MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
Cisza nad stepem - ebook
W XIX wieku Kazachstan został podbity przez Rosję, która traktowała go jak swoją kolonię. Przez kolejne dekady tutejsze dobra naturalne były bezwzględnie eksploatowane, a rodzima ludność dziesiątkowana. Kraj stał się też miejscem zsyłek – Aleksandr Sołżenicyn nazywał go KaZEKstanem, bo w czasach ZSRR cała republika zmieniła się w wielki łagier. Zekami (więźniami) byli wrogowie polityczni, członkowie elity intelektualnej i zwykli kryminaliści. Polacy, Niemcy, Koreańczycy, Łotysze, Estończycy i Litwini, Turcy meschetyńscy, Kurdowie, Ormianie, Czeczeni, Karaczajowie i Ingusze. Bywali ofiarami gwałtów, mordów, ale też uczestnikami obozowych powstań.
Dziś Kazachstan jest niepodległym państwem, wydaje się jednak, że jego pamięć wciąż pętają niewidzialne kajdany. Temat łagrów porusza się niechętnie, a jeśli już, to mówi się o zasługach, jakie lokalnej społeczności oddali zesłani tu naukowcy, milczy zaś o cierpieniu, głodzie i przemocy, których doświadczali więźniowie. Czy to bliskość groźnego sąsiada, Rosji, spowija cieniem kazachską przeszłość? Czy może trauma jest zbyt wielka i łatwiej ją wyprzeć, niż się z nią mierzyć? A może to ciężar winy jest nie do udźwignięcia? Przecież obok wnuków zesłańców mieszkają tu potomkowie obozowych strażników.
Joanna Czeczott odwiedza miejsca, gdzie znajdowały się łagry, poszukuje ich śladów w przestrzeni i w pamięci mieszkańców Kazachstanu. Stara się pokonać ciszę, która unosi się nad kazachskim stepem.
Ta książka zrodziła się z niedowierzania, że o straszliwych zbrodniach XX wieku można zapomnieć. Z niezgody na to, żeby je umniejszać czy relatywizować. Z potrzeby zrozumienia, jak ludzie układają się z traumatyczną przeszłością. Z chęci wysłuchania drugiego, trzeciego pokolenia po sowieckich represjach.
Rosja nigdy w pełni nie odcięła się od ZSRR ani nie potępiła jednoznacznie systemu obozów pracy. A jak jest w krajach, które kiedyś stanowiły część ZSRR, ale od ponad trzech dekad są niepodległe? W tej książce chciałam sprawdzić, jak żywa jest imperialna Rosja w Kazachstanie i ile pozostawiła po sobie śladów. Chciałam zobaczyć, jak przetrwała pamięć o najkrwawszych represjach radzieckich w kraju, który jako republika był w swoim czasie jednym wielkim więzieniem. Ciekawiło mnie, co dzieje się między ludźmi w społeczeństwie, gdzie wielokulturowość i wielonarodowość ma genezę w zsyłkach i deportacjach. Wielu zesłańców tam zostało, zapuściło korzenie. W Kazachstanie mieszkają ich dzieci, wnuki. I dawni strażnicy łagrów, ich dzieci, ich wnuki.
Jak razem żyją? Jakim językiem opowiadają swoją przeszłość? I czy od takiej pamięci w ogóle można się uwolnić?
Autorka
| Kategoria: | Literatura faktu |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-8396-083-8 |
| Rozmiar pliku: | 1,4 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
W niebezpieczeństwie strzykwa dzieli się na dwoje:
jedną siebie oddaje na pożarcie światu,
drugą sobą ucieka.
Rozpada się gwałtownie na zgubę i ratunek,
na grzywnę i nagrodę, na co było i będzie.
W połowie ciała strzykwy roztwiera się przepaść
o dwóch natychmiast obcych sobie brzegach.
Na jednym brzegu śmierć, na drugim życie.
Tu rozpacz, tam otucha.
…
Umrzeć ile konieczne, nie przebrawszy miary.
Odrosnąć ile trzeba z ocalonej reszty.
Wisława SzymborskaJekatierina Kuzniecowa to reporterka, która jako pierwsza miała odwagę napisać tam o łagrach. I to w czasach, gdy jeszcze wszyscy kulili się ze strachu.
Mówi tak:
– Kazachstan czyni ludzi dobrymi. Za to go kocham.
Anna Rigiert, córka zesłanych tam Niemców:
– W Kazachstanie ludzie są lepsi. Nigdy cię nie ominą, gdy potrzebujesz pomocy.
Ruszen Abłakimowa, Tatarka, która urodziła się w łagrze:
– Jesteśmy tu wszyscy niczym krewni. Nie ma drugiego kraju, gdzie tyle narodów żyje w takiej przyjaźni.
Swietłana Aleksandrowna, córka zastępcy naczelnika łagru:
– Mój dom już się wali, ale kocham to miejsce. Nigdy stąd nie wyjadę.
Podobne słowa padają z ust koreańskich i czeczeńskich, tureckich i polskich.
Wypowiadają je mężczyzna, który wysyła po mnie szofera, i kobieta, która drży, abym nie przepłaciła za autobus i nie wydała więcej niż czterdzieści kopiejek. Ta, która ukończyła amerykański uniwersytet, i ta, która całe życie przepracowała w kopalni węgla kamiennego.
Nie naprowadzam nikogo na te słowa. Kolejne osoby dochodzą do nich same.
Kazachstan. Nasz dobry, gościnny Kazachstan.
Tymczasem są to słowa o republice, która była największym więzieniem w Związku Radzieckim.
O miejscu, do którego moi bohaterowie, ich rodzice, dziadkowie lub pradziadkowie zostali zesłani na wieczne potępienie.
Słowa o krainie, gdzie zesłani mieli zaharowywać się aż do śmierci, która zresztą nikogo na Kremlu nie obchodziła.
Słowa o miejscu, gdzie mieli latem palić się w czterdziestostopniowych upałach, a zimą zamarzać w czterdziestostopniowych mrozach, gdy zgięci wpół krzesali uprawy z jałowej stepowej ziemi lub wydobywali bogactwa spod jej powierzchni.
Słowa o bezmiarze przestrzeni, którą Kreml zmienił w swój wstydliwy zakątek.
O republice, którą pisarz Siergiej Lebiediew nazwał „wewnętrzną kieszenią” Sojuza¹; miejscem, gdzie można ukryć wszystko, co było do ukrycia. Nie tylko kosmodrom Bajkonur i poligon atomowy w Semipałatyńsku. Przede wszystkim ludzi.
Słowa o republice, która była, jak ujął to Lebiediew, „dosłownie _tamtym światem_, gdzie zostali zebrani ci, których wykreślono z pamięci”.
Moi bohaterowie mówią jednocześnie o kraju, z którego ich przodkowie w większości mimo wszystko – po odsiedzeniu długich wyroków – nie wyjechali.
