Cień tajnych służb - ebook

Wstęp

W książce, którą właśnie trzymacie Państwo w rękach, znalazły się wyniki śledztw w sprawach najgłośniejszych zabójstw i samobójstw, które miały miejsce w minionych dwudziestu trzech latach.

Książka bazuje na dokumentach, które w większości do tej pory nie były znane. Wcześniej wgląd w nie miała tylko wąską grupa badaczy i śledczych. Czytając materiały poszczególnych postępowań prokuratorskich i sądowych, dokumenty archiwalne i historyczne, zobaczyłam, że niemal w każdym opisanym w niniejszej książce śledztwie pojawiają się funkcjonariusze służb specjalnych PRL. Służby, które miały pozostać reliktem minionej epoki, w rzeczywistości stały się głównym rozgrywającym w polskim biznesie i polityce po roku 1989. Czy był to czysty przypadek, że powiązani z nimi ludzie ginęli często w tajemniczych okolicznościach?

Mam nadzieję, że ta książka da Państwu odpowiedź na to pytanie.

Dorota Kania

Dziękuję pracownikom Prokuratury Okręgowej w Warszawie, Sądu Okręgowego w Warszawie i Sądu Rejonowego w Białej Podlaskiej oraz Instytutu Pamięci Narodowej za udostępnienie archiwalnych materiałów.Zabójstwo Andrzeja Stuglika było pierwszą po 1989 roku sprawą, gdzie ofiarą zbrodni padł były funkcjonariusz służb specjalnych PRL. Zginął 19 lutego 1991 roku. Nieznani sprawcy zastrzelili go pod jego własnym domem. Stuglik w tym dniu był po rozmowach z rezydentem KGB w Polsce, a przed zrealizowaniem dużego kontraktu dotyczącego dostaw broni, w tym tzw. „czerwonej rtęci” używanej do produkcji broni jądrowej. Wiadomo, że tuż przed śmiercią chciał kupić na czarnym rynku broń.

Jedyny świadek, który znał kulisy działalności Andrzeja Stuglika — jego ochroniarz i kierowca, Mieczysław Zapiór, ps. Pancernik — nie żyje. Utonął w 2001 roku podczas nurkowania w Egipcie. Na kilka tygodni przed przesłuchaniem w sprawie dotyczącej zabójstwa generała Marka Papały, Komendanta Głównego Policji.

Śledztwo dotyczące śmierci Stuglika zostało umorzone w momencie, gdy na światło dziennie zaczęły wychodzić jego związki ze służbami specjalnymi oraz z firmami zajmującymi się obrotem bronią. Postępowanie prowadził — i umorzył — prokurator Maciej Białek, który w latach 80. oskarżał działaczy „Solidarności”. Domagał się dla nich surowych wyroków, a w przypadku gdy zapadały one w zawieszeniu — wnosił rewizje nadzwyczajne na niekorzyść osądzonych. Prokurator Białek wchodził w skład grupy prokurator Wiesławy Bradonowej. Zespół ten został rozwiązany w 1990 r. Do tamtego czasu jego członkowie zajmowali się procesami politycznymi. Byli całkowicie dyspozycyjni wobec Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, a w szczególności — wobec Służby Bezpieczeństwa.

Czy ta zależność była powodem umorzenia śledztwa w sprawie zabójstwa Andrzeja Stuglika z powodu niewykrycia sprawców, którzy najprawdopodobniej byli związani ze służbami specjalnymi PRL? Wiele wskazuje na odpowiedź pozytywną. Trzeba przecież wziąć pod uwagę kontekst tego, co działo się na początku lat 90. I pamiętać, gdzie znaleźli zatrudnienie funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa oraz II Zarządu Sztabu Generalnego. Jak grzyby po deszczy powstawały wówczas zakładane przez nich firmy. Były to głównie agencje ochrony i szemrane spółki, które w swoją działalność wpisane miały niemal wszystko. Mało precyzyjne prawo, dziurawe granice (zwłaszcza wschodnie) i likwidacja policyjnych wydziałów ds. zwalczania przestępczości gospodarczej — wszystko to pozwalało na „wolną amerykankę” w tzw. prywatnej inicjatywie. Gwarantem powodzenia była agentura wśród biznesmenów. To do zwerbowanych przez siebie agentów kierowali pierwsze kroki negatywnie zweryfikowani funkcjonariusze tajnych służb PRL. I ci, którzy nawet nie chcieli się poddać weryfikacji, bo wiedzieli, że jej nie przejdą.

