Character indelebilis - ebook

WYKAZ SKRÓTÓW

AAS — „Acta Apostolicae Sedes”, Commentarium officiale, Roma 1909–

AB KUL — Archiwum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

AK — „Ateneum Kapłańskie”, Włocławek 1909–

BF — _Breviarium fidei. Kodeks doktrynalnych wypowiedzi Kościoła_, oprac. S. Głowa, I. Bieda, Poznań 1988.

Chrzest — _Chrzest — nowość życia_, red. A. J. Nowak, W. Słomka, Lublin 1992, (Homo meditans X).

ComP — „Communio”, Międzynarodowy Przegląd Teologiczny, Poznań 1981–

ConcD — „Concilium”, Internationale Zeitschrift für Theologie, Mainz 1965–

ConcF — „Concilium”, Revue internationale de théologie, Paris 1965–

CS — „Colloquium Salutis”_,_ Wrocławskie Studia Teologiczne, Wrocław 1969–

CT — „Collectanea Theologica”, Lwów 1931–39, Warszawa 1945–

CzST — „Częstochowskie Studia Teologiczne”, Częstochowa 1973-

DC — _La documentation catholique_, Paris 1919–40, 1944–

DSP — _Dokumenty Soborów Powszechnych_, t. l –4, oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2002–

DTC — _Dictionnaire de théologie cathololique_, Letouzey, Paris.

DzS — H. Denzinger, A. Schönmetzer, _Enchiridion Symbolorum, definitionum et declarationumde rebus fidei et morum_, wyd. 36, Freiburg im Br. 1976.

EK — _Encyklopedia katolicka_, t. I–IX–, Lublin 1973–2002–

EP — M. J. Rouët de Journel, _Enchiridion patristicum_, Barcelona 1965.

FC — Jan Paweł II, Adhortacja apostolska _Familiaris consortio_ o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym (22 XI 1981), Watykan 1981.

GuL — „Geist und Leben“, Zeitschrift für Aszese und Mystik, Würzburg 1947–

HV — Paweł VI, _Encyklika papieża Pawła VI o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania życia ludzkiego (_„_Humanae vitae”)_, Kraków 1968.

Kapłaństwo — _Kapłaństwo_ (Kolekcja„Communio” 3), red. S. Stancel, Poznań–Warszawa 1988.

KPK — _Kodeks Prawa Kanonicznego_ (25 l 1983), Poznań 1983.

KKK — _Katechizm Kościoła Katolickiego_ (11 X 1992), wyd. II poprawione, Poznań 2002.

KKKW — _Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich promulgowany przez Papieża Jana Pawła II_, tłum. L. Adamowicz, M. Dyjakowska, Lublin 2002.

LThK2 — _Lexikon für Theologie und Kirche_, I–X, zweite, völlig neu bearbeitete Auflage, red. J. Höfer, K. Rahner, Freiburg im Br. 1957–65.

LThK3 — _Lexikon für Theologie und Kirche_, dritte, völlig neu bearbeitete Auflage, red. W. Kasper, K. Baumgartner, H. Bürkle, K. Ganzer, K. Kertelge, W. Korff, P. Walter, Freiburg im Br., Basel, Rom, Wien 1993–

MRP — _Mszał Rzymski dla Diecezji Polskich_, wyd. 1, Poznań 1986.

NRTh — „Nouvelle revue théologique”, Louvain 1869–1940, 1945–

OB — _Obrzędy bierzmowania_, Katowice 1975.

OCD — _Obrzędy chrztu dzieci dostosowane do zwyczajów diecezji polskich_, Katowice 1972, wyd. 2 poprawione, 1987.

OCM — _Obrzędy sakramentu małżeństwa dostosowane do zwyczajów diecezji polskich_, Katowice 1974, wyd. 2, 1986.

OCWD — _Obrzędy wtajemniczenia chrześcijańskiego dorosłych dostosowane do zwyczajów diecezji polskich_, Katowice 1988.

PG — _Patrologia Graeca_, wyd. J. P. Migne, 1857–1886.

PL — _Patrologia Latina_, wyd. J. P. Migne, 1844–1864.

POK — Pisma Ojców Kościoła, Poznań 1924–

QLP — „Les questions liturgiques et paroissiales” (od 1970 Questions liturgiques), Louvain 1910/11–41/42, 1946–

RBL — „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, Kraków 1948–

RSR — „Recherches de science religieuse”, Paris 1910–

RT — „Roczniki Teologiczne”, Lublin 1991–

RTK — „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, Lublin 1949–1990.

STB — _Słownik teologii biblijnej_, red. X. Leon-Dufour, tłum. K. Romaniuk, Poznań 1973.

STh — Tomasz z Akwinu, _Suma teologiczna_, I–III, t. I–XXXIV, Londyn 1962–1986.

STHŚO — „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” (1968–72 „Rocznik Teologiczny Śląska Opolskiego”), Opole 1968–

STV — „Studia Theologica Varsaviensia”, Warszawa 1963–

SWD — Sobór Watykański II, _Konstytucje, dekrety, deklaracje_, Poznań 2002.

ThWNT — „_Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament”_, begründet von G. Kittel, hg. von G. Friedrich (10 t.), Stuttgart 1933–1977.

WA — Martin Luter, _Werke. Kritische Gesamtausgabe I–LX_, Weimar 1883–1980.

WAL — „Wiadomości Archidiecezji Lubelskiej”, Lublin.

UWAGA: Skróty biblijne według: _Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu_, Poznań — Warszawa 1980.

Skróty dokumentów Vaticanum II według: _Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje_, __ Poznań 2002.

