Cięcia. Mówiona historia transformacji - ebook

Wprowadzenie

„A potem zaczęły się cięcia. Zaczęła się nerwówka. Każda się bała o siebie” – mówi pracownica produkcji w Wedlu. „Używałem metafory, że płyniemy jak ciężki okręt w pobliżu skał i przy tym zanurzeniu, z tym balastem, nie damy rady, zahaczymy i wszyscy się rozbijemy” – wspomina jeden z menedżerów odpowiedzialnych za restrukturyzację Celulozy w Świeciu. Mistrz z tego samego przedsiębiorstwa, który musiał zwolnić większość własnej załogi, podkreśla: „Spokojnie przyjęli informację, ale jak odchodzili, to mi nie podali ręki”.

Bohaterami i narratorami tej książki są pracownicy i pracownice socjalistycznych zakładów przemysłowych, które zostały przejęte przez międzynarodowe korporacje w latach 90. XX wieku. Nie zawsze stali się „przegranymi” transformacji. Wielu z nich dobrze się odnalazło w postsocjalistycznej rzeczywistości. Niektórzy ją sprawczo współtworzyli. Wszyscy jednak w swoich historiach, którymi zechcieli się z nami podzielić, odnosili się do redukcji i restrukturyzacji sprzed ponad 20 lat. Tym, co łączy ich opowieści, jest wątek „cięć”, które towarzyszyły transformacji. Cięcia kadrowe i przestrzenne, odcinanie się od dawnych wzorów działania, a także przecinanie więzi międzyludzkich to procesy, które dotykały, choć w odmienny sposób, każdego: robotnika, kierownika, prezesa, działacza związkowego; na produkcji, w laboratorium i biurze. To wokół doświadczenia „cięć” krążą złożone i zróżnicowane wzory pamiętania, przekonań, wartości i emocji składające się na potoczną pamięć o socjalizmie i transformacji, którą odsłania ta książka.

Nasi rozmówcy i rozmówczynie reprezentują – z kilkoma wyjątkami – polskie pokolenie baby boom: to kobiety i mężczyźni urodzeni po wojnie, rozpoczynający kariery w latach 60. i 70. Ich awans zawodowy wyznaczała gierkowska modernizacja w przemyśle, a zanim wkroczyli w lata transformacji, przeżyli czasy „Solidarności” i załamania polskiej gospodarki. Doświadczyli zarówno forsownej socjalistycznej industrializacji, jak i gwałtownej kapitalistycznej deindustrializacji, „zwielokrotnionej nowoczesności”, aby posłużyć się pojęciem socjologa Shmuela N. Eisenstadta. Socjalizm, w którym się wychowali, został ukształtowany przez wzajemne oddziaływania ideologii, struktury społecznej państw bloku sowieckiego i globalnych presji gospodarczych. Z kolei budowany przy ich współudziale kapitalizm okazał się kolejną historyczną konfiguracją uwarunkowań globalnych i lokalnych, rezultatem idei i polityk charakterystycznych nie tyle dla jakiegoś uniwersalnego i ostatecznego wariantu stosunków społecznych, ile dla dominującego wówczas w świecie neoliberalizmu. Ta książka pokazuje, jak każda z tych socjalistycznych i kapitalistycznych form nowoczesności była przez pracowników polskiego przemysłu oswajana, racjonalizowana, naturalizowana bądź kontestowana.

Opowiadając o zmianach w przedsiębiorstwach i swojej pracy, pokazują oni niejednoznaczności socjalizmu i kapitalizmu. Ich opowieści wymykają się także uproszczonej pamięci politycznej i kulturowej o transformacji, która żywi się stereotypami „wygranych” i „przegranych”, „zdrajców”, „złodziei” i „ofiar” czy wyrazistymi obrazami rozmów Okrągłego Stołu, palenia teczek Służby Bezpieczeństwa, handlu na polowych łóżkach, nowobogackich willi-gargameli, dzielnic biedy i pustostanów fabryk. Przede wszystkim jednak pokazują, że doświadczenie transformacji nie zostało jeszcze w pełni przepracowane. Powrót do niego ważny jest nie tylko dla potrzeb historycznego opisu, ale również dlatego, że ciągle żyjemy w czasach „kultury i praktyki neoliberalizmu”. Refleksje naszych rozmówców pozostają wciąż aktualne, bo odnoszą się do zasadniczych dla epoki neoliberalizmu konfliktów wartości: pomiędzy dążeniem do stabilności, poczucia bezpieczeństwa, zanurzenia się w więzi społeczne, dookreślenia społecznej tożsamości w miejscu pracy z jednej strony – a racjonalizacją, efektywnością, elastycznością, modernizacją i otwieraniem się nowych możliwości z drugiej.

