źródeł z innymi.

Tę opowieść o doświadczeniu zmiany społecznej snuję, opierając się przede wszystkim na głosach moich bohaterów: ich wspomnieniach, dziennikach, pamiętnikach przysyłanych na ogłaszane w PRL konkursy, ale również listach, skargach i prośbach pisanych do władz, a także współczesnych rozmowach z tymi, którzy wciąż żyli w momencie pisania książki. Oddaję im głos tak często, jak to możliwe, cytując, a nie parafrazując, ponieważ szczególnie w kontekście narracji chłopskiej jest to do pewnego stopnia historia odzyskana, odtworzona w taki sposób po raz pierwszy. Nie ograniczam się jednak do subiektywnej reprezentacji doświadczenia w narracjach, gdyż jest ich po prostu zbyt mało, by dały pełen obraz. To dlatego sięgam również po dokumenty urzędowe i pilnie obserwuję przestrzeń oraz to, co się z nią dzieje. Jak pisze Piotr Filipkowski, jako badacze społeczni nie możemy poprzestać wyłącznie na perspektywie jednostkowej, „jeśli chcemy zrozumieć nie tylko jednostkowy los, ale także społeczne mechanizmy, w jakie jest on uwikłany i w jakim funkcjonuje jego indywidualna i zbiorowa pamięć, a także jego interpretacja”.

Książka powstała na podstawie szerokiej kwerendy źródłowej i kilkuletnich badań terenowych, które zaowocowały zbiorem ponad stu wywiadów. O doborze źródeł i paradygmatach badawczych piszę szczegółowo w _Nocie metodologicznej_, zamieszczonej na końcu książki; czytelnik zainteresowany kwestiami metodologicznymi może chcieć się z nią zapoznać przed lekturą tekstu głównego. W toku badań skupiłam się na Kielecczyźnie – to tam przeprowadzone zostały badania terenowe w dwunastu miejscowościach, poprzedzone szczegółową kwerendą w archiwach regionalnych. Choć w związku z tym zawarte w tej książce tezy najpełniej odnoszą się właśnie do tego regionu, to wcześniejsza lektura obszernego wyboru dokumentów osobistych i materiałów archiwalnych dotyczących całego obszaru ziem polskich w granicach sprzed 1939 roku daje mi podstawy do stwierdzenia, że wiele z tych tez pozostaje prawdziwych w odniesieniu nie tylko do Kieleckiego. Kieleckie okazało się więc wehikułem, który bezpiecznie przewiózł mnie przez meandry relacji między szczegółem a ogółem. Mam nadzieję, że podróż przez historię reformy rolnej i teraźniejszość jej długiego trwania będzie dla czytelnika tak samo fascynująca jak dla mnie.PRZYPISY

Wstęp

Oprócz dekretu z 6 września 1944 roku władze wydały szereg uzupełniających aktów prawnych, które były efektem dostosowywania polityki państwa do rozwoju sytuacji. Z najważniejszych warto wymienić Dekret z dnia 28 listopada 1945 roku o przejęciu niektórych nieruchomości ziemskich na cele reformy rolnej i osadnictwa (mówił o tym, że jeśli jakikolwiek majątek został do 1 sierpnia 1945 roku faktycznie rozparcelowany, to podlega automatycznie dekretowi o reformie) oraz Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 roku w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej (rozszerzało grono uprawnionych nabywców o właścicieli gospodarstw średniorolnych, czyli liczących sobie 5–10 hektarów, „których posiadacze obarczeni są liczną rodziną”).

Stefan Iwaniak, _Reforma rolna w województwie kieleckim w latach 1944–1945_, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1975, s. 104.

Na ten temat zob. np. Ewa Borkowska-Bagieńska, Wojciech Szafrański (red.), _Reformy rolne w Polsce międzywojennej i powojennej. Prawo – realizacja – skutki – problemy reprywatyzacyjne_, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2008.