_Z WDZIĘCZNOŚCIĄ DEDYKUJĘ TĘ PRACĘ WSZYSTKIM KAPŁANOM, KTÓRYCH SPOTKAŁEM NA SWOJEJ DRODZE ŻYCIA. NIECH WAM BÓG BŁOGOSŁAWI!_

Na okładce Gustave Doré, Ostatnia wieczerza, około 1866 r. (domena publiczna)WSTĘP

Sobór Watykański II wywarł decydujący wpływ na oblicze współczesnego Kościoła. Nie sposób przejść obok niego obojętnie. Słyszymy więc często o „Kościele przed– i posoborowym”, a nawet o „duchu Soboru”. Dla niektórych to przełomowe wydarzenie miałoby się przyczynić do destrukcji Kościoła, zarówno w sferze liturgii, jak i doktryny. Natomiast inni tak dalece identyfikują się z Soborem, że wolą raczej nazywać się „dziećmi Soboru”, aniżeli dziećmi Kościoła, istniejącego dwa tysiące lat. Postanowienia Soboru stały się teologiczno-duchowymi odpowiedziami na wyzwania czasu. Sobór dokonał nieodwracalnego przełomu w teologii, w życiu wiary i w praktyce kościelnej. Niemiecki historyk Kościoła Klaus Schatz wymienia konkretne elementy tego zwrotu: myślenie historyczne w teologii, odnowione rozumienie dogmatu, koncentracja wiary i pobożności na sprawach zasadniczych (hierarchia prawd), szczególnie na tajemnicy Chrystusa, historyczne obchodzenie się z Pismem Świętym oraz jednoczesne przyznanie mu zasadniczej roli w teologii i życiu Kościoła, odnowa liturgii, uczestnictwo świeckich w życiu Kościoła oraz nowy, bardziej indukcyjno-empiryczny sposób zajmowania przez Kościół stanowiska wobec spraw „światowych”. Tłem teologicznym całego Soboru była eklezjologia. Chodziło o uświadomienie tożsamości Kościoła zarówno u wiernych świeckich, jak i u duchowieństwa, by razem podjęli i urzeczywistnili wyznaczone przez Chrystusa posłannictwo. Pobudzenie samoświadomości Kościoła _ad intra_, rozwój teologii laikatu, otwarcie Kościoła _ad extra_ to istotne osiągnięcia Vaticanum II.

Do Soboru Watykańskiego II charakteryzowano Kościół katolicki jako Kościół sakramentów, natomiast Kościoły i wspólnoty protestanckie określano jako Kościoły słowa Bożego. Wypływało to z faktu, że reformacja znacznie osłabiła życie sakramentalne, przyjmując tylko dwa sakramenty (chrzest i Eucharystię), a Słowo Boże i wiarę uznała za podstawowy środek zbawienia, podczas gdy Kościół katolicki przeciwstawiając się protestantyzmowi, z pewną rezerwą odnosił się do popularyzacji Pisma Świętego oraz kładł silny akcent na życie sakramentalne. Teologia katolicka eksponowała obiektywną i zbawczą wartość sakramentów: udzielanie przez nich łaski i działanie — niekiedy przeakcentowywane — _ex opere operato_. Wobec zasady _sola gratia_ podkreślano znaczenie czynów wspartych łaską sakramentów. Cechą katolicyzmu potrydenckiego stał się sakramentalny wymiar życia chrześcijańskiego. W tym okresie teologia katolicka nabrała charakteru kontrowersyjnego i polemicznego, kierując ostrze krytyki w stronę doktryny Kościołów wyrosłych z reformacji. Ujęcie protestanckie oskarżano o fideizm, subiektywizm i czysty werbalizm religijny, natomiast katolikom zarzucano reizm, magię, naturalizm i imperializm społeczny. Teologia oparta na orzeczeniach Soboru Trydenckiego ukazywała sakramenty jako znaki oznaczające, zawierające i przekazujące łaskę. Przy takim ujęciu sakramentów istniało niebezpieczeństwo ich urzeczowienia. Przykładem może być umieszczenie nauki o sakramentach w _Kodeksie Prawa Kanonicznego_ z 1917 roku w księdze _O Rzeczach_ (_De Rebus_). Polemiczność teologii broniącej sakramentów przyczyniła się do oderwania ich od podstaw biblijnych i kerygmy patrystycznej. W ten sposób sakramenty przestały być widziane w szerokim spektrum zbawienia dokonującego się poprzez Słowo i znaki. I tu dokonała się zmiana. Sobór zakończył przeciwstawianie „Kościoła słowa i wiary” „Kościołowi sakramentu i czynu” przez wzajemnie ich związanie i dopełnienie (por. KL 7; KO 21). Odnowa Soboru Watykańskiego II (wygaśniecie ducha polemiki, ekumenizm, ponowne rozważenie konfliktowych kwestii dogmatycznych, nowa wolność wobec teologii potrydenckiej) uczyniły Kościół katolicki Kościołem słowa Bożego i sakramentów.

UZASADNIENIE PODJĘCIA TEMATU

W sakramentologii przedsoborowej swoje stałe, znaczące miejsce miała nauka o charakterze sakramentalnym. Terminem tym od czasów św. Augustyna określa się specjalny trwały skutek trzech sakramentów. „Chrzest, bierzmowanie i kapłaństwo wyciskają na duszy znak duchowy, czyli znamię niezatarte, które nadaje duszy szczególną godność, a nadto wyposaża ją w osobną władzę i łaskę. To znamię pozostaje w duszy na wieki ku jej chwale lub potępieniu (…) Ten niezniszczalny charakter czyni, iż te trzy sakramenty można przyjąć tylko raz w życiu” — tak brzmiała tradycyjna przedsoborowa definicja katechizmowa charakteru sakramentalnego. Pierwsza połowa XX wieku to okres rozkwitu tej nauki, świadczą o tym licznie wydane publikacje w przeważającej większości napisane w duchu neotomistycznym. Powyższe pozycje były zdecydowanie nasycone kategoriami scholastycznymi i abstrakcyjnymi.