Przygotowując tę książkę, odwołałyśmy się do klasycznej roli materiału autobiograficznego w socjologii i historii społecznej, którą jest dokumentacja subiektywnej, wielogłosowej i oddolnej perspektywy uczestniczek i uczestników zmiany społecznej i powiązanych z nią przemian pracy. To oni prowadzą czytelników przez świat pracy PRL-u i transformacji, komentując konstruującą się i rekonstruującą na ich oczach nowoczesność. W podtytule książki nawiązałyśmy do słynnego studium amerykańskiego dziennikarza Studsa Terkela Ciężkie czasy. Historia mówiona wielkiego kryzysu, ze względu na zastosowany przez nas zapis historii mówionej będący „raczej rejestrem pamięci niż faktów i statystyk”. Celowo starałyśmy się zachować język mówiony, zapisując fragmenty wspomnień, bo jest on zarówno wyrazem pamięci potocznej, jak i źródłem zanikającego dziedzictwa przemysłowego. Zastępowanie literacką formą słów, fraz i konstrukcji charakterystycznych dla języka danej branży, grupy zawodowej, socjalistycznej propagandy czy menedżerskich anglicyzmów nie pozwoliłoby, naszym zdaniem, oddać bogatego przekazu wspomnień związanych z epoką industrialną. Tym bardziej że twierdzimy, iż doświadczenie transformacji nie zostało jeszcze w pełni przepracowane, a istniejące polityczne formuły pamięci tylko je zubażają.

Zaprezentowane w ten sposób wywiady są bogate w etnograficzne szczegóły, mity i metafory, świadectwa interakcji i tożsamości społecznych. Można interpretować je na wiele sposobów: z perspektywy kulturoznawczej, antropologicznej, socjologicznej. Nie chciałyśmy narzucać czytelnikom żadnego z tych ujęć – zdecydowałyśmy się zamiast tego na zarysowanie w rozdziale „Doświadczenie i pamięć transformacji” kluczowych kontekstów historycznych, na których tle zebrane w tej książce opowieści oraz pojawiające się w nich wątki stają się bardziej zrozumiałe. Są to: kontekst globalnych przemian neoliberalnych, prowadzących do uelastycznienia pracy i wzrostu znaczenia międzynarodowych korporacji, oraz polityczno-społeczny kontekst reform gospodarczych socjalizmu i transformacji – tych ostatnich w zakresie, w jakim dotyczyły one wprowadzania do Polski zagranicznego kapitału i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Książkę można by z pewnością wzbogacić o szereg innych informacji kontekstowych, jednakże to te właśnie najlepiej wyjaśniają uwarunkowania doświadczeń pracowników przemysłu, niezależnie od zajmowanej przez nich pozycji zawodowej i klasowej, jak i losów ich zakładów pracy. Co ważniejsze, pozwalają zrozumieć ograniczenia sprawczości nie tylko bohaterów tej książki, ale także polskich elit reformatorskich, stanowiąc kontrę dla teorii spiskowych oraz opowieści o winie i zdradzie dotyczących przemian po 1989 roku.

W ostatniej części wprowadzającego rozdziału stawiamy tezę o zasadniczym rozpadzie potocznej pamięci o transformacji na dwie narracje: modernizacyjną, wyrażającą wartości rynkowo rozumianej efektywności, unowocześniania i optymalizowania, oraz narrację „ekonomii moralnej”, mówiącą o kryzysie norm, wartości i sposobów funkcjonowania wspólnoty przemysłowej. Posługując się pojęciem ekonomii moralnej, nawiązujemy do tych socjologów, antropologów i historyków, którzy starali się za jego pomocą uchwycić reakcje społeczne na usuwanie przez system rynkowy instytucji podtrzymujących więzi społeczne, w szczególności w kontekście neoliberalnej deindustrializacji. Taką instytucją było socjalistyczne przedsiębiorstwo, które przestało istnieć w wyniku cięć transformacyjnych.