Dziś, po otwarciu zgromadzonych w Instytucie Pamięci Narodowej archiwów, wiadomo, że biznesmeni, którzy zajmują czołowe miejsca na listach najbogatszych Polaków, zostali zarejestrowani jako tajni współpracownicy bezpieki. Ich pieniądze, w połączeniu z kontaktami funkcjonariuszy MSW, dawały szansę na sukces.

Mieczysław Zapiór, ps. Pancernik — kick bokser, ochroniarz i kierowca Andrzeja Stuglika — w latach 80. pracował w grupie bojowej wydziału zabezpieczenia Komendy Stołecznej Milicji Obywatelskiej, którym kierował Edward Misztal. Wydział, który miał się zajmować operacjami antyterrorystycznymi, w rzeczywistości służył do bandyckich rajdów na opozycję. Między innymi takich, jak pacyfikacja Komitetu Prymasowskiego i rozbijanie niepodległościowych demonstracji.

Po roku 1989 Mieczysław Zapiór został wiceprezesem spółki detektywistycznej „Kontrakt”. Szefem firmy był Roman Kaczmarski, wieloletni funkcjonariusz MSW. Kaczmarski w 1976 r. pracował w I Departamencie (wywiad), a później, do 1990 r., w kontrwywiadzie, czyli II Departamencie. Mężczyzna zajmował się m.in. prowadzeniem pracy kontrwywiadowczej w polskich przedsiębiorstwach i instytucjach utrzymujących kontakty z zagranicą. Kaczmarski poznał Andrzeja Stuglika podczas wspólnej pracy w kontrwywiadzie PRL, gdzie ten ostatni służył do 1980 r., gdyż następnie przeszedł do biznesu.

Ważną postacią w całej sprawie jest ojciec Stuglika. Pułkownik Marian Stuglik miał bliskie kontakty z II Zarządem Sztabu Generalnego (wojskowy wywiad komunistyczny), który był pod jurysdykcją generała Czesława Kiszczaka. W IPN zachowała się korespondencja skierowana przez Stuglika seniora do Kiszczaka, u którego wojskowy interweniował w sprawie syna. Jedna z hipotez zakładała, że Andrzej Stuglik został zastrzelony z powodu zemsty na ojcu. Jednak ta wersja nie została zbadana przez śledczych.

19 lutego 1991 r. Andrzej Stuglik wyszedł późnym wieczorem z domu na Ursynowie na spacer z psem, dogiem niemieckim. Ostatni raz widziano go żywego w towarzystwie nieznanego mężczyzny. Około godziny 23.00 lokator wchodzący do bloku przy ul. Warchałowskiego zauważył leżącego przed samym wejściem Andrzeja Stuglika z raną w głowie. Mężczyzna jeszcze żył. Sąsiad natychmiast zawiadomił policję, pogotowie i żonę Stuglika, która zadzwoniła po teścia, pułkownika Mariana Stuglika, wtedy szefa Departamentu Kadr Ministerstwa Obrony Narodowej.

Karetka nie przyjechała natychmiast. Sąsiad podjął próbę reanimacji rannego. A nie było to proste także z tego powodu, że nie działało światło przy drzwiach wejściowych. Pięć dni wcześniej lampa została uszkodzona. Pogotowie zjawiło się dopiero po 40 minutach od wezwania. Lekarz, po zbadaniu w świetle latarki leżącego mężczyzny, stwierdził zgon. Z powodu braku światła część pozostawianych na miejscu zbrodni śladów uległa całkowitemu zniszczeniu.

Pies, z którym Andrzej Stuglik wyszedł na spacer, biegał przestraszony w okolicach bloku. Nie wiadomo, dlaczego pies obronny nie zaatakował zabójcy. Policjanci zakładali, że mógł znać napastnika i dlatego nie zareagował. Na znajomość ofiary i sprawcy wskazywał także fakt, że przed śmiercią Andrzej Stuglik nie bronił się i nie wzywał pomocy. Przesłuchiwani sąsiedzi stwierdzili, że między 20.40 a 22.00 słyszeli dobiegające z zewnątrz bloku szczekanie psa i głośny trzask, co wskazywało na to, że broń nie miała tłumika. Jeden z sąsiadów po tych hałasach wyjrzał przez okno. Zobaczył wysokiego, postawnego, samotnego mężczyznę, który szedł w kierunku pobliskiej ulicy.

