Chopin. Biografia. Tom 1: Warszawa–Paryż, 1810–1838 - ebook

SPIS ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI

Rękopis _Preludium gis-moll_ op. 28 nr 12 | Biblioteka Narodowa – Zakład Zbiorów Muzycznych | Polona

Miejsce narodzin Chopina w Żelazowej Woli, ok. 1932 | domena publiczna

Justyna i Mikołaj Chopinowie, rysunek Ambrożego Mieroszewskiego, ok. 1829 | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

Ludwika Chopin, obraz olejny Ambrożego Mieroszewskiego, 1829 | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

Izabella Chopin, obraz olejny Ambrożego Mieroszewskiego,1829 | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

Emilia Chopin, anonimowa akwarela na kości słoniowej | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

Powinszowanie dla ojca w dniu imienin od sześcioletniego Fryderyka Chopina, 6 grudnia 1816 | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

Wojciech Żywny, obraz olejny Ambrożego Mieroszewskiego, 1829 | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

Pierwsza strona _Poloneza g-moll_, druk Izydora Józefa Cybulskiego, 1817 | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina – Katalog dzieł Fryderyka Chopina

_Uroczystości pogrzebowe po śmierci Aleksandra I, cara Rosji, na placu Saskim_, litografia Ludwika Horwarta, 1826 | Muzeum Narodowe w Krakowie

Samuel Bogumił Linde, rysunek kredką Fryderyka Chopina, ok. 1825 | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

_Fasada frontowa Pałacu Kazimierzowskiego_, litografia według rysunku Jana Feliksa Piwarskiego z 1824 roku | Muzeum Narodowe w Warszawie

_Frédéric_ _Chopin_, rysunek ołówkiem Elizy Radziwiłłówny, 1826 | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

_Salon Chopinów w pałacu Krasińskich_, według szkicu Antoniego Kolberga z 1832 roku | Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa

_Chopin w salonie księcia Antoniego Radziwiłła w roku 1829_, litografia Rudolfa Schustera według obrazu olejnego namalowanego przez Henryka Siemiradzkiego w 1887 roku | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

Antonin, litografia przedstawiająca pałacyk myśliwski księcia Radzi­wiłła | Deutsche Digitale Bibliothek

Konstancja Gładkowska dziesięć lat po wyjeździe Chopina z Warszawy, anonimowy rysunek ołówkiem | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

_Porwanie dzieci polskich w Warszawie, 1831: po zdobyciu Warszawy przez Rosjan_, litografia Nicolasa Maurina według obrazu Marcina Twarowskiego | Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa

Fragment z _Dziennika stuttgarckiego_ Chopina, wrzesień 1831 | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

Salle Pleyel przy rue Cadet nr 9 w Paryżu, rycina współczesna na podstawie litografii z 1855 roku | The Cobbe Collection Trust

Afisz informujący o pierwszym koncercie Chopina w Paryżu 26 lutego 1832 roku (przełożonym z 15 stycznia) | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

Fryderyk Chopin, litografia Gottfrieda Engelmanna z 1833 roku, według portretu Pierre’a-Rocha Vignerona | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina | Polona

Lewa dłoń Chopina, gipsowy odlew Auguste’a Clésingera, 1849 | Museo de la Vida Romántica | Paris Musées

_Etiuda a-moll_ op. 10 nr 2, korekty naniesione przez Chopina | Bibliothèque nationale de France – La Bibliothèque-Musée de l’Opéra

_Portret Fryderyka Chopina przy fortepianie_, rysunek ołówkiem Jakoba Götzenbergera, październik 1838 | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

Maria Wodzińska, niedatowany autoportret | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

„Moja biéda”, korespondencja Fryderyka Chopina z Marią Wodzińską | Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

Francuski paszport Chopina, datowany 7 lipca 1837 | Narodowy Instytut Fryderyka ChopinaPODZIĘKOWANIA

Z górą dziesięć lat upłynęło od momentu, kiedy zacząłem pisać o czasach i życiu Chopina. Tylu ludzi pomogło mi w tej drodze, że jest to niemożliwe, aby podziękować im wszystkim. Niemniej wiele osób muszę wymienić, ponieważ jest bardzo prawdopodobne, że bez ich pomocy mógłbym przerwać pracę i pozostałaby ona nieukończona.