Decyzję o tym, że zostają, niektórzy mogli podjąć sami. Dla innych koniec odsiadki w łagrze wiązał się z nakazem osiedlenia się w tej, a nie innej republice. W tym, a nie innym mieście. W konkretnym posiołku.
Bohaterowie mówią więc o więzieniu, w którym na pokolenia zamieszkali obok siebie, dom w dom, drzwi w drzwi, więźniowie i strażnicy. Ofiary i twórcy systemu.
W wielu przypadkach jedno było tożsame z drugim.
Mieszkają tak razem do dziś. Sowiecka przeszłość pozostaje nierozliczona. Jak dogadują się ze sobą ich dzieci i wnuki?
Wyobraźmy sobie sytuację, w której w Oświęcimiu żyją obok siebie Żydzi i naziści, ich córki, synowie, a oficjalna polityka historyczna przekonuje, że nie powinno się demonizować obozów koncentracyjnych. Co wówczas dzieje się między ludźmi?
Czy analogię takiej sytuacji można odnaleźć w miejscach, które były symbolami sowieckiego terroru? Czy w ogóle uprawnione jest szukanie jej w Kazachstanie? I czy osoba z zewnątrz ma prawo do takich porównań?
W tej książce co rusz nawiguję między podobnymi pytaniami. Czasami zaglądam im w oczy, a potem z zakłopotaniem spuszczam wzrok.
------------------------------------------------------------------------
*
„Wewnętrzna kieszeń” ZSRR do chowania tego, co kłopotliwe, niepożądane lub niebezpieczne – to nie byle brustasza. Miała gigantyczne rozmiary. W Sojuzie nie było drugiej tak wielkiej republiki, którą udało się przyłączyć do Rosji. Dziś to pod względem wielkości dziewiąty kraj świata. Zmieściłoby się tu osiem Polsk, trzynaście Białorusi, cztery i pół Ukrainy, a nawet sześćdziesiąt Estonii.
W republice, która była największym więzieniem ZSRR, obywatele niewięźniowie i niestrażnicy długo stanowili mniejszość.
W 1959 roku zaledwie co trzeci mieszkaniec jest rdzennym Kazachem. Około czterdziestu procent ludności to Rosjanie. Kolejne trzydzieści procent – osoby innych narodowości, głównie zesłańcy. Dzieje się tak po części dlatego, że gdy ZSRR zaczyna rozwijać politykę deportacji, republika jest dramatycznie wyludniona. Kazachska SRR powstała w 1936 roku i Kazachów mieszkało w niej wówczas prawdopodobnie około dwóch milionów trzystu tysięcy.
To tak, jakby na terytorium ośmiu Polsk mieszkało mniej Polaków niż w samej aglomeracji warszawskiej.
Ale piszę „prawdopodobnie”, bo Kazachowie twierdzą, że ta liczba i tak jest zawyżona. Ilu ich było naprawdę? Nigdy się nie dowiemy. Dane pochodzą ze spisu ludności ZSRR sporządzonego w 1939 roku. Choć wiadomo, że Związek Radziecki liczył też swoich poddanych w 1937 roku. Tylko że Kazachów i Ukraińców wyszło tak niewielu, że autorów spisu szybko kazano rozstrzelać. Gazeta „Prawda” wyjaśniła to obywatelom bardzo prosto, na pierwszej stronie: ten spis to spisek. Osoby spisujące to spiskowcy.
„Do zarządu Centrali Spisu przedarli się wrogowie narodu – czytamy 27 lipca 1938 roku. – Przeprowadzili spis z naruszeniem zatwierdzonych instrukcji państwowych. Wrogowie narodu zrobili to, aby zakłamać prawdziwą liczbę ludności. Przekazywali rachmistrzom szkodliwe instrukcje. W rezultacie całe liczne grupy obywateli okazały się nieuwzględnione”².
O jakie grupy obywateli chodzi? Czy o te, które leżały martwe na kazachskich stepach i ukraińskich polach? Tego organ „Prawda” już nie wyjaśnia. Zapowiada jednak sąd dla zdrajców ojczyzny – i przeliczenie ludności od nowa.
Po ponownym zrachowaniu Kazachów wychodzi więc owe dwa miliony trzysta tysięcy, a konkretnie 2 327 625 żywych dusz. Wszystkich innych przywiezionych do republiki jest w tym czasie już ponad trzy miliony osiemset tysięcy. Dwie dekady później ten rozziew okazuje się jeszcze większy: naliczono bowiem dwa miliony osiemset tysięcy Kazachów oraz sześć i pół miliona wszystkich innych przywiezionych. Cały ten przyrost dokonuje się poprzez różne deportacje, rozrost infrastruktury kolonizacji i sieci radzieckich łagrów. Czyli Archipelagu Gułag.
W tak wielkiej i pustej kieszeni da się bowiem z łatwością zmieścić wszystko³. „Wstydliwy zakątek” okazuje się najporęczniejszym magazynem na odpady namierzone przez kierownictwo partii na drodze do socjalizmu.
Gdy Stalin ogłasza walkę z kułactwem, zsyła tam kułaków. Gdy podejmuje trud oczyszczenia swoich terenów przygranicznych – zsyła narody z terenów przygranicznych. Z Ukrainy Polaków i Niemców. Spod Leningradu – Finów. Z Dalekiego Wschodu – Koreańczyków. W latach 1936–1938 jadą w wagonach bydlęcych nawet Irańczycy z rubieży radziecko-perskich. Potem nadchodzi znamienny rok 1939, gdy Stalin napada na Polskę – i znów zsyła Polaków, tym razem ze wschodnich ziem Rzeczpospolitej. Zsyła też, po sprawiedliwości, Ukraińców i Białorusinów. A także Łotyszów, Estończyków i Litwinów, niech jadą. Potem z kolei na ZSRR napadają Niemcy – więc Stalin zsyła i Niemców. I to wszystkich, jakich ma w europejskiej części Rosji. A ma ich od wieków, bo zaprosiła ich tu jeszcze Katarzyna Wielka.
Wystarczy. Nie będzie już Niemców.
W latach czterdziestych XX wieku deportacje nabierają tempa. Stalin czyści całe obszary, rozsyła po Sojuzie całe narody. Jako urodzony Gruzin ujednolica etnicznie Kaukaz Południowy. Zsyła do Kazachstanu Turków meschetyńskich, Kurdów, Ormian, Czeczenów, Karaczajów, Bałkarów, Inguszów. Z Krymu wysyła Tatarów. Znad Morza Czarnego – Greków. Z Kałmucji – wszystkich Kałmuków. Oczywiście transporty z przedstawicielami tych narodów jeżdżą również do innych republik.