Kilkaset metrów od bloku, gdzie dokonano zabójstwa, znaleziono podarte wizytówki z napisem: „Andrzej Stuglik — Doradca Dyrektora Naczelnego ds. finansowych DAL Towarzystwo Handlu Międzynarodowego S.A.”. W trakcie przeszukania mieszkania zamordowanego natrafiono na poufne dokumenty, m.in. dotyczące firmy Proxy International, podpisane przez Włodzimierza Jermanowskiego. Jermanowski to związany z lewicą biznesmen. Jego nazwisko pojawia się w kontekście kontaktów biznesowych w śledztwie dotyczącym zabójstwa Marka Papały.

Od samego początku było wiadomo, że motywem zbrodni dokonanej na Stugliku nie był rabunek. W ubraniu ofiary znaleziono pieniądze, na szyi miał złoty łańcuszek. Sekcja zwłok wykazała, że zginął od strzału w głowę, który oddano z bardzo małej odległości. Na podstawie badań pocisku, który spowodował zgon ofiary, stwierdzono, że broń o takim właśnie kalibrze znajdowała się wówczas na wyposażeniu Wydziału Antyterrorystycznego Komendy Stołecznej Policji.

„W dniu 19 lutego 1991 r. żaden tego typu egzemplarz broni nie został wydany z magazynu uzbrojenia. Sprawdzenie poprzez Komendy Wojewódzkie Policji w kraju wykazów ewidencji broni oraz przypadków zgłoszonej utraty broni ewidencjonowanej nie przyniosło informacji mogących mieć znaczenie w niniejszym postępowaniu. Z tych względów należy stwierdzić, że w sprawie brak jest takich śladów, które w sposób istotny mogłyby same przez się doprowadzić do identyfikacji sprawcy zabójstwa” — napisał prokurator Maciej Białek w uzasadnieniu umorzenia śledztwa w sprawie zabójstwa Stuglika.

Prowadząca śledztwo prokuratura za motyw zbrodni przyjęła zemstę lub porachunki. Przesłuchiwani członkowie rodziny zeznali, że nie byli wprowadzeni w szczegóły działalności zawodowej Andrzeja Stuglika. Wiedzieli jedynie, że spodziewał się on przypływu większej gotówki, a po rozmowach, które odbywał w związku z prowadzonymi interesami, okazywał duże zdenerwowanie. Jedną z pierwszych informacji, jakie uzyskała policja, był fakt dawnej pracy ofiary w służbach specjalnych PRL.

Andrzej Stuglik, absolwent Wydziału Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, do służby w Departamencie I MSW (wywiad) został przyjęty w 1974 r. i od razu został skierowany do Ośrodka Kształcenia Kadr Wywiadu w Kiejkutach. Po ukończeniu kursu uzyskał opinię negatywną. Czytamy w niej, że „nie spełnia wymogów stawianych pracownikom Departamentu I MSW”. W związku z tym został przyjęty do Departamentu II (kontrwywiad) na stanowisko inspektora. Zwolnił się na własną prośbę w 1980 r. Opinie przełożonych z MSW na jego temat były negatywne. Często pojawia się motyw powoływania się na wpływy i koneksje ojca, pułkownika Mariana Stuglika.

„Po zwolnieniu ze służby podjął pracę w CHZ Polimex Cekop, gdzie nawiązał szereg bliskich kontaktów z przedstawicielami firm zagranicznych m.in. angażując się w pośredniczeniu w zawieraniu transakcji handlowych w zamian za osiągnięcie korzyści materialnych, lecz ze szkodą dla interesów gospodarki narodowej, wykorzystywał przy tym wiedzę nabytą podczas pracy w resorcie spraw wewnętrznych oraz nawiązane kontakty służbowe. Ustalono, że wobec jednego z figurantów Dep. II MSW ujawnił wiadomości dotyczące form i metod pracy SB w zakresie zainteresowań poszczególnych służb resortu w tym działalności wywiadu, obserwacji, techniki” — napisał 17 czerwca 1988 r. w opinii służbowej major Reginald Pallasek, starszy inspektor Wydziału VI Departamentu II MSW.

Jednym z bardzo bliskich znajomych Andrzeja Stuglika ze służby w MSW był major Czesław Oks, sekretarz generała Władysława Pożogi. Po odejściu z pracy w Polimex Cekop, Andrzej Stuglik został przyjęty do pracy w Komitecie Warszawskim PZPR na stanowisko starszego inspektora ds. propagandy. Z tego okresu pochodzą jego zażyłe znajomości z ludźmi aparatu władzy, m.in. z Edwardem Kuczerą (późniejszym wieloletnim skarbnikiem SLD).