Można określić tę naukę jako wyraźnie rzymskokatolicką. Ten dogmat trydencki został zdecydowanie odrzucony przez Kościoły reformacji jako nieuzasadniony biblijnie. Protestanccy teologowie wysuwali wiele zarzutów wobec doktryny o charakterze sakramentalnym, określanej przez nich jako „wynalazek Kościoła”. Wskazywano przede wszystkim na brak możliwości uzasadnienia tej nauki na podstawie Pisma Świętego. Krytyka wskazywała na reistyczną postawę katolickiej teologii. Stanowisko Kościoła prawosławnego w tej materii było niejednoznaczne i w pewnym sensie pluralistyczne. Pogląd katolicki podzielali tylko niektórzy prawosławni teologowie tradycji greckiej, jednak większość go odrzucała.

Sobór Watykański II nie zajmował się wprawdzie istotą dogmatyczną sakramentów, a raczej ich stroną funkcjonalną, prakseologiczną i pastoralną. Niemniej pod jego wpływem nastąpił nowy etap rozwoju sakramentologii: uwzględnia się w niej antropologię, eklezjologię, soteriologicznie i pneumatologicznie ukierunkowaną chrystologię, można dostrzec wielość przesunięć akcentów i nowość założeń. Niektóre aspekty sakramentologii stały się przedmiotem szczególnie ożywionych dyskusji teologicznych. Stąd interesujące wydaje się przebadanie nauki o charakterze sakramentalnym w kontekście tego soboru. Czy odnowa soborowa wpłynęła na nowe jej ujęcie? Jaką rolę odgrywa obecnie ta nauka w sakramentologii katolickiej? W jaki sposób ujmuje ją nauczanie Magisterium Kościoła oraz teologów? Czy nastąpiła jakaś reinterpretacja tej nauki? Które elementy są aktualnie bardziej akcentowane, a które zostały być może odrzucone? Czy w związku z rozwojem refleksji ekumenicznej pojawiają się nowe możliwości dialogu także w tym temacie z Kościołami prawosławnym i protestanckimi?

Jak zauważył wybitny polski sakramentolog Alfons Skowronek, tradycyjne pojęcie charakteru sakramentalnego jest dla współczesnego człowieka terminem niezrozumiałym. W obecnej praktyce katechizacyjnej czy homiletycznej na ogół rzadko spotyka się z popularyzacją tego pojęcia, a jest to chyba związane z niezadowalającym stopniem znajomości jego treści. W związku z tym w katechezie i duszpasterstwie sakramentalnym można dostrzec pewną powierzchowność w podejściu do charakteru sakramentalnego. Stereotypowe stwierdzenia o „niezniszczalnym znaku na duszy” nie mówią wiele. Nierzadko wiedza religijna ochrzczonych ograniczona jest do katechizmowego sformułowania, że chrzest, bierzmowanie i sakrament kapłaństwa wyciskają niezatarty duchowy znak i z tego powodu można otrzymać te sakramenty tylko raz w życiu. Tymczasem zagadnienie charakteru sakramentalnego jest o wiele bogatsze i nader przydatne w duszpasterstwie, właśnie w kontekście współczesnego powrotu do teologii laikatu. Te fakty wpłynęły na powstanie tej pracy. Trzeba podkreślić, iż nikt w Polsce nie opracował całościowo kwestii poruszanej w tej publikacji, która jest moją rozprawą doktorską, napisaną w 2007 roku w Instytucie Teologii Dogmatycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego pod kierunkiem ks. prof. dra hab. Jerzego Szymika. Tytuł mojej pracy brzmiał: „Charakter sakramentalny w ujęciu teologii okresu Vaticanum II. Studium historyczno-systematyczne”. Po kilkunastu latach od obrony doktoratu postanowiłem go wydać. Ze względu na wielką objętość podzieliłem rozprawę na dwie pozycje książkowe. Pierwsza część biblijno-historyczna już się ukazała, natomiast część główną — systematyczną — szanowny czytelnik właśnie czyta.

PROBLEM I CEL

Głównym problemem badawczym jest więc nauka o charakterze sakramentalnym w ujęciu teologii okresu Soboru Watykańskiego II. Celem niniejszej rozprawy jest przybliżenie, pogłębienie i krytyczna ocena tej refleksji teologicznej. Ważne wydaje się również wyeksponowanie nowatorskiej i oryginalnej myśli teologicznej powstałej w różnych środowiskach naukowych, tym bardziej, że w Polsce na ten temat ukazało się niewiele publikacji. Mimo iż w okresie posoborowym nastąpił prawdziwy wybuch zainteresowania refleksją i twórczością teologiczną, to jednak okazuje się, że ta kwestia jest niedoceniana, często pomijana, stąd rodzą się kolejne pytania o źródła i powody pewnej powierzchowności traktowania tego aspektu sakramentologii, czy nawet jej nieobecności. Występują w dzisiejszej teologii tendencje pomniejszające znaczenie nauki o _character indelebilis_, wobec tego warto się zastanowić, co można i należałoby zrobić, aby lepiej ukazać jej sens i miejsce.

TERMINOLOGIA

_CHARAKTER SAKRAMENTALNY_

Samo pojęcie „charakter” pochodzi od greckiego rzeczownika _χαρακτήρ_ (_charakter, –eros_) i oznacza zarówno narzędzie służące do tworzenia znaków własności, którym pieczętowano jakąś rzecz lub osobę, jak i sam skutek tej czynności, czyli pieczęć, wyciśnięty znak, a więc znak charakterystyczny, rozpoznawczy czyjejś własności. Natomiast czasownik _χαράσσω_ (_charasso_) oznacza „rzeźbić, wyciskać pieczęć, wypalać znak, pisać rylcem jakieś słowo”. Zlatynizowany wyraz „charakter” posiada podobne znaczenie jak w języku greckim. W obszarze kultury łacińskiej pojęciem tym określano znaki na monetach, a także na ciałach niewolników i żołnierzy.