Otrzymałem mnóstwo wsparcia i słów zachęty od polskich uczonych podczas licznych wizyt w Warszawie i z ogromną przyjemnością to wspominam. Za zgodę na badania w Narodowym Instytucie Fryderyka Chopina i Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie pragnę podziękować dyrektorowi tych instytucji dr. Arturowi Szklenerowi. Wsparcie, jakie otrzymałem od jego pracowników, zwłaszcza od dr. Marcina Konika, Iwony Łodzińskiej i Izabelli Butkiewicz z fototeki Instytutu, było wzorcowe. Okazali ogromną cierpliwość wobec licznych zagadnień, ku którym ich kierowałem, a nawet częstowali mnie aromatyczną herbatą w trakcie tych poszukiwań. Z podobnie ciepłym przyjęciem spotkałem się ze strony pracowników Muzeum Fryderyka Chopina, w którego stałej ekspozycji znajdują się liczne skarby. Jestem zobowiązany kuratorowi Maciejowi Janic­kiemu za pomoc i umożliwienie badań w Muzeum, a szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do Magdaleny Kulig za wprowadzenie mnie w tajniki muzealnych archiwów, gdzie mogłem obejrzeć liczne rzadkie dokumenty, w tym dzienniki, rozmaite rękopisy muzyczne i oryginały młodzieńczego „Kuryera Szafarskiego”, listów do rodziny pisanych w formie gazety, którą Chopin tworzył i redagował w wieku czternastu lat. Nie mógłbym także zapomnieć o podziękowaniach za wskazówki ze strony kuratorki muzeum w miejscu narodzin Chopina, w Żelazowej Woli, Marioli Wojtkiewicz, która oddała do mojej dyspozycji całą swoją wiedzę o historii tego budynku oraz jego otoczeniu i uchroniła mnie przed możliwymi błędami i płynącym stąd zażenowaniem. Paweł Kamiński, współredaktor Wydania Narodowego Dzieł Chopina, okazał się więcej niż wspaniałomyślny w obliczu moich pytań i sformułował kilka konstruktywnych uwag do mnożących się edytorskich wątpliwości związanych z tekstami Chopina. Owocna była już sama wymiana korespondencji, która poprzedziła osobiste spotkanie, i jestem mu bardzo wdzięczny za zainteresowanie, jakim obdarzył moją pracę. Podziękowania jestem winien również wykładowcy wrocławskiego Uniwersytetu Medycznego prof. Tadeuszowi Doboszowi, który w kwietniu 2014 roku był obecny przy ekshumacji serca Fryderyka Chopina w miejscu jego wiecznego spoczynku w bazylice Świętego Krzyża w Warszawie i podzielił się ze mną kilkoma obserwacjami poczynionymi podczas oględzin organu.

Piotrowi Mysłakowskiemu, jednemu z czołowych polskich badaczy, nie wystarczy powiedzieć „dziękuję”. Od początku chętnie dzielił się ze mną swoją wiedzą o szczegółach życia kompozytora w Polsce, wykazując się niezrównaną erudycją i okazując mi niezwykłą gościnność. Nie tylko uprzejmie i z życzliwością odpowiadał – niekiedy ciut ezoterycznie – na niekończące się pytania o polskie związki Chopina, ale też uczestniczył jako przewodnik w podróżach do Szafarni i Sannik, gdzie dorastający Chopin spędzał wakacje, jak również do wielu innych miejsc w Warszawie i jej okolicach związanych z Chopinem, w tym na cmentarz Powązkowski, gdzie pochowani zostali wszyscy najbliżsi członkowie jego rodziny oraz liczni przyjaciele i znajomi. Ostatecznie nasza wycieczka dotarła aż do Antonina, do pałacu myśliwskiego księcia Antoniego Radziwiłła, gdzie Chopin był podejmowany jako gość i gdzie muzykował z grającym na wiolonczeli księciem oraz jego rodziną. Zawsze przywiązywałem wielką wagę do tego, co zwykłem nazywać „geografią biografii”, a co opiera się na niezbędnym doświadczeniu bezpośredniego kontaktu z miejscami, o których się pisze, bez czego biograf może stracić szansę ich ożywienia.

Gabriel Quetglas Olin, dyrektor muzeum Chopina w klasztorze Kartuzów w Valldemossie na Majorce, pomógł mi rozwikłać pewne skomplikowane kwestie związane z pobytem Chopina na wyspie w czasie nieszczęsnej zimy 1838/1839 roku. On też dostarczył mi materiały dokumentujące losy fortepianu Pleyela, wysłanego do Chopina z Paryża. Informacje te włączyłem do rozdziału zatytułowanego _Zima na Majorce_ i niniejszym za nie dziękuję.