***

W latach 2010–2018 wraz z zespołem projektu Od socjalistycznej fabryki do międzynarodowej korporacji. Archiwalna kolekcja narracyjnych wywiadów biograficznych stworzyłyśmy kolekcję 137 wywiadów z pracownikami 12 polskich przedsiębiorstw reprezentujących zróżnicowane branże, osadzonych w różnych lokalnych kontekstach gospodarczych i kulturowych, a także z odmienną historią, rozpoczynającą się w XIX wieku, międzywojniu lub w PRL-u. Historie tych zakładów łączy prywatyzacja z udziałem zagranicznych inwestorów strategicznych, w wyniku której w latach 1990–1997 weszły one w orbitę działań międzynarodowych korporacji. Do tej książki wybrałyśmy 27 opowieści: pracowników zakładów Wedla (po prywatyzacji firma należała kolejno do PepsiCo, Cadbury, Kraft, Lotte), Celulozy i Papieru w Świeciu (stały się własnością Frantschach, a następnie Mondi), Stomilu Olsztyn (część korporacji Michelin), FSO (Daewoo, AwtoZAZ) i jednego przedsiębiorstwa, które zostało zanonimizowane. Dłuższą notę metodologiczną na temat projektu zamieściłyśmy na końcu książki.

Według Eisenstadta modernizacja to ciągłe rekonstytuowanie się różnorodnych wzorców kulturowych pod wpływem procesów globalnych i lokalnych uwarunkowań, niedające się wpisać w żaden jednolity model zmiany i nowoczesności. Zob. Shmuel N. Eisenstadt, Utopia i nowoczesność. Porównawcza analiza cywilizacji, przeł. Adam Ostolski, Oficyna Naukowa, Warszawa 2009.

Por. Francis Fukuyama, Koniec historii, przeł. Tomasz Bieroń, Marek Wichrowski, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996. Omówienie głównych tez krytyków Fukuyamy zob. np. Matt McManus, Why History Restarted. The Strange Warning of Francis Fukuyama and the Emergence of Postmodern Conservatism, „Political Critique”, 5.07.2018, bit.ly/2neCogG (dostęp: kwiecień 2019).

Czytelników zainteresowanych tematem walk o polityczną pamięć 1989 roku odsyłamy do przenikliwej książki Michaela Bernharda i Jana Kubika (red.), Twenty Years After Communism: The Politics of Memory and Commemoration, Oxford University Press, Oxford 2014. Autorzy pokazują w niej między innymi rolę „wojowników pamięci” (mnemonic warriors), którzy forsują swoją wizję przeszłości, dążąc do jej zinstytucjonalizowania, za cenę podważania reguł demokracji. W wymiarze kulturowym ukazuje się sporo prac na temat nostalgii za socjalizmem w literaturze czy filmach wschodnioeuropejskich (założycielską pracę napisała Svetlana Boym, The Future of Nostalgia, Basic Books, New York 2001). My skupiamy się na pamięci potocznej o socjalizmie i transformacji, złożonej ze wspomnień życia codziennego i przekazywanej w toku codziennej komunikacji. Choć samo zjawisko „pamięci potocznej” czy „wernakularnej” jest często odnotowywane przez różnych badaczy pamięci zbiorowej, to nie było ono do tej pory przedmiotem wystarczającego zainteresowania badawczego w kontekście transformacji. Przegląd definicji i ujęć problematyki pamięci w perspektywie kulturoznawczej i społecznej zob. Modi memorandi, red. Magdalena Saryusz-Wolska, Robert Traba, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2014.

Michał Buchowski, Czyściec. Antropologia neoliberalnego postsocjalizmu, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2017, s. 20–25.