Po raz pierwszy termin ten zastosował św. Augustyn na określenie wyróżniającego znamienia wyciśniętego na duszy przez niektóre sakramenty (chrzest i kapłaństwo). Sformułowanie Augustyna zostało następnie przejęte przez teologów katolickich. Wyraz „charakter” przybrał znaczenie religijne, wskazując na jakiś duchowy, niezmazalny znak (pieczęć), wyciśnięty przez Boga w duszy ludzkiej. Słowa „wyciśnięty znak” są metaforą, bowiem dusza nie może być podmiotem materialnego znaku, chodzi więc o jakąś duchową właściwość. Sobór trydencki orzeka ogólnie, że jest to „jakiś znak duchowy i niezmazalny” i z tej racji chrzest, bierzmowanie, kapłaństwo nie mogą być powtórzone. Większość współczesnych teologów używa terminu „charakter sakramentalny” (_character sacramentalis_) na oznaczenie stałego skutku sakramentu chrztu, bierzmowania i kapłaństwa.

Św. Augustyn wyjaśniał treść teologiczną pojęcia „charakter” w nawiązaniu do biblijnego terminu _sfragǐs_ (pieczęć). W ten sposób refleksja teologiczna nad charakterem sakramentalnym otrzymuje zakorzenienie biblijne. Oba określenia mają bliskie pokrewieństwo znaczeniowe. Słowo _sfragǐs_ oznaczało w starożytności przedmiot, za pomocą którego odciskano jakiś znak, a także uzyskany w ten sposób odcisk. Tym mianem określano pieczęcie służące do tłoczenia znaków na wosku. Pieczęcie często były drogimi kamieniami umieszczonymi w oprawie pierścienia i służyły do pieczętowania oficjalnych dokumentów, testamentów. W znaczeniu węższym _sfragǐs_ oznaczało znamię, jakim właściciel naznaczał należące do niego przedmioty. Można tu wymienić kilka kategorii zastosowań _sfragǐs_: znamię, jakim pasterze znaczyli za pomocą rozpalonego żelaza zwierzęta ze stada; jednocześnie w wojsku rzymskim istniał zwyczaj znaczenia rekrutów podczas werbunku. Był to zwykle tatuaż wykonany na dłoni lub na przedramieniu, przedstawiający skrót imienia generała. Ten znak nazywano _signaculum_. W kulturze helleńsko-łacińskiej pieczętowanie rzeczy, zwierząt i ludzi było naturalnym oznaczeniem i potwierdzeniem własności. Znaki te powstawały przez wyrycie, nacięcie lub wypalenie oraz obwieszczały i potwierdzały władzę pieczętującego nad tym, co zostało opieczętowane. Natomiast sama pieczęć była znakiem i potwierdzeniem zależności opieczętowanego (przedmiotu, zwierzęcia, człowieka) od pieczętującego. Pojęcie _sfragǐs_ zawierało także pewien pierwiastek tajemnicy, np. pieczętowanie dokumentów pisanych chroniło je przed przeczytaniem przez niepowołanych. Te różne zastosowania posłużyły Ojcom Kościoła do nadania różnych znaczeń chrzcielnej _sfragǐs_. Św. Augustyn jako pierwszy spośród nich tak wyraźnie połączył treść teologiczną pojęcia „charakter” z terminem _sfragǐs_.

Występują w literaturze także inne terminy w zastosowaniu do charakteru sakramentalnego: _character indelebilis_, „charakter duchowy”, „znamię sakramentalne”, „niezatarte znamię”, „duchowe znamię” czy „duchowa pieczęć”.

_OKRES VATICANUM II_

Warto wyjaśnić również określenie czasowe zawarte w tytule niniejszej pracy: „okres Vaticanum II”. Przełom półwiecza XX stulecia był czasem wzmożonych poszukiwań teologicznych. Teologowie dostrzegli potrzebę wyjścia poza systemy dotychczasowych dyscyplin i szukali nowych dróg dotarcia do mentalności wierzących. Terenem szczególnie intensywnej pracy stały się: eklezjologia, liturgika, patrystyka czy biblistyka. Wiele nurtów i ośrodków teologicznych przygotowywało grunt pod zbliżający się Sobór. Dlatego sięgniemy w kilku przypadkach także do dzieł teologów zajmujących się sakramentologią, a działających wprawdzie tuż przed soborem, ale już w duchu soborowym (J. Galot, W. Granat, K. Rahner, E. Schillebeeckx). Dalej, interesuje nas sam Sobór Watykański II (1962–1965), który otworzył nowe perspektywy dla rozwoju teologii. Wypowiedzi soborowe, Magisterium Kościoła i teologia posoborowa mówiąca o charakterze sakramentalnym stanowią materiał źródłowy niniejszej pracy. Niewątpliwie recepcja soborowa trwa nadal w Kościele współczesnym, niemniej jednak ze względów metodologicznych należy wskazać punkt krańcowy, zamykający czasokres uwzględnionej i przebadanej refleksji teologicznej nad charakterem sakramentalnym. Rok 2005 stanowić będzie datę, kończącą pewien ramowy okres, jaki zostanie poddany analizie w rozprawie. Jest to pewna data graniczna: koniec pontyfikatu Jana Pawła II, a zarazem rok obchodów 40. rocznicy zakończenia Soboru Watykańskiego II. Data ta zamyka czterdziestoletni okres posoborowych przemian i stanowi okazję do podjęcia różnorodnych prób podsumowań i ocen.

Celowo posłużono się w tytule pracy łacińskim terminem „Vaticanum II” na oznaczenie Soboru Watykańskiego II. Język łaciński, który jest zarazem oficjalnym językiem Kościoła rzymsko-katolickiego, wskazuje na wymiar uniwersalności i powszechności. Użycie wyrażenia „teologia okresu Vaticanum II” ma za zadanie nie tylko określenie wymiaru czasowego badanej teologii, ale chodzi także o wyraźniejsze podkreślenie jej wymiaru przestrzennego. Przedstawiona zostanie nie tylko sakramentologia powstająca w Lublinie czy w Watykanie, ale również w środowiskach teologicznych innych krajów.