Po odejściu Andrzeja Stuglika z MSW jego przełożeni zastrzegli mu paszport, od czego złożył odwołanie. W tej sprawie interweniował także u Czesława Kiszczaka, ówczesnego szefa MSW, pułkownik Marian Stuglik (ojciec), co przyniosło efekt pozytywny: zakaz wyjazdu za granicę został uchylony.

Pod koniec lat 80. Andrzej Stuglik kilkakrotnie starał się o przyjęcie do pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, do czego ostatecznie nie doszło. Jak wynika z dokumentów, decydujący wpływ na to miała negatywna opinia z MSW, co spotkało się z ostrą reakcją pułkownika Mariana Stuglika.

„Jako członek PZPR pozwalam sobie zwrócić się ponownie do tow. Generała jako członka BP KC PZPR w sytuacji dla mnie szczególnej, dotyczącej mojego syna Andrzeja (czł. PZPR l. 36). W związku z tym, że pracę dyplomową na UW opracował w dziedzinie stosunków międzynarodowych nt. »Doktryna USA w Indochinach« a także opracowanie pracy doktorskiej pod kierunkiem L. Pastusiaka n.t »Znaczenie Zatoki Perskiej dla USA«, pragnął, zgodnie ze swoimi marzeniami dostać się do pracy w MSZ i tutaj spotkał się z odmową z powodu braku miejsc a faktycznie z uwagi na zajęte stanowisko MSW »Przyjęcie do MSW uważa się za niewskazane«. Dla mnie jako ojca, długoletniego członka PZPR, oficera LWP zajmującego kierownicze stanowisko ta sytuacja jest wysoce niepokojąca. Dyskredytuje ona bowiem bez podania jakiejkolwiek przyczyny młodego człowieka i przekreśla mu wszelkie szanse życiowe. Można by to uznać za przejaw zemsty i niewłaściwego postępowania osób kompetentnych w tych sprawach przy zastosowaniu dziś nie do przyjęcia metod” — tak do generała Kiszczaka pisał w czerwcu 1988 r. pułkownik Marian Stuglik, który był wówczas jednym z najbliższych współpracowników generała Floriana Siwickiego, szefa Ministerstwa Obrony Narodowej.

Interwencja nie pomogła. Andrzej Stuglik nie został przyjęty do MSZ. Trafił natomiast do ministerstwa finansów, a następnie do Pewexu — Przedsiębiorstwa Eksportu Wewnętrznego, które w PRL miało sieć sklepów i kiosków walutowych, a które w rzeczywistości było przykrywką komunistycznego wywiadu. W Pewexie Stuglik poznał dyrektora Marka Pietkiewicza. W roku 1989 został jego doradcą w czasie prezesury Pietkiewicza w DAL’u. Andrzej Stuglik w Towarzystwie Handlu Międzynarodowego DAL S.A. (była to centrala handlu zagranicznego, która zawierała kontrakty z krajami niemal całego świata) pracował do października 1990 r. Miał już wówczas szerokie kontakty w biznesie, np. był doradcą Janusza Stajszczaka w Przedsiębiorstwie Handlu Zagranicznego Weltinex z Bydgoszczy, które m.in. handlowało ze Wschodem. Prowadził też rozmowy ze szwedzkim biznesmenem polskiego pochodzenia Wiktorem Kubiakiem, szefem firmy „Batax”. Stuglik uczestniczył w posiedzeniach rady nadzorczej Dorchemu — aferzysty Lecha Grobelnego, właściciela Bezpiecznej Kasy Oszczędności, która oferowała lokaty na wysoki procent, co zakończyło się totalnym krachem. Do dziś nie wiadomo, skąd Grobelny miał gigantyczne pieniądze, którymi obracał na początku istnienia Dorchemu. Nie wiadomo też, co się z nimi stało. Lech Grobelny został zamordowany przez nieznanych sprawców w niewyjaśnionych okolicznościach w roku 2007.

Pod koniec 1990 r. Andrzej Stuglik nawiązał kontakty z firmą Polmarck Andrzeja Kuny i Aleksandra Żagla, w której był zatrudniony Wladimir Ałganow, sowiecki szpieg. W tym samym czasie Stuglik prowadził intensywne rozmowy dotyczące dostaw broni, m.in. z właścicielem Agencji Consulta Export-Import, biznesmenem Robertem Poczmanem, który zajmował się handlem sprzętem wojskowym pochodzącym z terenów dawnego Związku Radzieckiego. Miał on tak rozległe znajomości, że proponował nawet kupno łodzi podwodnej z napędem atomowym, na którą jednak w Polsce nie znalazł chętnych.