Od czasów Chopina w Nohant mnóstwo się zmieniło i trudno tam odnaleźć ślady jego dawnej obecności. Po zerwaniu z Chopinem George Sand osobiście je zacierała, a upływ czasu dokończył dzieła. A przecież wciąż ci, którzy ich poszukują, mogą tam znaleźć duchy nawiedza­jące posiadłość w Nohant. To prawdziwie ożywcze doświadczenie – wejść do maleńkiej kaplicy położonej o rzut kamieniem od pałacu, w której twardych ławkach siedzi mniej niż garstka wiernych. Lokalni rzemieślnicy i ich rodziny uczestniczyli tutaj w niedzielnych mszach, byli chrzczeni, zawierali małżeństwa, by w końcu spocząć na pobliskim cmentarzu. To właśnie w tej kaplicy w maju 1847 roku Sand oddała rękę swojej córki Solange ma­la­rzowi Auguste’owi Clésingerowi, zasiewając tym samym wiatr, który zwiastował burzę. Nawałnica doprowadziła do rozłamu w jej rodzinie i przypieczętowała ostateczne rozstanie Sand z Chopinem. I ta dramatyczna historia znalazła w mojej książce swoje miejsce, na razie dość stwierdzić, że i w budynkach niesie się echo przeszłości i że bywają one ważnymi świadkami ludzkiej kondycji.

Szczególny dług wdzięczności mam wobec Lisy Yui, która pozwoliła mi korzystać ze swojej erudycji, ilekroć się do niej odwoływałem. Była częścią procesu powstawania tej publikacji prawie od samego początku. Towarzyszyła mi w starciach z niezliczonymi problemami, zarówno wielkimi, jak i małymi, cicho podpowiadając rozwiązania i traktując tę książkę z bezprecedensową troską. Szczególnie kłopotliwy w dostosowaniu do współczesnych metod badawczych był katalog dzieł, z jego tabelami zgodności, i to właśnie dr Yui pomogła mi wypracować jego finalny kształt. Jej również zawdzięczam nowe informacje o małżeństwie Camille’a Pleyela z pianistką Marie Moke oraz o rozpadzie ich związku, które wplotłem do rozdziału zatytułowanego _Angielskie interludium_. Profesorowie Richard Zimdars i Gábor Csepregi udzielili mi wsparcia już na najwcześniejszym etapie prac, kiedy najbardziej tego potrzebowałem, a ich życzliwe pytania o postępy w ciągu lat przyczyniły się do utrzymania projektu w ciągłym ruchu.

Podstawowe dokumenty, na których opierają się badania nad Chopinem, docierają do nas w mnogości form i języków. Otrzymałem ogromną pomoc od Elizabeth Zabek i Anny Piotrowskiej w tłumaczeniu polskich tekstów, a ich część była dostępna wyłącznie w dziewiętnastowiecznej warszawskiej prasie lub w osobistych dziennikach i wspomnieniach osób, które znały Chopina¹. Pani Piotrowska asystowała mi także na etapie wstępnym moich prac, wysyłając rozmaite zapytania do polskich archiwów i dbając o szybkie rozwikłanie trudnych kwestii. Dominique Caplier przedarła się przez rozliczne tłumaczenia z francuskiego, rozsypane po całej książce, sugerując częstokroć lepsze wersje, gdy okazywało się, że te stare nie są już czytelne. To ona wzięła na siebie pełny zakres usług sekretarskich, czytając cały maszynopis i demonstrując raz po raz imponującą umiejętność podsuwania rozwiązań, zanim ktokolwiek spostrzegł istnienie problemu. Do Bridget Whittle, odpowiedzialnej za zbiory badawcze biblioteki McMaster University, kieruję specjalne podziękowania za pomoc w przygotowaniu drzew genealogicznych, map, wykazów dzieł, a także za ratunek w tych wszystkich obszarach, w których mój pożałowania godny brak umiejętności komputerowych niemal doprowadził do zawieszenia całego przedsięwzięcia. To, że praca w ogóle ruszała z miejsca, zawdzięczam w niemałej mierze jej koleżance Beverly Bayzat, która oferowała mi wsparcie, ilekroć moja chroniczna niekompetencja w kwestiach technicznych czyniła owe interwencje sprawą wyższej konieczności. Alex Burtzos wplótł przykłady muzyczne i spędził mnóstwo czasu, przygotowując je do druku. Wniknął we wnętrze kompozytora, by podołać zadaniu odtworzenia nierzadko idiosynkratycznej notacji Chopina, a poznanie sposobu, w jaki wykonywał tę pracę, było dla mnie prawdziwą przyjemnością.