Problematyką charakteru sakramentalnego w odniesieniu do inicjacji chrześcijańskiej oraz inkulturacji afrykańskiej zajął się w rozprawie doktorskiej M. Kishingoko. W literaturze zagranicznej, jak i w polskiej nie ma dotąd pracy, która by podejmowała całościowo przedstawiony powyżej problem dotyczący nauki o charakterze sakramentalnym. Dlatego realizacja tego zadania wydaje się być w pełni uzasadniona. W pracy podjęta zostanie próba zebrania i usystematyzowania tego tematu.

LITERATURA

Rozprawa jest studium historyczno-systematycznym. Badania przeprowadzone zostały w obszarze trzech subdyscyplin teologicznych: sakramentologii, historii rozwoju dogmatu i historii teologii. Struktura pracy oraz specyfika zastosowanych metod wymusza wprowadzenie podwójnego podziału użytej literatury źródłowej ze względu na datę wydania. Punktem podziału jest wydarzenie Soboru Watykańskiego II. Z jednej strony będą to dokumenty Kościoła i dzieła teologiczne, które ukazały się przed tym soborem (przed 1962 r.). Stanowią one literaturę źródłową części historycznej, którą już się ukazała drukiem. Natomiast z drugiej strony, dla studium systematycznego interesującą nas literaturą przedmiotu stanowić będą pozycje nauczania Kościoła i teologów opublikowane w latach 1962–2005, czyli od rozpoczęcia Vaticanum II do końca pontyfikatu papieża Jana Pawła II. Jest to literatura teologiczna powstała w okresie soborowym i posoborowym.

Praca jest podzielona na dwie części: biblijno-historyczną oraz systematyczno-hermeneutyczną. W części pierwszej, wcześniej wydanej, a ukazującej historyczny rozwój doktryny o charakterze sakramentalnym, sięgnięto po różnorodne źródła — począwszy od danych biblijnych, poprzez dzieła patrystyczne, teologię średniowieczną, myśl potrydencką aż do publikacji wydanych tuż przed Soborem Watykańskim II.

W części drugiej, systematyczno-hermeneutycznej, zawartej w tej książce, zgodnie z tematem i problemem pracy posłużono się przeważnie źródłami, które powstały na Soborze Watykańskim II, w czasie jego trwania i w czterdziestoletnim okresie posoborowym. Ważnymi źródłami jest tu oficjalne nauczanie Kościoła: dokumenty Soboru Watykańskiego II oraz wypowiedzi papieży Jana XXIII, Pawła VI i Jana Pawła II (wielkoczwartkowe listy do kapłanów). Istotne źródło stanowią posoborowe księgi liturgiczne (rytuały), w których zamieszczone są obrzędy udzielania wymienionych wyżej sakramentów. Praca uwzględnia dokumenty Kongregacji watykańskich oraz nauczanie biskupów. Wśród omawianych dokumentów nie zabraknie Kodeksu Prawa Kanonicznego oraz Katechizmu Kościoła Katolickiego, który w duchu Soboru Watykańskiego II w sposób uporządkowany przedstawia nauczanie Pisma Świętego, żywej Tradycji w Kościele oraz autentycznego Urzędu Nauczycielskiego.

Teologowie odgrywają ważną rolę w Kościele, poszukują doskonalszego zrozumienia i wyrażenia objawionej tajemnicy. Tworzą specyficzną instancję nauczania, którą można nazwać charyzmatycznym Magisterium _in Ecclesia_. W niniejszej pracy przyjrzymy się szczegółowo nauczaniu współczesnych mistrzów teologii na temat charakteru sakramentalnego.

Przy systematyzowaniu powyższego problemu wykorzystano publikacje, w których teologowie bezpośrednio zajmowali się charakterem sakramentalnym. Są to głównie artykuły oraz hasła encyklopedyczne. W interesującym nas okresie zagadnieniem tym w sposób bezpośredni zajmowali się między innymi tacy teologowie: E. Dassmann, J. Galot, J.-M. Garrigues, M.-J. Le Guillou, M. Kishingoko, F. Martinangeli, J. Mulders, A. Riou, E. Ruffini, D. Sattler i C. Sepie. Na terenie polskiej teologii można wskazać na takich teologów jak: J. Kochanowicz, I. J. Łuczyński, A. Skowronek i J. Szymik.

Problem charakteru sakramentalnego omawiany jest tradycyjnie w ramach sakramentologii. Stąd ważnym materiałem źródłowym niniejszej pracy są podręczniki sakramentologii oraz dogmatyki, w których omawiane są sakramenty w ogólności. Sakramentologia wymienia skutki wypływające z sakramentów: łaskę sakramentalną oraz charakter sakramentalny, występujący w trzech sakramentach — chrzcie, bierzmowaniu oraz kapłaństwie. Do literatury źródłowej należy zaliczyć zatem liczne pozycje podejmujące teologię chrztu, bierzmowania i kapłaństwa, ponieważ w nich poruszany bywa zwykle aspekt charakteru poszczególnych sakramentów.

Autorami wskazanych powyżej pozycji są wybitni teologowie m.in. J. Ambaum, T. Camelot, H. Crouzel, W. Beinert, H. Bourgeois, F. Courth, Y. Congar, J. Daniélou, J. Finkenzeller, A. Ganoczy, G. Greshake, R. Hotz, G. Koch, W. Kasper, G. L. Müller, T. Schneider, K. Rahner, J. Ratzinger, B. Testa, E. Schillebeeckx, M. Schmaus, H. Vorgrimler i inni. Spośród badaczy polskich zajmujących się sakramentologią należy wymienić: Cz. S. Bartnika, L. Baltera, J. Buxakowskiego, W. Granata, K. Góździa, K. Hołę, Cz. Krakowiaka, J. Kudasiewicza, S. C. Napiórkowskiego, A. Skowronka i innych. Szczegółowy wykaz źródeł i opracowań zamieszczono w dołączonej do pracy bibliografii.

Wobec ogromnej ilości publikacji dotyczącej sakramentologii na całym świecie autor ma świadomość konieczności wyboru najważniejszych pozycji. Naturalnym kluczem selekcji jest znajomość języków obcych. W niniejszej dysertacji przede wszystkim zostanie uwzględniona literatura wydawana w języku polskim i niemieckim, w tym przekłady na te języki.