W całej książce używam terminu „ziemie odzyskane” w cudzysłowie – dla czytelności wywodu posługuję się powszechnie przyjętym pojęciem, cudzysłów ma zaznaczyć moją świadomość i relatywności tego pojęcia, i wielości obecnych podejść do niego tak w świecie akademickim, jak i poza nim. Przegląd terminów używanych w odniesieniu do byłych ziem niemieckich np. w: Andrzej Sakson, _Nowe społeczeństwo Ziem Zachodnich i Północnych (1945–2020)_, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM, 2020; Emilia Kledzik, Maciej Michalski, Małgorzata Praczyk (red.), _„Ziemie Odzyskane”. W poszukiwaniu nowych narracji_, Poznań: Instytut Historii UAM, 2018.

Zygmunt Hemmerling (red.), _Wieś polska 1944–1989. Wybrane problemy podmiotowości społecznej, życia politycznego, ekonomicznego, oświatowego, kulturalnego i religijnego_, Warszawa: Instytut Nauk Politycznych UW, 1990, s. 26–27; Władysław Góra, _Reforma rolna_ PKWN, Warszawa: Książka i Wiedza, 1969, s. 151.

Henryk Słabek, _Dzieje polskiej reformy rolnej 1944–1948_, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1972, s. 262.

Stefan Iwaniak, _Reforma rolna w województwie kieleckim…_, dz. cyt., s. 146–147; Jan Naumiuk, _Początki władzy ludowej na Kielecczyźnie 1944–1947_, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1969, s. 53.

Czesław Brzoza, _Reforma rolna w województwie krakowskim (1945–1948)_, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 30–36.

Zob. np. Władysław Góra, PPR _w walce o podział ziemi obszarniczej (1944–1945)_, Warszawa: Książka i Wiedza, 1962; Henryk Słabek, _Dzieje polskiej reformy rolnej…_, dz. cyt.; Jan Naumiuk, dz. cyt.

Zob. np. Henryk Słabek, _Polityka agrarna_ PPR_. Geneza, realizacja, konsekwencje_, Warszawa: Książka i Wiedza, 1978; Stefan Iwaniak, _Reforma rolna w województwie kieleckim…_, dz. cyt.

Zob. Czesław Brzoza, dz. cyt.

Zob. Dariusz Jarosz, _Polityka władz komunistycznych w Polsce w latach 1948–1956 a chłopi_, Warszawa: DiG, 1998; Antoni Kura, _Aparat bezpieczeństwa i wymiar sprawiedliwości wobec kolektywizacji wsi polskiej 1948–1956_, Warszawa: IPN, 2006; Grzegorz Miernik, _Opór chłopów wobec kolektywizacji w województwie kieleckim 1948–1956_, Kielce: Takt, 1999; Leszek Próchniak, _Kolektywizacja rolnictwa w regionie łódzkim_, Łódź: IPN, 2003; Dariusz Jarosz, Grzegorz Miernik, _„Zhańbiona” wieś Okół. Opowieści o buncie_, Warszawa–Kielce: Instytut Historii PAN, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, 2016.

Zob. Grzegorz Miernik, _Ewolucja poglądów chłopów na kwestię własności pod wpływem polityki społeczno-gospodarczej władz (1944–1956)_ Tomasz Osiński (red.), _„Rewolucja społeczna” czy „dzika przebudowa”? Społeczne skutki przekształceń własnościowych w Polsce (1944–1956)_, Lublin: IPN, 2016, s. 313–331; Marcin Markiewicz, _Przekształcenia własnościowe w polskim rolnictwie (1944–1956)_ Tomasz Osiński (red.), dz. cyt., s. 183–195.

Zob. Longina Jakubowska, _Patrons of History. Nobility, Capital and Political Transitions in Poland_, Burlington, VT: Ashgate, 2012; Marcin Chorązki, _Model rodziny ziemiańskiej po wywłaszczeniu na przykładzie krakowskich „bezetów”_ Bożena Popiołek, Agnieszka Chłosta-Sikorska, Marcin Gadocha (red.), _Kobieta i mężczyzna. Jedna przestrzeń – dwa światy_, Warszawa: DiG, 2015, s. 603–615.