Gdy Japonia przegrywa wojnę, Stalin chowa w przepastnej kazachskiej kieszeni japońskich jeńców, a oni ofiarnie budują osiedla w Karagandzie. Gdy trzeba ukarać własowców, do Kazachstanu jadą własowcy. Gdy trzeba ukarać OUN i UPA – jadą ci, co mogą być w OUN i UPA! Jedzie mnóstwo wewnętrznych, rosyjskich wrogów narodu, tych skazanych z artykułu pięćdziesiątego ósmego, ich wrogie żony i dzieci… Do Azji Centralnej, do przepojemnej republiki – więzienia, suną ze wszystkich stron Sojuza czarne tłuste pociągi. Rozładowują towar na stacjach typu Karabas, Czarna Głowa (pod Karagandą) – i ci, których trzeba ukryć, rozpływają się w bezkresnym stepie.
Narodów jest dziś w Kazachstanie sto trzydzieści. Państwo, z którego niegdyś zrobiono ich miejsce kaźni, snuje teraz taką opowieść: przyjęliśmy, pomieściliśmy ich wszystkich. Ogrzaliśmy, nakarmiliśmy, podzieliliśmy się ostatnim kęsem chleba.
A oni, ci zesłani, ich dzieci i wnuki, odwdzięczają się dziś słowami: nie ma drugiego tak gościnnego kraju na świecie.
------------------------------------------------------------------------
*
Dwoistość opowieści o Kazachstanie odbija się już w samych nazwach. Podróż prowadzi przez miejsca przemianowane, jak gdyby ktoś uwierzył, że ponowne ich nazwanie odmieni istotę rzeczy. Jakby chciał zaklinać: jeżeli imię ma być znakiem, od teraz niech znaczy coś innego.
Ale znaczenia nakładają się tu warstwami i wychylają jedne spod drugich.
Zupełnie jakby spod maski pozwalającej udawać kogoś innego – wychylał się Sobowtór.1 DZIEŃ DOBRY, PANIE GOLIADKIN
Astana – Nur-Sułtan – Celinograd – Akmolińsk – Akmoła
Astana: las szklanych i metalowych erekcji. Tu nic się nie płoży, wszystko sterczy. Tryska pozłotą, pozwala się samozadowolić odbiciem w błękitnych taflach. Falliczne wieżowce mogą przybrać kształt łuków triumfalnych, piramid, zmultiplikowanych dwóch wież, powiększonych Pałaców Kultury. Jest nawet wieżowiec w kształcie dzbana i centrum handlowe w kształcie jurty.
Architektura Astany to pean na cześć nowej kazachskiej tożsamości¹. Wyzbytej z kompleksów, mierzącej wysoko, dumnej z własnego rozmachu. W samym środku tego bogactwa szczytuje wieża widokowa Bajterek, z ogromnym złotym jajem na czubku. To symbol słońca; według legendy składa je ptak Sumruk. Każdego roku jajo zjada smok, a ptak zawsze wówczas składa nowe jajo. Dzięki temu świat, którego sercem jest Kazachstan, odradza się wciąż na nowo.
Samo słowo _astana_ znaczy „stolica”. Wcześniej to miasto nazywało się Nur-Sułtan, na cześć drogiego prezydenta. Bo to były prezydent Nursułtan Nazarbajew postanowił przenieść tu, na północ, stolicę kraju z Ałmatów. Żeby dać impuls do rozwoju. Sprowadzić tu więcej Kazachów (wcześniej dominowali Rosjanie). I zbudować stolicę na nowo. Na bogato.
Jeszcze wcześniej miasto nazywało się Celinograd. To z kolei z inicjatywy Chruszczowa. Celinograd oznacza miasto na ugorze. A „oswojenie celiny” to wielka misja przemienienia tego ugoru, stepu, w żyzny kwitnący ogród.
Zanim jeszcze miasto stało się Celinogradem, mieniło się Akmolińskiem. A to po prostu zruszczona wersja jego najstarszej, kazachskiej nazwy.
Akmoła.
To znaczy: Biały Grób.Podbój dzikiego wschodu
Bezkres. Oto co ukazuje się twoim oczom.
Gdy wyruszysz nocnym lotem na wschód, step rozświetlą pierwsze promienie słońca. Po godzinach spędzonych w ciemności oślepi cię blask w owalnym okienku samolotu, zatrzymany na iskierkach lodu.
Jak okiem sięgnąć, wszędzie księżycowa srebrnobłękitna pustynia poprzecinana nierównomiernie białymi pręgami śniegu i lodu. W bezkresny step samolot wydaje się zanurzać powoli, jakby chciał dać wszystkim pasażerom czas na zadziwienie. Że też na naszej planecie mieści się jeszcze tyle pustki!
Wreszcie gdzieś w dali rysuje się na ziemi o ton ciemniejszy prostokąt. Znika. Po kilku minutach lotu – kolejny. I jeszcze jeden. I jeszcze. Im bliżej Astany, tym wyraźniej srebrny step zmienia się w nieregularną szachownicę. Te odciśnięte gigantyczne pola to echa dzieła Chruszczowa, jego kampanii zagospodarowania nieużytków. Czyn zapisał się na tkance gleby absurdalnie regularnymi figurami. Ingerencja człowieka przybrała formę geometryzacji: zadziwiające kąty proste, śmiałe jak spod linijki kreski dróg, a bliżej miasta nawet wielkie koła odciśnięte na przenicowanej, zmęczonej powierzchni.
Wreszcie samolot się zniża i ziemia ze srebrnoniebieskiej zamienia się w piaskowoburą. Miasto wyrasta wprost z pustkowia, nagle, bez przedmieść. Ostatnie wielopiętrowe bloki patrzą prosto w step.
Astana.
------------------------------------------------------------------------
*
Za pierwszym razem nie znam tu nikogo, ale gościć mnie będzie Guldana, koleżanka Madiny. O Guldanie wiem dokładnie tyle: jest koleżanką Madiny. O Madinie, że jest koleżanką Guldany, ale też córką Anny Kudijarowej z Ałmatów, pierwszej w Kazachstanie terapeutki psychoanalitycznej. O Annie – że jako jedyna z dziesiątek osób, którym kompulsywnie wysyłam wiadomości, odpisuje na mejla kompletnie sobie nieznanej _rieportierki iz Polszy_. A poproszona o wywiad z miejsca oferuje jej nocleg.
Po krótkiej wymianie, którą mogę sobie tylko wyobrazić (Anna, Ałmaty – Madina, Astana, ale wyjeżdża do Tajlandii – Guldana, jej reakcja, skąd ta _rieportierka_? _Choroszo!_), otrzymuję wiadomość od tej ostatniej.
Pyta, o której ląduję. Bo oto ona, Guldana, zamawia właśnie taksówkę. I czeka.
Z Polski w ciemną noc wylatuję więc wyposażona w nadzieję, że zagadkowa Guldana istnieje, choć nie mam nawet jej adresu.