Pragnę, by podziękowania za zgodę na zbadanie wielu oryginalnych rękopisów Chopina w miejscach ich przechowywania zechcieli przyjąć: Nicolas Bell i personel Oddziału Rękopisów Biblioteki Brytyjskiej w Londynie, David Plylar i pracownicy Działu Muzycznego Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie, Fran Barulich i pracownicy Biblioteki Morgana z Nowego Jorku, Jane Gottlieb i pracownicy Lila Acheson Wallace Library w Juilliard School of Music w Nowym Jorku. W ciągu lat odwiedzałem te placówki wielokrotnie i chcę podziękować za przyjazne potraktowanie, którego niezmiennie w nich doświadczałem.

Więcej stron, niż to zwykle bywa w biografiach Chopina, poświęciłem jego długiemu pobytowi w Wielkiej Brytanii w 1848 roku oraz siedmiotygodniowej wizycie w Szkocji. Wycieczka ta została zorganizowana i sfinansowana przez jego szkocką uczennicę Jane Stirling i jej zamożną starszą siostrę Katherine Erskine. Łącząc w całość szczegóły szkockiej części podróży, spotkałem się z ogromną pomocą ze strony pracowników urzędu stanu cywilnego, Szkockiej Biblioteki Narodowej w Edynburgu oraz Biblioteki Mitchella w Glasgow. W pełni wykorzystałem zgromadzoną tam dokumentację, w tym zapisy ostatniej woli Jane Stirling i Katherine Erskine – testamenty te rzuciły nowe światło na kwestię zamożności rodziny Stirlingów oraz na darowiznę, jaką Jane i Katherine obdarzyły Chopina podczas jego ostatnich miesięcy, gdy szczególnie jej potrzebował. W tym miejscu również muszę wspomnieć o wsparciu, jakiego przez lata doznawałem od Williama Wrighta, który z niebywałym zapałem odpowiadał na długą listę pytań o mało znane aspekty pobytu Chopina w Szkocji, a także kierował mnie ku źródłom, jakie bez jego wskazówek mógłbym przeoczyć. Niejednokrotnie uratował mnie przed zabrnięciem w ślepy zaułek, który wydawał mi się kuszący, podpowiadając lepszą drogę. Zacząłem go uważać za „Mędrca Szkocji” – który to przydomek niemal na pewno by odrzucił, a który należy mu się z racji jego nadzwyczajnej wiedzy na temat ojczystego kraju.

Okazałem się szczęśliwcem, mając za wydawcę Ileene Smith, wicedyrektorkę wydawnictwa Farrar, Straus and Giroux. Od chwili, gdy zobaczyła pierwszy szkic książki, odnosiła się do niej z entuzjazmem, włączając mnie do grona swoich podopiecznych i proponując, że osobiście zredaguje mój tekst. To była świetna współpraca, wolna od wielu tarć typowych dla relacji pisarza z wydawcą, a dzięki jej stanowczym, ale przyjaznym radom wiele się nauczyłem. Żaden autor nie mógłby życzyć sobie więcej.

Alan Walker

Warszawa, Londyn

lato 2017PRZYPISY

Podziękowania

1.

¹ Autor w książce obficie cytuje i tłumaczy polskie źródła, korzysta też z anglojęzycznych wersji prac polskich autorów. W niniejszej edycji odstąpiono od tłumaczenia takich fragmentów z języka angielskiego i sięgnięto bezpośrednio do źródeł dostępnych w języku polskim (przyp. red.).

Prolog

1.

¹ Powiedzenie przypisywane Plutarchowi z Cheronei, autorowi _Żywotów_ _sławnych mężów_ (przeł. M. Brożek, Warszawa 1955).

2.

² Te szeroko rozpowszechnione dzięki częstemu cytowaniu słowa prawdopodobnie zostały przekręcone. Berlioz w pośmiertnej notatce poświęconej Chopinowi napisał: „Niestety, Chopin był stracony dla muzyki od tak długiego czasu” (H. Berlioz, _Mort de Chopin_, „Journal des débats politiques et littéraires”, 27 października 1849, s. 2).

3.

³ E.R. Long, _A History of the Therapy of Tuberculosis and the Case of Frédéric Chopin_, Lawrence 1956, s. 18.