Anna Łoś, _Styl życia ziemiaństwa polskiego po_ II_ wojnie światowej_, Lublin: Werset, 2008; Magdalena Ochał, _„Bezeci” – byli ziemianie sześćdziesiąt lat po likwidacji warstwy_, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 2012, nr 3405, s. 155–163; Marcin Chorązki, _Ziemianie w Krakowie w latach 1945–1956. Wzajemne relacje i kontakty_ Maciej Rajewski, __ Krzysztof Stępnik (red.), _Komunikowanie się Polaków w latach 1944–1989_, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2011, s. 98–105.

Longina Jakubowska, _Między ideologią i praktyką reformy rolnej: pamięć ziemiaństwa_, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 1995, t. 4, s. 7–44.

Zob. Rafał Smoczyński, Tomasz Zarycki, _Totem inteligencki. Arystokracja, szlachta i ziemiaństwo w polskiej przestrzeni społecznej_, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2017.

Marcin Zaremba, _Wielka Trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys_, Kraków: Znak, 2012.

Zob. Marta Kurkowska-Budzan, _Antykomunistyczne podziemie zbrojne na Białostocczyźnie. Analiza współczesnej symbolizacji przeszłości_, Kraków: Historia Iagellonica, 2009, s. 7–11.

Piotr Filipkowski, _Historia mówiona i wojna. Doświadczenie obozu koncentracyjnego w perspektywie narracji biograficznych_, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2010, s. 46.PRZYPISY

Rozdział 1 „Pan już nie jest dziedzicem”. Koniec (ziemiańskiego) świata

„Pan już nie jest dziedzicem” – usłyszał od swojego pracownika ojciec Teresy Kiersnowskiej z Parsk w Łódzkiem, gdy po przejściu frontu przyjechał do swojego majątku. Zob. Teresa Kiersnowska, Archiwum Historii Mówionej (dalej AHM), AHM_0128.

Przynależność administracyjna poszczególnych miejscowości podawana jest zgodnie z podziałem administracyjnym z okresu, którego dotyczy dany fragment tekstu. W nawiasie w razie różnic podawany jest obecny powiat (gmina i tym podobne).

Tadeusz Zwierkowski, _Wspomnienia z lat 1939–1967_, Biblioteka Jagiellońska (dalej BJ), BJ Rkp. 9897 III, s. 76. Na temat niepewności jutra wśród ziemian w tym czasie zob. Marcin Chorązki, _Ziemianie wobec wojny. Postawy właścicieli ziemskich województwa krakowskiego w latach 1939–1945_, Kraków: Barbara H.U.P., 2010, s. 245.

Irena Exner, AHM_2969.

Wywiad z kobietą ur. w 1934 r., przeprowadzony w 2018 r. w Kaleni przez Małgorzatę Łukianow.

Arnold Szyfman, _Moja tułaczka wojenna_, Warszawa: Wydawnictwo MON, 1960, s. 311.

Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego, Oddział w Piasecznie k. Tczewa (dalej AZHRL), materiały z konkursu „Nowe Pamiętniki Chłopów”, pamiętnik (109/624) – Kazimierz Kubala, k. 134.

Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej APK), Wojewódzki Urząd Ziemski (dalej WUZ) w Kielcach, sygn. 393, k. 1–15, _Protokół w sprawie przejęcia na cele reformy rolnej majątku Paśmiechy, powiat Pińczowski_.

August Łempicki, _Wspomnienia z lat 1939–1967_, Zakład Narodowy im. Ossolińskich (dalej Oss.), Oss. 15362/II, k. 29.