METODA

Postawiony w pracy problem badawczy określa rodzaj stosowanych metod. W rozprawie zastosowano elementy metody historyczno-krytycznej, głównie w części pierwszej, biblijno-historycznej, przedstawiającej dzieje kształtowania się teologii charakteru sakramentalnego. W niniejszym opracowaniu wykorzystano także elementy metody porównawczej. Zasadniczo jednak posłużono się analizą strukturalno-semantyczną zmierzającą do wydobycia sensu teologicznego. Wychodząc od wybranych tekstów nauczania Kościoła i teologów starano się krytycznie odczytać ich treść i walor teologiczny. W pracy stosowana jest metoda teologicznej analizy, zmierzająca jednocześnie do syntetycznego zaprezentowania jej wyników. Analiza i porównanie wypowiedzi poszczególnych autorów, próba systematycznego przedstawienia treści oraz synteza — oto elementy użytej metody badawczej. Dzięki wykorzystaniu tej rozbudowanej metodologii będzie można wyciągnąć uzasadnione wnioski, krytycznie ocenić dotychczasową refleksję teologiczną na powyższy temat i zasugerować pewne rozwiązania na przyszłość. Trzeba jednak zaznaczyć, iż sama ocena dokonywana jest na bieżąco, w wyniku przeprowadzonej analizy, w kontekście konkretnego zagadnienia. W części systematyczno-hermeneutycznej najważniejsze wnioski z przeprowadzonych badań są przedstawione na końcu poszczególnych rozdziałów. W niniejszej pozycji dodatkowo ostatni rozdział ma charakter podsumowujący.

STRUKTURA

Rozprawa jest studium historyczno-systematycznym i posiada strukturę dwuczłonową: część biblijno-historyczną oraz systematyczno-hermeneutyczną. Pierwsza część, wcześniej opublikowana, składała się w dwóch rozdziałów. Druga część rozprawy zawiera refleksję SYSTEMATYCZNO-HERMENEUTYCZNĄ, składającą się z czterech rozdziałów. Stanowi ona zasadniczą, główną część pracy. W strukturze tej części uwzględnia się aspekt chronologiczny.

W pierwszym rozdziale przedmiotem refleksji jest nauka o charakterze sakramentalnym, zawarta w dokumentach Soboru Watykańskiego II. Zostanie ona ukazana w szerokiej perspektywie, bowiem w pierwszym paragrafie wskazane będą źródła inspiracji sakramentologii soborowej, z uwzględnieniem nowych ruchów odnowy teologii (biblijnego, patrystycznego, liturgicznego, eklezjologicznego), które przygotowały grunt pod myśl Vaticanum II. Natomiast w drugim paragrafie dokonana zostanie charakterystyka nauki o sakramentach, wypracowanej przez Sobór. Następny paragraf bezpośrednio podejmuje problematykę charakteru sakramentalnego, występującą w tekstach soborowych. Omówione zostaną bezpośrednie wzmianki o charakterze sakramentalnym chrztu (KK 11) oraz święceń prezbiteratu (DP 2) i biskupich (KK 21). Refleksji poddane zostaną zagadnienia obecne w dokumentach soborowych, a związane z funkcjami charakteru sakramentalnego. Chodzi tu o kwestie włączenia i upodobnienia do Chrystusa, uczestnictwa w kapłaństwie Chrystusa, włączenia w Kościół oraz przeznaczenia do kultu chrześcijańskiego i apostolstwa.

W drugim rozdziale zostanie przedstawiona nauka o charakterze sakramentalnym w posoborowych wypowiedziach Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. Pierwszy paragraf zawiera studium w odniesieniu do posoborowych rytuałów chrztu, bierzmowania i święceń. Przedmiotem analizy drugiego paragrafu są dokumenty i nauczanie papieży: Pawła VI i Jana Pawła II. Bogactwo myśli na temat charakteru sakramentalnego Jan Paweł II zawarł w swych wielkoczwartkowych listach do kapłanów oraz w katechezach. W następnym paragrafie uwaga skierowana zostanie na nauczanie biskupów, zwłaszcza wyrażone przez synody biskupie. W kolejnych paragrafach uwzględniona zostanie nauka o charakterze sakramentalnym obecna w licznych dokumentach Kongregacji watykańskich oraz w posoborowych Kodeksach Prawa Kanonicznego i Katechizmie Kościoła Katolickiego. W ostatnim paragrafie poruszona zostanie problematyka ekumeniczna. Zaprezentowane zostaną stanowiska prawosławne i protestanckie w odniesieniu do badanej w pracy rzeczywistości sakramentalnej.

Przedmiot trzeciego rozdziału stanowi współczesne nauczanie teologów na temat charakteru sakramentalnego. Podjęta zostanie próba pewnej systematyzacji interpretacji i ujęć. W pierwszym paragrafie posoborowa refleksja teologiczna zostanie przedstawiona w tradycyjnej perspektywie chrystologicznej. W kolejnych partiach rozdziału dodatkowo wyodrębniono interpretacje trynitarne oraz pneumatologiczne. W okresie posoborowym często ujmowano charakter w perspektywie eklezjalnej. Piąty paragraf zawiera koncepcje funkcjonalne wypracowane przez teologów.

Ostatni, czwarty rozdział, posiada charakter podsumowujący nauczanie Magisterium Kościoła i teologów oraz stanowi zwieńczenie całości refleksji systematycznej w zakresie charakteru sakramentalnego. Zawarte są tu takie treści jak: istnienie i natura, źródła, przymioty, cel i funkcje niezatartego znamienia. W pierwszym paragrafie poruszona zostanie problematyka istnienia, rozumienia i interpretacji charakteru sakramentalnego. Czy w ogóle _character indelebilis_ istnieje, a jeśli tak, to w jakich sakramentach? Najpierw przyjrzymy się współczesnym odpowiedziom na te pytania. W kolejnym paragrafie uwaga zostanie skierowana na źródła, przyczyny badanego fenomenu. W poszczególnych punktach rozwinięte zostaną teologiczne próby odpowiedzi: trynitarna, chrystologiczna i pneumatologiczna.