Kilka godzin później taksówkarz zatrzymuje się pod masywnym blokiem, tuż obok czerwonego auta z kokardą na dachu; to prezent do wylosowania przez szczęśliwca, który kupi mieszkanie na stawianym obok osiedlu. Cała Astana to dzisiaj jeden wielki plac budowy.
Guldana materializuje się na dziewiątym piętrze, otwierając drzwi do trzypokojowego mieszkania. Długowłosa, skośnooka, drobniuteńka, w różowym szlafroku opinającym brzuch w piątym miesiącu ciąży.
– Ciągle śpię – wyjaśnia olśniewającym amerykańskim angielskim, ziewając rozdzierająco. – Odsypiam, bo trzy dni temu skończyłam pisać doktorat. O wpływie historii na politykę Kazachstanu. Ciekawi cię to?
Guldana prowadzi mnie prosto do kuchni.
– Chodź, usmażę ci jajko. W Kazachstanie jest tak, że przez trzy dni nie wolno ci nic robić w domu. Jesteś gościem. Ale potem już możesz czuć się jak domowniczka i to ty będziesz smażyć jajka. A tak w ogóle, czym się zajmujesz?
Gościnność to nakaz niepisanego prawa stepu. Dla tego, kto szukał jej w czasach jurt, mogła oznaczać ocalenie życia. Dziś ty ocalisz kogoś, jutro ktoś ciebie. Osoby, które przyjmowały obcych pod swój dach, mogły dzięki gościnności zdobyć informacje. Gość na stepie to zawsze posłaniec. Przynosi nowiny. Coś wie. Może więc zawsze liczyć na poczęstunek i schronienie.
Dziś nowiny każdy ma w telefonie w dowolnych ilościach, a świat jurt i kulturę stepu zniszczyła Rosja. Ale prawo gościnności przetrwało. Ba, to na nim Kazachstan buduje swoją nową tożsamość.
To dlatego Nauryz, powitanie wiosny, największe święto Kazachstanu (które dopiero co się skończyło), obchodzi się od paru lat jako święto gościnności – i wdzięczności.
– Dzień wdzięczności obchodziło się już dawniej – prostuje Guldana. – Ale jeśli ktoś nie ma wśród przodków rdzennych Kazachów, o tym nie wie. Bo kiedyś ten zwyczaj wyglądał zupełnie inaczej. Świętowało się przetrwanie najtrudniejszej pory roku, zimy. Ludzie wychodzili na ulice, pozdrawiali się, ściskali, weselili.
Guldana wie, bo wychowała się w wiosce Irgiz, w południowo-zachodniej części kraju. Całe dzieciństwo spędziła na stepie. Nie było żłobka. Nie było przedszkola. Od rana do wieczora wszystkie dzieciaki z wioski chmarą bawiły się na powietrzu. Czasem przemoknięte. Czasem przemarznięte. Często głodne.
– Ale żadne z nas nie chciało za skarby świata iść do domu! – mówi Guldana. – Tam mama od razu kazałaby się przebrać, ogrzać, jeść i już nie wychodzić. A my ponad wszystko chcieliśmy się razem bawić. Nie tracić ani minuty!
Biegali więc, zimą z polikami czerwonymi od mrozu, latem szukając wytchnienia w upale nad rzeką Irgiz. Koleżanka nauczyła Guldanę pływać – popchnęła ją w głęboki nurt. Dziewczynka mogła się utopić, ale poczuła, że unosi się na wodzie. I już. Dzieci miały pełną wolność.
Bieda? Wtedy nie było biedy. Gdy wszyscy mają tyle samo, mówi Guldana, to nie bieda.
Już wiele lat później, na studiach w Kalifornii, amerykańskie koleżanki Guldany wspominały zapach markerów z dzieciństwa. Zdziwiła się. Zapach czego? Nad rzeką Irgiz było tak, jakby markerów jeszcze nie wynaleziono.
– Nigdy nie miałam markerów. Żadne z nas nie miało żadnych zabawek. Ale też nie były nam potrzebne.
Do najbliższego miasta Guldana miała dwanaście godzin. Jak słabo szło, to i piętnaście. Teraz wybudowali dobrą drogę. Da się dojechać w pięć godzin. Jak szybko!
W wiosce Guldany mieszkali zesłańcy, ale w czasach Chruszczowa gdzieś wyjechali. Zostali sami Kazachowie. To rzadkość, bo Kazachowie w tym czasie stanowili we własnym kraju mniejszość. Ale w Irgizie było inaczej. Ci, co tam zostali, znali się nie tylko z imienia, ale też z rodzinnych historii.
To i źle, i dobrze.
Źle, bo historia ojca Guldany to przekleństwo. Był synem baja, a _baj_ to dawniej rola społeczna i zaszczyt. Jeśli komuś się wiodło, był mądry, szanowany – zostawał bajem. Wówczas miał już troszczyć się o całą wioskę, odpowiadać za klan. „To osobisty wstyd dla baja, jeżeli ktoś z jego wspólnoty cierpi głód”, mawiali Kazachowie.
Ale władza sowiecka uczyniła z bajów wrogów narodu. Guldana uczyła się w szkole, że to kazachscy krwiopijcy. Wychowała się na kazachsko-sowieckich bajkach, w których _baj_ występował jako chciwy grubas o wrednym usposobieniu. Nieodmiennie czarny charakter.
W 1937 roku dziadek Guldany, _baj_, który cudem (jakim?) przetrwał początek lat trzydziestych, zniknął. Najpierw ukrywał się przez kilka miesięcy. Potem go zabrali – nie wiadomo gdzie.
Nigdy nie wrócił.
Jego żona, żona wroga narodu, dostała pracę w kołchozie. Tak łaskawa okazała się partia! Musiała jednak, jako żona wroga, wykonywać najcięższe, najbardziej pogardzane prace. Potem szła pieszo do swoich dzieci przez wiele kilometrów, zanieść im jedzenie. W czasie którejś z zim, którejś takiej wędrówki zamarzła na drodze na śmierć.
Ojciec Guldany trafił wtedy do domu stryja. Wychowywał się z piętnem syna wroga narodu. Gdy się zaręczył, narzeczona zaczęła dostawać anonimowe listy. „Uważaj, co robisz – pisano. – Wychodzisz za syna wroga narodu. Strzeż się!”
Narzeczona – to była matka Guldany.
Ogromną musiała mieć odwagę, że zlekceważyła te listy.
Bo historia jej rodziny w czasach sowieckich to przeciwieństwo dziejów ojca Guldany. To chwalebna opowieść o awansie społecznym.
Dziadkowie ze strony matki, jako dzieci niepiśmiennych rodziców, poszły do szkoły. Wyedukowały się, zaznały postępu. Dziadek był pierwszym z rodu, który zdobył wyższe wykształcenie, ukończył weterynarię. Trafił nawet na kursy w Moskwie. Z Irgizu! Do Moskwy!