W socjologii prekursorską pracą pokazującą zmianę społeczną i instytucje społeczne w doświadczeniu jednostkowym był Chłop polski w Europie i Ameryce Williama I. Thomasa i Floriana Znanieckiego (t. 1–5, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1976 ), a także skierowane do polskiej opinii publicznej w czasach wielkiego kryzysu Pamiętniki bezrobotnych (nr 1–57, przedm. Ludwika Krzywickiego, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1933) oraz nawiązujące do nich po 1989 roku wielotomowe Pamiętniki bezrobotnych wydawane przez Instytut Gospodarstwa Społecznego przy Szkole Głównej Handlowej. Doświadczenia „zwykłych ludzi”, szczególnie klasy robotniczej, są także głównym tematem prac twórców europejskiej historii mówionej, w tym trzytomowej analizy uwikłania niemieckich robotników w nazizm: Lutz Niethammer, Alexander von Plato (red.), Lebensgeschichte und Sozialkultur im Ruhrgebiet 1930–1960, t. 1–3, Dietz, Bonn 1983–1985. Zob. też Luisa Passerini, Fascism in Popular Memory. The Cultural Experience of the Turin Working Class, przeł. Robert Lumley i Jude Bloomfield, Cambridge University Press, Cambridge 1987 , czy ostatnio Alessandro Portelli, Biography of an Industrial Town: Terni, Italy, 1831–2014, Palgrave Macmillan, New York 2017.

Studs Terkel, Hard Times: An Oral History of the Great Depression, Pantheon Books, New York 1970.

Termin „ekonomia moralna”, obecny w filozofii społecznej od XVIII wieku, zrobił w latach 60. i 70. XX wieku karierę dzięki książkom brytyjskiego historyka społecznego i dziennikarza E.P. Thompsona oraz amerykańskiego antropologa Jamesa C. Scotta. W perspektywie przyjętej przez obu autorów klasy niższe buntują się w momencie, kiedy tradycyjne społeczeństwa, oparte na więziach patron–klient, ulegają rozpadowi pod wpływem sił rynkowych. Patroni wycofują się wówczas z wynikającej z prawa zwyczajowego opieki nad klasami niższymi i z utrzymywania ustalonych cen żywności, bo bardziej opłaca im się sprzedaż nadwyżek na wolnym rynku. Thompson polemizował z ówczesną historiografią brytyjską (przedstawiającą bunty głodnych mas jako przejaw zacofania klas niższych), dostrzegając w protestach z okresu wczesnej industrializacji sposób na artykulację podstawowych norm społecznych oraz przypomnienie elitom o obowiązującej umowie społecznej i wynikających z niej powinnościach. (Zob. E.P. Thompson, The Making of the English Working Class, Victor Gollancz, London 1963; James C. Scott, The Moral Economy of the Peasant: Rebellion and Subsistence in Southeast Asia, Yale University Press, New Haven 1979). Od tamtych czasów pojęcie ekonomii moralnej w naukach społecznych było wielokrotnie redefiniowane – obejmowało przy tym różnego rodzaju substancjalne podejścia do norm ekonomicznych, w przeciwieństwie do ich rozumienia modelowego, formalnego, racjonalnego i wspierającego siły rynkowe. (Zob. np. Tim Strangleman, Deindustrialization and the Historical Sociological Imagination: Making Sense of Work and Industrial Change, „Sociology” 2016, nr 51 (2), Mustafa G. Dogan, When Neoliberalism Confronts the Moral Economy of Workers: The Final Spring of Turkish Labor Unions, „European Journal of Turkish Studies” 2010, t. 11). Nabliższą nam definicję podaje Jeffrey Hass, badacz współczesnej Rosji, który rozumie ekonomię moralną jako „normatywną, substancjalną racjonalność, połączoną z logiką i praktykami tożsamości zbiorowej, wzajemnością i językiem wspólnoty, z procesem decyzyjnym ugruntowanym przede wszystkim we względach normatywnych, a nie instrumentalnej kalkulacji”. Zob. Jeffrey Hass, Rethinking the Post Soviet Experience: Markets, Moral Economies and Cultural Contradictions of Post Socialist Russia, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2012, s. 45 (tłum. własne).