Paragraf trzeci traktuje ogólnie o charakterze sakramentalnym, analogicznie jak w sakramentologii ogólnej. Omówiony będzie temat rozumienia natury charakteru sakramentalnego. Współczesna refleksja teologiczna koncentruje się bardziej na funkcjach charakteru niż na jego naturze. W „stary”, scholastyczny podział funkcji charakteru zostaną wpisane nowe, posoborowe treści nauczania Magisterium i teologów. Uwzględnione będą następujące funkcje charakteru sakramentalnego: _signum configurativum_ (znak upodabniający), _signum distinctivum_ (znak wyróżniający), _signum obligativum_ (znak zobowiązujący) oraz _signum dispositivum_ (znak dysponujący). Końcowe punkty tego paragrafu podejmą problematykę przymiotu i podmiotu niezatartego znamienia. Cel charakteru sakramentalnego stanowi temat ostatniego punktu trzeciego paragrafu.

W trzech sakramentach: chrzcie, bierzmowaniu i święceniach kapłańskich obok łaski sakramentalnej udzielany jest także trwały skutek — _character indelebilis_. W ostatnim, czwartym paragrafie zostanie szczegółowo przedstawiona teologia charakteru sakramentalnego w odniesieniu do tych konkretnych sakramentów. Zatem teologia charakteru chrztu świętego, bierzmowania oraz święceń stanowić będą przedmiot analizy. Pierwszy punkt podejmuje problematykę znamienia sakramentalnego chrztu świętego. Następnie refleksja zostanie skierowana na charakter bierzmowania. W XX wieku teologia charakteru sakramentalnego koncentrowała się zasadniczo wokół sakramentu kapłaństwa. I właśnie teologia charakteru sakramentalnego biskupa, prezbitera i diakona stanowić będzie treść analizy punktu trzeciego. Omówiony zostanie również pogląd niektórych współczesnych teologów dotyczący quasi-charakteru sakramentalnego małżeństwa. W zakończeniu pracy zawarte zostaną podsumowania wcześniejszych szczegółowych ustaleń.

***

W czasie jednej z rozmów dwóch profesorów, śp. ks. Romualda Raka i ks. Jerzego Szymika, pojawił się temat charakteru sakramentalnego i padła wówczas konkluzja: warto, by dzisiejsza teologia dogmatyczna przebadała ten ważki problem. Zainspirowany tą rozmową Promotor tej dysertacji doktorskiej napisał artykuł poświęcony teologii charakteru sakramentalnego, który dotychczas stanowi na gruncie polskim najlepsze i najpełniejsze opracowanie tego tematu. Niniejsza rozprawa podejmuje tę inspirację, stanowiąc kontynuację i kolejne dopełnienie rozmowy śląskich teologów._Sobory powszechne. Punkty zwrotne w historii Kościoła_, tłum. J. Zakrzewski, Kraków 2001, s. 326.

S. C. Napiórkowski, _Z Chrystusem w znakach. Zarys sakramentologii ogólnej_, Niepokalanów 1995, s. 9.

Por. _Codex Iuris Canonici, Pii X Pontificis Maximi iussu digestus, Benedicti Papae XV auctoritate promulgatus_, Roma 1917, Lib. III — _De Rebus_, kan. 726–1551.