Wrócił do rodzinnej wioski i został uznanym weterynarzem. Potem głównym weterynarzem w kołchozie. A potem przyszła zima z wyjątkowo silnymi mrozami (czy to wtedy, gdy zamarzła druga babka Guldany?) – i w kołchozie pomarło bydło. Dziadkowi Guldany za karę odebrano legitymację partyjną.
Co to oznaczało dla człowieka, który wszystko zawdzięczał partii?
Dziadek zamykał się w domu. Do nikogo się nie odzywał. Stał się cieniem człowieka.
Ale władza mimo wszystko potrafi dać człowiekowi drugą szansę. Po dwóch latach przyszedł urodzaj. Bydła namnożyło się więcej – i dobra partia, niczym matka, przygarnęła dziadka z powrotem.
Oddała mu legitymację. Tydzień świętował.
– Nie rozumiałam tego jako dziecko – mówi Guldana. – Babcia wspominała to świętowanie wiele razy. Teraz potrafię pojąć już trochę więcej. Partia była dla tej części rodziny zbawieniem. Bogiem.
W domu dziadka weterynarza najważniejszym miejscem był salon z biblioteką. Cała ściana radzieckich książek. Wielka Encyklopedia Sowiecka, słowniki, dzieła Lenina, wszyscy rosyjscy klasycy.
Guldana pamięta te książki. Sama je chłonęła. Zaczytane, poniszczone, wysłużone.
W domu po dziadkach ze strony ojca jest taka sama biblioteka.
Na półkach równymi rzędami stoją te same tytuły.
Niektóre nie mają nawet porozcinanych stron.
Dziewicze. Nietknięte.
------------------------------------------------------------------------
*
Podwójne oblicze Kazachstanu to nie paradoks. Dwoistość jest istotą kolonizacji przeprowadzonej _à la russe_. Kolonizacji, która udaje, że nie jest kolonizacją.
To, że odruchowo nie myślimy o Rosji jak o mocarstwie kolonialnym, jest być może jednym z jej największych sukcesów. Wliczamy w ich poczet Wielką Brytanię, Hiszpanię, Portugalię, Niemcy, Belgię, Francję – ale raczej nie Rosję.
Rosja chce być moralnie czysta.
Tymczasem jej eksploracja wschodu rozpoczęła się dokładnie wtedy, kiedy dokonywano wielkich odkryć geograficznych. Podboje terytorialne tak samo eksplodowały w XVII wieku. I tak samo, w XIX wieku, uzyskały swą najpełniejszą formę.
Tuż przed tym, jak Kolumb odnajduje Amerykę, Vasco da Gama drogę morską do Indii, a Magellan szlak dookoła świata, Atanazy Nikitin, rosyjski kupiec z Tweru, zapuszcza się na nieznane południe². Odkrywa dla Rosji Kaukaz, wyprawia się do Persji i Indii, dociera nawet do Etiopii. Inne rosyjskie wyprawy ruszają zaraz potem w głąb Syberii. Eksplorują dorzecza Obu, Jeniseju i Leny. W XVI wieku, gdy Hiszpanie zajmują coraz większy obszar Ameryk, a Portugalczycy osadzają się w dzisiejszej Brazylii, gdy Brytyjczycy zaczynają podbijać to, co stanie się Stanami Zjednoczonymi, a Francuzi to, co będzie kiedyś Kanadą, Rosjanie tak samo są w natarciu. Zdobywają Chanat Kazański (1552), Astrachański (1556), Syberyjski (1598)³. Przez całe następne stulecie posuwają się konsekwentnie na wschód. Aż dochodzą, w 1649 roku, do Kamczatki.
Ktoś powie, że kolonizacja w tamtych czasach wiązała się z zamorskimi podbojami, z przygodami na morzach i oceanach, a w tych Rosja nie brała wszak udziału. Owszem – ale przedzieranie się przez puszcze, tajgi i tundry nosiło to samo znamię awanturniczo-szaleńczo-agresywnego rzucania się na główkę w nieznane. Ba!, może nawet to wyprawy lądowe były trudniejsze. Jeszcze w XIX wieku (przed budową Kolei Transsyberyjskiej) wysłanie aprowizacji z europejskiej części Rosji na Alaskę drogą lądową przez Syberię kosztowało cztery razy więcej niż drogą morską dookoła świata. W tym sensie bliżej było z Londynu do Bombaju niż z Petersburga do Pietropawłowska Kamczackiego⁴. A jednak imperium trwało.
Chanaty Azji Centralnej opierały się kolonizacji najdłużej. Piotr I już w 1722 roku stwierdził, że „choć Kazachowie to koczownicy i nie można na nich polegać, są kluczem i bramą do całej Azji”⁵. Do końca XVIII wieku Rosja zajęła terytoria na południe od rzek Ural i Irtysz. Założyła też miasta, w tym Omsk i Semipałatyńsk, aby przygotować grunt pod podbój Chanatu Kazachskiego. Ten przeżywał czas rozdrobnienia politycznego – podzielony na trzy ordy (żuzy), nękany najazdami Dżungarów ze wschodu, skonfliktowany z chanatami na południu, był słaby i niezdolny do zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Rosja wystąpiła więc jako stateczny obrońca i gwarant pokoju. Zadziałało; chan pierwszego z żuzów zwrócił się do niej z prośbą o ochronę przed wrogami. W zamian zobowiązał się do lojalności i zapłaty daniny (jasaku) __ w wysokości czterech tysięcy skór lisów rocznie. Wprawdzie starszyzna ordy sprzeciwiła się temu i potępiła chana – ale umowa została zawarta. Wkrótce do pierwszego żuzu dołączyły kolejne. Utrzymując fikcję ich niepodległości, Rosja objęła je protektoratem.
Ostatnim aktem dramatu okazał się największy zryw wolnościowy Kazachów, powstanie Kenesary Kasimowa, w latach 1837–1847. Kasimow próbował zjednoczyć ordy i zawalczyć o ich niezależność, za chana uznali go przedstawiciele wszystkich trzech żuzów. Usiłował też zawrzeć sojusz z Kirgizami. Bezskutecznie. Kirgizi zwrócili się przeciwko niemu i musiał wojować na dwa fronty. Pokonany w bitwie, dostał się do niewoli. Po trzech miesiącach chan kirgiski odrąbał mu głowę i na znak poddaństwa odesłał ją gubernatorowi Syberii. Kazachstan usiłuje tę głowę odzyskać po dziś dzień.
A Rosja? Wkrótce podporządkowała sobie także południowe chanaty, tworząc generałgubernatorstwo turkiestańskie. Tym samym w XIX wieku oparła się na południu o zależny od Wielkiej Brytanii Afganistan i Persję, a na wschodzie o Chiny. Wielka gra, rywalizacja imperiów kolonialnych o Azję Centralną⁶, zatrzymała się na tak zarysowanych granicach – i je zasklepiła. Był to czas, gdy niemal każdy skrawek świata został już rozdrapany przez imperia. System się domknął.