Juliusz Karski, AHM_2505. Na przełomie 1944 i 1945 r. NKWD aresztowało i wywiozło w głąb ZSRR wielu polskich arystokratów, w tym rodzinę Branickich z Wilanowa (zob. Anna Branicka-Wolska, _Listy niewysłane_, Łomianki: Wydawnictwo LTW, 2012). Aresztowania wśród mniej znaczących rodzin ziemiańskich przeprowadzały później już polskie służby bezpieczeństwa.

Wywiad z Anną Rzepką, ur. w 1934 r., przeprowadzony w 2019 r. we Wlonicach przez Annę Wylegałę.

Zob. Marcin Chorązki, _Ziemianie wobec wojny…_, dz. cyt., s. 262–267.

Wywiad z Anną Rzepką.

Wywiad z Heleną Szcześniak, ur. w 1926 r., przeprowadzony w 2018 r. w Głogowie przez Annę Wylegałę.

Wywiad z Marią i Janem Koziełami, ur. w 1937 r., przeprowadzony w 2018 r. w Kaleni przez Annę Wylegałę.

Wywiad z s. Martą Łuniewską, ur. w 1933 r., przeprowadzony w 2019 r. w Szymanowie przez Annę Wylegałę. O sądzie nad Józefem Helbichem nie wspomina również w swoich spisanych wiele lat po wojnie wspomnieniach jej ojciec. Zob. Jerzy Łuniewski, _Wspomnienia_ , w archiwum prywatnym Alicji Pałkiewicz. Dziękuję Pani Alicji Pałkiewicz za udostępnienie wspomnień Jej ojca.

Bogusława Wierzbowska, AHM_2262. O powszechności praktyki sowieckich sądów nad dziedzicem zob. np. Kazimierz Karolczak, _Życie codzienne i funkcje dworu ziemiańskiego w czasie wojny i okupacji 1939–1945_ Michał Wenklar (red.), _Ziemianie wobec okupacji 1939–1945_, Kraków: IPN, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Societas Vistulana, 2006, s. 153; Marcin Chorązki, _Ziemianie wobec wojny…_, dz. cyt., s. 262–263.

Wywiad z kobietą ur. w 1930 r., przeprowadzony w 2018 r. w Zadąbrowiu przez Małgorzatę Łukianow. Z rąk czerwonoarmistów zginął ojciec kobiety.

Barbara Gołajewska-Chudzikiewicz, AHM_0277; Irena Exner, AHM_2969. O strachu przed gwałtami pisze również Marcin Chorązki: Marcin Chorązki, _Ziemianie wobec wojny…_, dz. cyt., s. 260–261.

Tabuizowanie przemocy seksualnej wobec kobiet z własnej grupy jest mechanizmem opisanym dobrze w przypadku różnych sytuacji przemocowych. Na ten temat zob. np. Katherine R. Jolluck, _Exile and Identity. Polish Women in the Soviet Union during World War _II, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2002.

Wywiad z Zuzanną Golińską, ur. w 1926 r., przeprowadzony w 2018 r. w Młódnicach przez Małgorzatę Łukianow.

Maria z Paygertów Bobrzyńska, _Życie zmiennym jest. Pamiętnik z lat 1900–1958_, Oss. 13533/II.

Zofia z Radziwiłłów Skórzyńska, _Świadectwo czasu minionego_, Warszawa: Semper, 1994, s. 115.

Wywiad z kobietą ur. w 1934 r., przeprowadzony w 2018 r. w Kaleni przez Małgorzatę Łukianow.

Wywiad z Marią Kocelą, ur. w 1925 r., przeprowadzony w 2018 r. w Woli Czaryskiej przez Małgorzatę Łukianow.

Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej ANKr), Starostwo Powiatowe w Miechowie, sygn. StPM 44 (_Kwestionariusze-wnioski dotyczące ustalenia szkód i wysokości odszkodowań wojennych w gminie Gruszów_).

Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych (dalej MRiRR), sygn. 1819 (_Przydzielanie majątków, ośrodków, resztówek w województwie kieleckim. Podania, korespondencja_), _List Franciszka Ziółkowskiego_, Kowala, 14.05.1945.