Andrzej Stuglik prowadził też rozmowy z przedstawicielami wojska, z którymi negocjował zakup gąsienic czołgowych. Kontrahentem miał być Dubi Piekielny, przedstawiciel firmy Dolan Arms z Izraela. Ostatecznie kontrakt przejął zajmujący się handlem bronią biznesmen, o co Andrzej Stuglik, który załatwiał zakup gąsienic czołgowych poprzez swoje znajomości w wojsku, miał do niego olbrzymie pretensje.

Przed śmiercią Stuglik spotykał się z szefami Cenzinu. Spółka prowadziła działalność eksportową i importową w zakresie obrotu uzbrojeniem i sprzętem specjalnym. Jej większościowym udziałowcem był Skarb Państwa; mniejsze udziały posiadały polskie firmy obronne.

Andrzej Stuglik rozmawiał z szefami Cenzinu o dostawach, m.in. transporterów opancerzonych BTR, Topazów PT-76, samolotów MIG 29 i czołgów, które miały trafić do Izraela. Partnerem do rozmów ze Stuglikiem z ramienia Cenzinu był m.in. Tadeusz Koperwas, oficer Zarządu II Sztabu Generalnego, czyli wywiadu wojskowego PRL. Jak ujawnił Sławomir Cenckiewicz w książce „Długie ramię Moskwy”: w latach 80. Koperwas, ps. Derwisz, został ulokowany — jako oficer pod przykryciem — w wiedeńskiej firmie handlującej bronią i elektroniką Alkastronic Handelsgesellschaft, której właścicielami byli oficerowie Zarządu II Sztabu Generalnego oraz syryjscy handlarze bronią Haissam Al. Kassar i Monzer Al. Kassar, którzy byli powiązani z organizacjami terrorystycznymi. Jego kontakty z wywiadem wojskowym PRL były kontynuowane po 1989 r.: wspólnie sprzedali broń do objętych międzynarodowym embargiem Chorwacji oraz Somalii. W transakcji uczestniczyli również przedstawiciele KGB. Co ciekawe, działania Koperwasa autoryzował szef MON generał Florian Siwicki, przyjaciel pułkownika Mariana Stuglika.

W trakcie rozmów z przedstawicielami Cenzinu Andrzej Stuglik podkreślał, że jest zainteresowany kupnem każdej ilości „czerwonej rtęci” czy amalgamatu rtęci, niezwykle drogiego, poszukiwanego materiału, który wykorzystywany był w przemyśle energetycznym i jądrowym, by uszczelniać reaktory jądrowe. Na początku lat 90. Urząd Ochrony Państwa prowadził kilka operacji, których celem było przechwycenie nielegalnych transportów „czerwonej rtęci”. Była ona wówczas szmuglowana z państw byłego ZSRR, przez Polskę, do krajów Trzeciego Świata.

W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera spotkanie Andrzeja Stuglika z rezydentem KGB w Polsce, do którego doszło pod koniec grudnia 1990 r. Stuglik po wyjściu od rezydenta pojechał do siedziby Urzędu Ochrony Państwa. Do UOP wchodził bez przepustki.

O spotkaniach z rezydentem KGB i wizytach w UOP mówił podczas przesłuchań w prokuraturze Mieczysław Zapiór, który wskazywał te miejsca funkcjonariuszom podczas policyjnego rekonesansu. Informacja o kontaktach z KGB nie znalazła się w uzasadnieniu umorzenia śledztwa w sprawie zabójstwa Andrzeja Stuglika. Jest tam natomiast mowa o ostatniej transakcji, w którą był on zaangażowany. Był to zakup znacznej ilości złota, które pochodziło ze Związku Radzieckiego, dla zagranicznego kontrahenta.

Pośrednikiem w tej operacji był szef firmy Intermar Marek Szelążek. Szelążek podczas przesłuchania stwierdził, że szukał osób, które mogłyby mu załatwić taką transakcję, ale nigdy nie poznał osobiście Andrzeja Stuglika.

„Jest prawdopodobne, że A. Stuglik liczył na duży zysk z pośrednictwa w zakupie złota. Żadnemu z ustalonych i przesłuchanych świadków nie zwierzał się, aby odczuwał w związku z tą lub innymi transakcjami obawy o własne bezpieczeństwo. W lutym 1991 r. jednakże zwrócił się do Mieczysława Zapióra o zorientowanie się w możliwości nabycia za kwotę do 500 dolarów nierejestrowanego pistoletu produkcji zachodniej” — czytamy w uzasadnieniu umorzenia sprawy, które kończy się stwierdzeniem, że „brak jest dowodów na wykrycie sprawcy lub sprawców zabójstwa A. Stuglika”.