Skoro tak podobnie przebiegała kolonizacja w wydaniu mocarstw zachodnich i Rosji⁷, co je różniło? Co po dziś dzień sprawia, że wymawiając słowo „kolonialiści”, odruchowo myślimy o państwach Europy Zachodniej, a o Rosji już raczej nie?
Różnic jest kilka. Pierwsza: Rosja do dziś nie przyznaje się do kolonialnego dziedzictwa. Gdy powstaje ta książka, w listopadzie 2023 roku, na szczycie Wschodniego Forum Ekonomicznego we Władywostoku Władimir Putin piętnuje bestialstwo, z jakim kraje zachodnie eksploatowały Afrykę⁸. Zapytuje przy tym w uniesieniu: „Co jest według mnie najważniejsze?”. I sam zaraz sobie odpowiada: „Fakt, że nigdy i nigdzie nie byliśmy kolonialistami. Nasza współpraca zawsze była budowana na równych zasadach, czyli na chęci pomocy i wsparcia”. Taka jest oficjalna wykładnia⁹.
Wiąże się z nią różnica numer dwa: Rosja znakomitą większość kolonii trzyma przy sobie do dziś. Mimo zmiany ustroju imperium zachowuje w tej sprawie niewzruszoną ciągłość. Pierwsze wydanie Wielkiej Encyklopedii Sowieckiej, z 1938 roku, tej, która stoi u dziadków Guldany, w haśle „kolonie i polityka kolonialna” jest bardzo krytyczne wobec polityki imperialnej carów. Jednak już drugie wydanie tej samej encyklopedii, z 1953 roku, pod hasłem „kolonie” wymienia tylko europejskie i azjatyckie imperia¹⁰. Rosji carskiej wśród nich już nie ma.
Owo ciche przejście – od odrzucenia polityki imperializmu carów do jej dyskretnego podjęcia – dokonało się tak konsekwentnie, że dziś niemal zatarły się szwy¹¹. W ich zacieraniu pomaga tworzenie zawiłości pojęciowych. No bo czymże jest kolonializm?, zastanawiali się eksperci sowieccy. I odpowiadali: to sytuacja nierówności, eksploatacji, podporządkowania. A w Rosji Radzieckiej mamy wszak koegzystencję na równych zasadach. Można tu zatem, proponowali, zastosować koncepcję starszego brata. Brata otoczonego przez młodsze, biedniejsze rodzeństwo. Brata, który przewodzi w drodze do socjalizmu.
A zatem to nie kolonializm, ale coś zupełnie innego.
Oczywiście, można zapytać, czy rodzeństwo godziło się na takie przewodnictwo.
Odpowiedź słyszę kilka miesięcy później, w karagandzkiej kawiarni, do której Jekatierina Kuzniecowa (jeszcze ją poznamy!) zaprosiła mnie oraz swoje koleżanki.
– Sami chcieliśmy, aby Rosja wzięła nas w opiekę – wyjaśnia z godnością Walentyna, jedna z nich. Kobieta, która nie zdejmuje z głowy futrzanej czapki, bo boi się, że będzie mieć niedoskonałą fryzurę. W efekcie wygląda tak, jakby na jej głowie cały czas siedział upolowany lis. Mówiąc „my”, Walentyna ewidentnie ma na myśli Kazachów, choć jej fizys jest iście słowiańska. – W czasie wojen z Dżungarami nasz chan sam prosił, by Rosja nas przyłączyła i zadbała o nasze granice – przypomina, nie wdając się w niuanse.
Cóż to za niezawodna narracja, od wieków. Sprawdza się idealnie także w najnowszej wojnie wywołanej przez Rosję. Ale co bardziej przytomni Kazachowie drżą, że Putina, tak jak carycę w XVIII wieku, mogą poprosić o wzięcie w opiekę Rosjanie mieszkający na północy ich kraju, w okolicach Pietropawłowska.
Co więcej, nie byłoby w tym nic dziwnego. Dochodzimy tu bowiem do trzeciej różnicy między mocarstwami zachodnimi a Rosją. Zobaczymy, że ta ostatnia jest państwem, które kolonizuje samo siebie.
------------------------------------------------------------------------
*
Pisze o tym Alexander Etkind, historyk i kulturoznawca, w oszałamiającej książce _Internal Colonization. Russia’s Imperial Experience_ ¹². Rosja jest jednocześnie podmiotem i przedmiotem kolonializmu, przekonuje profesor. Jest krajem, który tworzy się poprzez kolonizację i który kolonizacja konstytuuje.
Teza Etkinda otwiera oczy. Gdy Wielka Brytania kolonizowała Indie, i jedno, i drugie istniało wcześniej. Nikt nie kwestionował istnienia starej indyjskiej kultury, znalezienie drogi morskiej do Indii było obsesją nowożytnego świata. Tymczasem o obszarach na wschód od Uralu wybitni myśliciele pisali tak: „Rosja była pustym, dziewiczym krajem, czekającym, aby go zaludnić, czekającym na swój początek historii. Dlatego starożytna historia Rosji to historia kraju, który skolonizował sam siebie”¹³ (to akurat Siergiej Sołowiow).
Bierze się stąd paradoksalna dwoistość. W XIX wieku Rosja była imperium kolonialnym, jak Wielka Brytania, i jednocześnie terytorium skolonizowanym, jak Kongo czy Indie Zachodnie. Krajem dokonującym podbojów, wyprawiającym się w egzotyczne podróże i na etnograficzne badania, a zarazem dziką krainą, którą trzeba było ucywilizować i zasiedlić.
Wcielone do Rosji obszary nie stają się „departamentami zamorskimi”, odrębnymi i dalekimi enklawami. Nie. One zyskują rangę rdzenia, niezbywalnej części macierzy (to zresztą, jak zauważa Etkind, tłumaczy neurotyczne rosyjskie poczucie zagrożenia, potrzebę pilnowania całej Azji, aż do Władywostoku, i głęboką traumę po rozpadzie ZSRR). Imperium nie zawaha się ani przed zbudowaniem nowej stolicy na podbitym terenie jeszcze przed podpisaniem traktatu o granicach (Petersburg), ani przed konsekwentnym negowaniem odrębnej tożsamości zajmowanych ziem (Ukraina, kraje Kaukazu, a nawet Polska).
W tym modelu kolonizacji rdzenna ludność jest eksterminowana w stopniu nieporównywalnym z mieszkańcami Indii. Skala ludobójstwa w Rosji najbardziej przypomina kolonizowanie obu Ameryk. Zresztą sowieccy eksperci wyprawiali się do USA po inspiracje związane z najskuteczniejszą kolonizacją. Będziemy się temu przyglądać.