August Łempicki, dz. cyt., k. 35. Zob. Anna Hajduk, AHM_2857; wywiad z Edwardem Morawskim, ur. w 1936 r., przeprowadzony w 2020 r. w Warszawie przez Annę Wylegałę; wywiad ze Stanisławem Morawskim, ur. w 1929 r., przeprowadzony w 2020 r. w Genui przez Annę Wylegałę.

Wywiad z Jerzym Rusakiem, ur. w 1934 r., przeprowadzony w 2018 r. w Tęczy przez Annę Wylegałę.

Wywiad z s. Martą Łuniewską; Maria Walewska, _W cieniu ustawy o reformie rolnej. Wspomnienia 1944–1945_, Warszawa: ISP PAN, 2007; Anna Hajduk, AHM_2857.

Barbara Gołajewska-Chudzikiewicz, AHM_0277.

Stanisław Turnau, _Pamiętnik z wojny 1939–1945_, Biblioteka Narodowa (dalej BN), BN akc. 10571–10572, 10702–10703, 3.02.1945.

Krystyna Uniechowska, _Franciszka Starowieyskiego opowieść o końcu świata, czyli reforma rolna_, Warszawa: Czytelnik, 1994, s. 85.

Wywiad ze Stanisławem Majchrzakiem, ur. w 1934 r., przeprowadzony w 2018 r. w Bieganowie przez Annę Wylegałę.

Zofia z Radziwiłłów Skórzyńska, dz. cyt., s. 116; wywiad z Marią Kocelą. Na temat kulturowych wzorców narracyjnych mówienia o wkroczeniu do Polski Sowietów zob. Anna Wylegała, _Wyzwolenie czy „wyzwolenie”. Biograficzne i społeczne wymiary pamięci przemarszu przez Polskę Armii Czerwonej. Przypadek Wielkopolski_, „Kultura i Społeczeństwo” 2014, t. 58, nr 3, s. 87–101.

Wywiad z Katarzyną Morawską, ur. w 1966 r., przeprowadzony w 2020 r. w Warszawie przez Annę Wylegałę.

Wacław Karwacki, _Wspomnienia z lat 1895–1980_, Oss. 15436/II, k. 141; Maria Walewska, dz. cyt.

Józef Stanisław Dunin, _Migawki z mojego życia_, Oss. 15400/II, t. 1–2, k. 196.

Stanisław Załuski, _Wygnanie z Arkadii_, Ciechanów: Towarzystwo Miłośników Ziemi Ciechanowskiej, 2006, s. 253.

Adam Grodziński, _Wspomnienia z lat 1900–1973_, Oss. 15674/II, t. 1, k. 226–227.

Tamże, k. 227.

Zofia Reklewska-Braun, _Urodziłam się pomiędzy…_, Lublin: Norbertinum, 2009, s. 148.

Kazimierz Popiel, _Wspomnienia_, BN akc. 7861, 7913, k. 56.

Krystyna Uniechowska, dz. cyt., s. 110.

Stanisław Załuski, dz. cyt., s. 293.

PPR na Kielecczyźnie rosła w siłę wraz z postępem prac parcelacyjnych. Komórki partyjne na wsi organizowane były zazwyczaj tuż przed rozpoczęciem dzielenia ziemi. Zob. Stefan Iwaniak, _Reforma rolna w województwie kieleckim…_, dz. cyt., s. 47. Niestety nie zachowały się protokoły z pierwszych posiedzeń wlonickiego koła PPR z przełomu 1944 i 1945 r.; pierwsze dostępne pochodzą z początku 1946 roku. Zob. APK, Komitet Wojewódzki Polskiej Partii Robotniczej w Kielcach (dalej KW PPR), sygn. 216 (_Wydział Organizacyjny_ KP __ PPR _Opatów – protokoły z posiedzeń komórek partyjnych wiejskich_), k. 67–72, _Protokoły z zebrań koła_ PPR _we Wlonicach_, 1946.