4.

⁴ Zob. C. Sielużycki, _O zdrowiu Chopina: prawdy, domniemania, legendy_, „Rocznik Chopinowski” 1983, s. 114.

5.

⁵ Tak zwane wezykatoria, czyli plastry z kantarydyny powodujące powstanie na skórze pęcherzy, dawniej używane jako środek medyczny (przyp. tłum.).

6.

⁶ Zostali zidentyfikowani w: C. Sielużycki, dz. cyt., s. 115, gdzie wymieniono nazwisko każdego z lekarzy badających Chopina i przybliżone daty, kiedy przebywał pod ich opieką.

7.

⁷ Rastral – mechaniczny przyrząd, rodzaj pióra pozwalającego narysować idealnie równe pięciolinie. Według autora techniczne wspomaganie procesu zapisywania nut odebrało im indywidualność właściwą pismu ręcznemu, którego wygląd ujawnia ekspresję właściwą kompozytorowi (przyp. tłum.).

8.

⁸ _Korespondencja Fryderyka Chopina_, t. 3, cz. 3, _1848–1849_, __ red. Z. Helman, Z. Skowron, H. Wróblewska-Straus, Warszawa 2024, list z 19 sierpnia 1848 do Wojciecha Grzymały, s. 1876.

9.

⁹ F. Hoesick, _Chopiniana_, t. 1, _Korespondencya Chopina_, Warszawa 1912, s. IV.

10.

¹⁰ Zastrzeżenie to dotyczy badaczy spoza Polski. Rodzimy czytelnik może sięgnąć do doskonałego trzytomowego opracowania krytycznego pod redakcją Zofii Helman, Zbigniewa Skowrona i Hanny Wróblewskiej-Straus, będącego podstawą cytowania korespondencji Chopina w niniejszej książce: _Korespondencja Fryderyka Chopina_, t. 1, _1816–1831_, Warszawa 2009; _Korespondencja Fryderyka Chopina_, t. 2, cz. 1, _1831–1838_; cz. 2, _1838–1839_, Warszawa 2017; _Korespondencja Fryderyka Chopina_, t. 3, cz. 1, _1839–1843_; cz. 2, _1843–1847_; cz. 3, _1848–1849_; cz. 4 , Warszawa 2024 (przyp. tłum.).

11.

¹¹ R. Schumann, _Ein Opus II_, „Allgemeine musikalische Zeitung”, 7 grudnia 1831 .

12.

¹² _Korespondencja Fryderyka Chopina_, dz. cyt., t. 2, cz. 1, list z 12 grudnia 1831 do Tytusa Woyciechowskiego, s. 92.

13.

¹³ Wieck wysłał Chopinowi recenzję przed jej publikacją, niewątpliwie w nadziei na uzyskanie akceptacji kompozytora, ponieważ została odrzucona przez „Allgemeine musikalische Zeitung”. Ostatecznie ukazała się w piśmie „Caecilia. Eine Zeitschrift für die musikalische Welt” (1832, nr 14). Kiedy Wieck podjął starania o jej przetłumaczenie i wydanie w „Revue musicale”, Chopin zaprotestował i odmówił „poświęcenia muzycznej prawości przez wzgląd na głupiego Niemca”. Kwestię tę celnie podsumował Henry Pleasants w _The Musical World of Robert Schumann. A Selection from Schumann’s Own Writings_, red. H. Pleasants, London 1965, s. 17–18.

14.

¹⁴ F. Liszt, _Fryderyk Chopin_, przeł. M. Traczewska, Kraków 2010, s. 73.

15.

¹⁵ W. Mason, _Memories of a Musical Life_, New York 1901, s. 75–76.

16.

¹⁶ _Concert de M. Chopin_, „Le Courrier français”, 10 maja 1841, s. .

17.

¹⁷ C. Hallé, _Life and Letters_, London 1896, s. 35.

18.

¹⁸ _Korespondencja Fryderyka Chopina_, dz. cyt., t. 3, cz. 2, list z 18–20 lipca 1845 do rodziny w Warszawie, s. 1066.

19.

¹⁹ M. Ravel, _Les Polonaises, les Nocturnes, les Impromptus, la Barcarolle. Impressions_, __ „Le Courrier musical”, 1 stycznia 1910, s. 31–32.

20.

²⁰ H. Leichtentritt, _Analyse der Chopin'schen Klavierwerke_, t. 1–2, Berlin 1921–1922.