Na razie zobaczmy, jak przebiega proces samokolonizacji. Etkind opisuje go bardzo precyzyjnie: do końca XVII wieku opiera się on na pozyskiwaniu futer, a kolejne etapy podbojów wytyczają migracje zwierząt futerkowych¹⁴: szarej wiewiórki (na wschód od Moskwy), bobra (Niżny Nowogród), sobola (Syberia), wreszcie wydry morskiej (Daleki Wschód, Alaska). Ważną rolę odgrywają też ryby i kawior. Gdy odłowi się już wszystkie zwierzęta z danego obszaru, gdy ich przerażone niedobitki uciekają na wschód – łowczy imperium podążają ich szlakiem, poszerzając granice państwa.
Podboje napędza więc biznes oparty na przemocy, niewymagający słów, bez potrzeby udziału kobiet. Ludność na podbitych terenach musi tylko dostarczać zwierzęta. Zmusza się ją do niewolniczych polowań. Rozpija wódką, zakaża chorobami, zabija bronią palną, porywa jej dzieci – repertuar ten sam co w przypadku rdzennych ludów Ameryki. Pozyskane zaś skóry zwierząt wiąże się w pęczki, pakuje w beczki i spławia Newą do miast hanzeatyckich. Przychód z nich (jeszcze w XVII wieku) stanowi nawet ćwierć dochodu Rosji.
Etkind opisuje zatem czterowarstwową piramidę przemocy¹⁵. Na jej czele stoi daleki suweren. Poniżej, kolejno, rosyjscy namiestnicy i, jeszcze niżej, rdzenni myśliwi. Aż wreszcie, na samym dole, zabijane zwierzęta. Przemoc idzie tu z góry ku dołowi. Dochody – w odwrotnym kierunku. Tworzy się krwawa więź między carami odzianymi w futra a zwierzętami futerkowymi.
Osiemdziesięciu gronostajów potrzeba na jedno królewskie futro.
Siedem soboli rocznie musi dostarczyć imperium każdy rdzenny Sybirak na początku XVII wieku.
Czterysta lisów wynosi _jasak_ kazachskiego chana dla Rosji.
Jednego lisa ma na czapce Walentyna.
Wyczerpanie zasobów zwierząt futerkowych popycha imperium do bogatych w złoża południowych stepów. Do Azji Centralnej, gdzie bawełna, jedwab… Staje się jasne, że złóż jest jeszcze więcej. Na Syberii, Kaukazie Południowym i w Azji Centralnej dochodzi do odkrycia węgla, złota, diamentów, ropy, gazu, miedzi, innych bajecznych źródeł bogactwa. Jeden zasób zastępuje zatem drugi, ropę sprzedaje się na baryłki, a ogromne przychody z surowców utrzymują państwo. Rola ludzi wciąż ogranicza się do wydobycia i dostarczenia kopalin. Co więcej – wydobycie, przechowanie i dostarczanie surowców to proces, w którym bezpieczeństwo tych ostatnich staje się nieporównanie ważniejsze niż wolność ludzi.
To dlatego w XIX wieku rozpoczyna się kolonizacja poprzez kolonie karne. Jej apogeum przypada na lata trzydzieste XX wieku, czas masowych zsyłek i rozwoju Gułagu. Jak na ironię, właśnie wówczas, gdy powstaje koncepcja starszego brata i biedniejszego rodzeństwa, a Wielka Encyklopedia Sowiecka piętnuje carski kolonializm – jego sowiecki odpowiednik przybiera najbardziej przemocowe oblicze. Zasiedlanie wcielonych terenów przywiezionymi siłą ludźmi idealnie wpisuje się w model samokolonizacji. Kierowania podbojów nie poza granice – ale do wnętrza. Znamienne, pisze Etkind, że w Rosji nigdy nie istniało ministerstwo do spraw kolonii¹⁶. Tę rolę odgrywało zawsze po prostu Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. I równie znamienne, że posady w tym ministerstwie dostawali niekiedy pisarze, jak Turgieniew czy Sałtykow-Szczedrin. Potrzebne przecież było spoiwo dla tak wielkiego, wieloetnicznego, wieloreligijnego imperium.
Idealnym spoiwem, twierdzi Etkind, jest kultura.
Język rosyjski jako _lingua franca_ to w tym modelu coś więcej niż język urzędowy. Kult Puszkina staje się wspólny dla ludzi, których łączy niewiele lub nic¹⁷. Czytają go konfidenci, koniunkturaliści i czynownicy obu systemów. Dysydenci carscy i sowieccy. Elity i masy. Etkind: „Kiedy rosyjscy populiści, syjoniści czy muzułmańscy aktywiści spotykali się w więzieniu carskim lub, potem, w sowieckim łagrze, rozmawiali o wielkich rosyjskich pisarzach, z Tołstojem na czele. Na dłuższą metę rosyjska literatura okazała się ekstremalnie skutecznym narzędziem hegemonii kulturalnej. Ze swoimi klasykami, heretykami i krytykami podbiła więcej Rosjan, nie-Rosjan i wrogów Rosjan niż jakiekolwiek inne staranie imperium. Standaryzując język, tworząc wspólne pole znaczeń, scalając multietniczne grono czytelników na gigantyczną skalę – była wspaniałym zasobem”¹⁸.
I jest nim nadal.
Guldana od swoich dwóch rodzin bierze dwoiste dziedzictwo. Jej historia jest pęknięta na pół. Obejmuje ofiary i beneficjentów kolonizacji.
Ale w obu swoich rodzinnych domach Guldana ma rosyjskie biblioteki.
------------------------------------------------------------------------
*
Gdyby szukać w literaturze portretu samej wewnętrznej kolonizacji, pisze jeszcze Etkind, jego symboliczną reprezentacją byłby _Sobowtór. Poemat petersburski_¹⁹ Dostojewskiego o nędznym urzędniczynie Goliadkinie, tej gołotce-hołotce, który pewnej nocy, ni stąd, ni zowąd, spotyka drugiego samego siebie. Takiego samego, tyle że bardziej obrotnego, psującego mu szyki, podkradającego układy. Zmagania z tym drugim wciąż tylko pogrążają i poniżają pierwszego pana Goliadkina, strącają go nieustannie w dół, w dół i w dół – aż wreszcie dochodzi do sytuacji, w której znajduje się w powozie, traci przytomność i…
„Kiedy się ocknął, ujrzał, że konie niosą go jakąś nieznaną drogą. Na prawo i na lewo czerniały lasy, było głucho i pusto. Wtem zdrętwiał: dwoje ognistych oczu patrzało na niego w ciemności i oczy te błyszczały złowieszczą, piekielną radością. To nie Kristian Iwanowicz! Któż to? A może to on? Tak, on! To Kristian Iwanowicz, ale nie ten poprzedni, to inny Kristian Iwanowicz! To przerażający Kristian Iwanowicz!