W. Kalinowski, J. Rychlicki, _Dogmatyka katolicka_, Poznań–Warszawa–Lublin 1957, s. 115.

I. A. de Aldama, _Theoria generalia sacramentorum_, w: _Sacrae theologiae summa_, t. IV, Madrid 1951, s. 48–57; B. T. D’Argenlieu, _La doctrine du caractère sacramental de la „Somme”_, „Revue Thomiste”, 12 (1929), s. 289–302; tenże, _La doctrine d’Albert le Grand sur le caractère sacramental_, „Revue Thomiste”, 2 (1928), s. 295–313, 479–496; L. Audet, _Notre participation au sacerdoce du Christ: étude sur le caractère sacramental,_ „Laval Théologique et Philosophique”, 1 (1945), s. 5–16, 110–130; L. Billot, _De Ecclesiae sacramentalis_, t. I, Roma 1924, s. 151–169; I. Bonetti, _Res et sacramentum nella concezione tomista dei sacramenti_, „Divus Thomas” (Piacenza), 55 (1952), s. 228–237; B. Botte, C. Charlier, B. Capelle, A. Robeyns, _Le sacerdoce des fidèles_, Leuven 1934; E. Boularand, _Caractère sacramental et mystère du Christ_, NRTh 72 (1950), s. 252–274; L. Bouyer, _La signification de la confirmation_, Suppl. V. S. 29 (1954), s. 162–179; F. Brommer, _Die Lehre von sakramentalen Charakter in der Scholastik bis Thomas von Aquin inclusive_, Paderborn 1908, (_Forschungen zur christlichen Literatur und Dogmengeschichte_, VIII/2); A. Chavasse, _Signification baptismale du carême et de l’octave pascale_, „La Maison-Dieu”, 58 (1959), s. 27–38; St. Mc Cormick, _The Configuration of the Sacramental Character_, „The Thomist”, (1944), s. 458–491; E. Doronzo, _De charactere ut est res et sacramentum_, „Revue d’Université d’Ottava”, 6 (1936), s. 243–262; tenże, _Le caractère sacramental_, „L’Ami du Clergé”, 52 (1935), s. 737–749; B. Durst, _De characteribus sacramentalibus_,. _Expositio methodologico — speculative_, „Xenia Thomistica”, 2 (1925), s. 541–581; I. L. Farine, _Der sakramentale charakter_, Freiburg (Br) 1904; F. Gillmann, _Die Lehre vom sakramentalen Charakter_, „Der Katholik”, (1910), s. 215–218; tenże, _Der sakramentale Charakter bei den Glossatoren_, „Der Katholik”, (1910), s. 300–313; L. Grollenberg, _Thomas_, Stud. Cath. 19 (1943), s. 141–148; N. Häring, _Character, Signum und Signaculum. Die Entwicklung bis nach der karolingischen Renaissance_, „Scholastik”, 30 (1955), s. 481–512; tenże, _Character, Signum und Signaculum. Der Weg von Petrus Damiani bis zur eigentlichen Aufnahme in die Sakramentenlehre_ _im 12 Jahrhundert_, „Scholastik”, 31 (1956), s. 41–69; tenże, _Character, Signum und Signaculum. Die Einführung in die Sakramententheologie des 12. Jh._, tamże, s. 182–212; tenże, _Saint Augustine’s Use of the Word Character_, „Mediaeval Studies”, 14 (1952), s. 79–97; L. Hödl, _Der Ursprung der Schuldefinition des sakramentalen Charakters in der Sentenzenglosse des Alexander von Hales_, „Münchener theologische Zeitschrift”, 7 (1955), s. 297n.; O. Laake, _Über den sakramentalen Charakter_, München 1903; A. Landgraf, _Zur Frage der Wiederholbarkeit der Sakramente in der Frühscholastik_, „_Divus Thomas_” (Fr), 29 (1951), s. 257–283; B. Leeming, _Principles of Sacramental Theology_, London 1955, s. 129–250; F. Lisowski, _Charakter sakramentalny._ _Studium historyczno-dogmatyczne,_ Lwów 1918; F. Malmberg, _Charakter und Kirche_, „Bijdragen” 8 (1947), s. 239–253; F. Pancheri, _Il carattere sacramentale. In una nova prospettiva_, „Studia Patavina”, 4 (1957), s. 459–472; W. Piątkiewicz, _Mistyczne Ciało Chrystusa a charaktery sakramentalne_, Kraków 1903; A. Plater-Zyberk, _Nauka o charakterze sakramentalnym według świętego Tomasza z Akwinu_, Warszawa 1937; N. Sanders_, Duns Scotus over het character sacramentalis_, Stud. Cath. 23 (1948), s. 39–42; A. Szafrański, _Z badań nad charakterem sakramentalnym bierzmowania_, RTK 2 (1955), s. 29–60; B. Welsford, _Sacramental character and Priesthood in the Summa theologica of Aleksander of Hales_, „Miscellanea Francescana”, 4 (1961), s. 397—432; F. Vandenbroucke, _Esprit Saint et structure ecclésiale selon la liturgie_, QLP 39 (1958), s. 115–131.

T. Schneider, _Znaki bliskości Boga. Zarys sakramentologii_, tłum. J. Tyrawa, Wrocław 1990, s. 5.

A. Skowronek, _Sakramenty w ogólności. Chrzest. Bierzmowanie_, Włocławek 1995, s. 168.

W. Granat, _Sakramenty Święte_, część I: _Sakramenty w ogólności. Eucharystia_, Lublin 1961, s. 99.

Klemens Aleksandryjski zalecał chrześcijanom, by obierali sobie za pieczęcie gołębicę, rybę lub statek ze zwiniętymi żaglami, a nie postacie mitologiczne czy miecze. Por. _Wychowawca_ (_Paedagogus_), III. 59,2, fragm. tłum. J. Słomka, w: _Chrzest i pokuta w Kościele starożytnym. Antologia tekstów II–III w._, oprac. J. Słomka, Kraków 2004, s. 76.

J. Daniélou, _Wejście w historię zbawienia. Chrzest i bierzmowanie_, tłum. A. Kuryś, Kraków 1996, s. 64–65.

Zdaniem Kazimierza Hoły niewłaściwe jest tłumaczenie wymienionego terminu w znaczeniu teologicznym przez identycznie brzmiący wyraz polski „charakter”. Bowiem słowo „charakter” wskutek zastosowania w psychologii otrzymało w językach nowożytnych znaczenie bardzo odbiegające od sensu, jaki nadała mu w oryginale greckim i łacińskim teologia. Proponuje więc używanie terminu „znamię sakramentalne”. Por. K. Hoła, _Sakramenty w aspektach dziejoznawczych. Zarys sakramentologii katolickiej_, cz. I: _O sakramentach w ogólności_, Kraków 1983, s. 64.

M. Kishingoko, _Le caractère sacramentel dans l’initiation chretienne: théologie contemporaine. Essai de reformulation pour une inculturation africaine en milieu „SHI”. Implications oecuméniques_, Romae 1988.

Z niewielkimi wyjątkami, o których wspomniano już wcześniej we wstępie.

Jan Paweł II, Konstytucja apostolska _Fidei depositum_, w: _Katechizm Kościoła Katolickiego_, Poznań 1994, s. 7.

S. C. Napiórkowski, _Jak uprawiać teologię_, Wrocław 2002, s. 172.

19 kwietnia 2005 roku kardynał J. Ratzinger został wybrany na papieża i przybrał imię Benedykta XVI. W niniejszej pracy pod uwagę zostanie wzięta ta część dorobku teologicznego tego wybitnego niemieckiego teologa, która powstała przed jego wyborem na Stolicę Apostolską. Stąd nawiązując do jego myśli i dzieł konsekwentnie będę używał nazwiska rodowego Ratzinger w odniesieniu do osoby Benedykta XVI.

Według prof. T. Węcławskiego „najważniejsza część owoców pracy teologii systematycznej ostatnich stuleci powstała w tym właśnie języku”. _Ogród teologii niemieckiej. Rozmowa ks. prof. T. Węcławskiego z Jarosławem Borowcem z http://tygodnik.onet.pl/1546,1235371,dzial.html,_ 18.10.2005.

J. Szymik, _„…et sacrum characterem imprimi…”. Historyczno-systematyczny zarys teologii charakteru sakramentalnego,_ w: _Teologia na początek wieku_, Katowice 2001, s. 164.