Jan Stankowski, polowy, dostał z tytułu reformy rolnej 3 hektary ziemi, ale do partii nie wstąpił; jego syn nie figuruje ani na liście stałych pracowników majątku z 1945 r., ani w wykazie nadzielonych ziemią, ani na liście członków PPR komórki Wlonice z lutego 1946 roku.

Stanisław Turnau, dz. cyt., 2.02.1945.

APK, KW PPR, sygn. 377 (Wydział Organizacyjny – materiały dotyczące reformy rolnej), k. 32, _Sprawozdanie Pełnomocnika ds. wojennych świadczeń rzeczowych na pow. Radom_, 10.01.1945.

Stanisław Turnau, dz. cyt., 3.02.1945. Stanisława Wieczorkowskiego nie ma ani na listach członków powiatowego komitetu partii w latach 1944–1945, ani wśród członków PPR we Wlonicach. Prawdopodobnie wymusił na Turnauach oddanie majątku w zarząd, choć nie miał ku temu żadnych podstaw. Wieczorkowski dostał z tytułu reformy rolnej 3 hektary ziemi (figuruje na liście nabywców ze służby folwarcznej). Po wyjeździe Turnauów mieszkał przez jakiś czas we dworze, po czym wybudował dom na otrzymanej parceli, z której miał widok na (niszczejący) wlonicki dwór.

APK, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach (dalej PWRN), sygn. 1385 (_Operat rozrachunkowy z nabywcami parcel majątku Wlonice gm. Ożarów pow. Opatów 1945–52_), k. 52, _Protokół w sprawie przejęcia na cele Reformy Rolnej majątku Wlonice_, 21.02.1945.

APK, Wojewódzki Pełnomocnik ds. Reformy Rolnej w Kielcach (dalej WPRR), sygn. 23, k. 6, _Protokół nr 2 z zebrania Komisarzy i Administratorów Majątków z dn. 30 marca 1945 r._; APK, PWRN, sygn. 865 (_Akta dotyczące zagospodarowania majątku Planta pow. Opatów_), k. 42–43, _Protokół spisany w Plancie przez przedstawicieli starostwa w sprawie braków w wyposażeniu_, 7.06.1947; druga część wywiadu z Jerzym Rusakiem, przeprowadzona w Tęczy w 2020 r. przez Annę Wronę.

Leon Ciemniewski, _Poprzez skiby mazowieckie, podolskie i śląskie. Wspomnienia z lat 1900–1964_, Oss. 14115/II, cz. 6, k. 7–8.

Zob. Longina Jakubowska, _Patrons of History…_, dz. cyt., s. 104.

Jerzy Jabłoński, _Kronika mego życia 1900–1967_, BN akc. 9296.

Barbara Gołajewska-Chudzikiewicz, AHM_0277.

Tadeusz Zwierkowski, dz. cyt., s. 94.

APK, WPRR, sygn. 33, k. 4, _Pismo pełnomocnika ds._ RR _Pińczów do Pełnomocnika Wojewódzkiego w Kielcach_, 26.02.1945.

Maria z Paygertów Bobrzyńska, dz. cyt.

Maria z Czaplińskich Rutkowska, _Struna bolesnej pamięci. Wspomnienia z okresu okupacji i lat powojennych_, BN 7924 III.

Stanisław Turnau, dz. cyt., 18.02.1945; Maria z Paygertów Bobrzyńska, dz. cyt.

Feliks Cały, AHM_1818.

Stanisław Turnau, dz. cyt., 16.02.1945.

Maria Walewska, dz. cyt.

Wywiad z Janiną Nowak, ur. w 1922 r., przeprowadzony w 2019 r. w Pławowicach przez Annę Wylegałę.

Wywiad z Władysławem Jeziorskim, ur. w 1933 r., przeprowadzony w 2019 r. w Pławowicach przez Annę Wylegałę.

Wywiad z Zofią Gasińską, ur. w 1931 r., przeprowadzony w 2019 r. w Gruszowie przez Annę Wylegałę.