– Kristianie Iwanowiczu, ja… ja, zdaje się, nic takiego, Kristianie Iwanowiczu – zaczął lękliwie i drżąc na całym ciele nasz bohater, pragnąc pokorą i uległością wywołać choć troszkę litości u okrutnego Kristiana Iwanowicza.
– Pan otrzymać urzędowy mieszkanie z opał, z licht i z usługa, czego pan nie godzien. – Surowo i przerażająco zabrzmiała, jak wyrok, odpowiedź Kristiana Iwanowicza.
Nasz bohater krzyknął i chwycił się za głowę. Niestety! Przeczuwał to już od dawna”²⁰.
Goliadkin kończy więc na zesłaniu, podczas gdy jednocześnie jakaś jego część pozostaje w stolicy. Staje się skazanym więźniem, by jego bardziej udany sobowtór mógł kontynuować karierę. W dodatku tę alternatywną wersję własnego losu Goliadkin zesłaniec przyjmuje jako nieunikniony wyrok. Wyrok, który zgotowało mu piekielne _alter ego_, ten drugi, Goliadkin w łaskach.
Ile losów pękło w podobny sposób na pół w kraju będącym jednocześnie najeźdźcą i podbitym? Ile podobnych wyroków wydała na swoich Goliadkinów Rosja?
------------------------------------------------------------------------
*
Nie wiem, czy w podobnych sytuacjach można w ogóle mówić o przypadkach.
I nie, nie mam tu na myśli Goliadkina. Wracam do Guldany, mojej gościnnej gospodyni z Astany, tej zahartowanej w Irgizie wykształconej w Kalifornii przyszłej matki i przyszłej doktorki politologii. Czy powinnam się dziwić, gdy okazuje się, że jest ona zarazem byłą współpracowniczką profesora, z którym umawiałam się kilka tygodni wcześniej na wywiad?
– Troszew, oczywiście, jest świetny – komentuje bez zdziwienia, jakby to wszystko było częścią planu. – Uniwersytet Nazarbajewa. Wytłumaczę ci, jak trafić.
Nie ma jeszcze chodnika, ale stoi już gmach z białego kamienia, z rozległą fasadą, szerokimi skrzydłami, zwieńczony kopułą z błękitnego szkła. Ta uczelnia to jedna z _idée fixe_ byłego prezydenta Kazachstanu. Po wejściu zapiera dech – otwiera się przestronne atrium z gmachami instytutów po bokach. Cała ogromna część kampusu została zadaszona, żeby nie docierało tu zimą i latem przekleństwo klimatu wybitnie kontynentalnego. Zamiast niego panuje przyjazne plus dwadzieścia stopni, umilające kontemplację szmeru wody w licznych fontannach i kojącej oczy zieleni rosnących tu palm i krzewów.
– Palmy to fetysz Nazarbajewa – mówi z lekką kpiną profesor Troszew. – Kosztowny. Jak cały uniwersytet. To jeden wielki eksperyment.
– Chyba dobry? Dobrze przecież uczyć młodych ludzi.
– Dobrze, jeśli się to robi dobrze. Zobaczymy. – Profesor uśmiecha się zagadkowo.
Wykłada na politologii i mówi, że ma pełną swobodę. A w jego artykule naukowym o sprawiedliwości czasów przemian jest dużo wątków, które konfrontują postkomunistyczną kazachską władzę²¹ z tym, że w swojej polityce podąża zawsze dwa kroki za Moskwą. Że nie podejmuje tematu rozliczeń sowieckich zbrodni. Że łatwiej przychodzi w Kazachstanie, niepodległym przecież państwie, uhonorowanie ofiar symbolicznymi kwotami niż nazwanie po imieniu przebytych tragedii. Owszem, kazachizacja przyśpiesza od rosyjskiej agresji na Ukrainę, ale pamięć wciąż omija niewygodne tematy, wciąż jest podszyta strachem przed „ukraińskim wariantem”. Czyli przed wkroczeniem Rosji i powrotem do represji.
Troszew konfrontuje władze także z tym, że historycy skarżą się na słaby dostęp do archiwów. Coraz gorszy. Ale jednocześnie odnotowuje, że większego dostępu ludzie wcale nie łakną.
– W 2016 roku moskiewski Memoriał²² opublikował listę czterdziestu jeden tysięcy oficerów NKWD. Sporządził ją na podstawie danych archiwalnych – mówi profesor. – Wśród nich znalazło się tysiąc nazwisk osób z Kazachstanu. Nie wywołało to żadnej żywej reakcji w naszym kraju.
– Dlaczego?
Profesor się zamyśla.
– Przeszłość jest dla nas niewygodna. Ludzie wolą myśleć, że wszystkiemu winna jest Moskwa.
– Może więc wcale nie potrzebują pamięci ani rozliczeń?
Na to Troszew reaguje natychmiast:
– Oczywiście, że potrzebują. Chociażby po to, żeby przeszłość się nie powtórzyła. Po prostu lata dziewięćdziesiąte w Kazachstanie przechodziliśmy jeszcze ciężej niż Rosja. Nie było prądu, wody, pieniędzy. Ludzie walczyli o byt i temat rozliczeń zniknął z agendy. Ale teraz zaczynamy podchodzić do niego od drugiej strony. Na naszym uniwersytecie patrzymy na historię z perspektywy dekolonizacji. To sprawia, że zainteresowanie represjami, deportacjami odżywa. Wreszcie zyskuje odrębną rację bytu. Dla naszych studentów, którzy nie rośli w czasach sowieckich, to sprawa tożsamości.
– Ludzie mówią, że gościnny Kazachstan wszystkich przyjął i ogrzał.
– To oficjalna narracja. „Kazachowie przyjęli deportowanych, ci przetrwali i Kazachstan stał się domem przyjaźni narodów”.
– Czy to nie jest po części prawda? Co się kryje za tą oficjalną wersją?
– Nie wiem. Jedź do Karagandy. Do Ałmatów. Porozmawiaj z ludźmi. Ja nie wiem.
Profesor milczy chwilę.
– Ale pamiętaj – dodaje. – Zacząć należy od Głodu.PRZYPISY KOŃCOWE
1 Siergiej Lebiediew, _Ludzie sierpnia_, przeł. Grzegorz Szymczak, Warszawa 2021, s. 155 i nast.
2 „Prawda”, 27.07.1938, pravda38.wordpress.com, bit.ly/3Ns62rb, dostęp: 10.10.2024.
3 Dokładne dane i dokumentacja dotycząca deportacji znajdują się m. in. w trzytomowym zbiorze pod redakcją Dżamili Abdukadyrowej: _Iz istorii dieportacyj. Kazachstan 1930–1935. Sbornik dokumientow_, Ałmaty 2012; _Iz istorii dieportacyj. Kazachstan 1935–1939. Sbornik dokumientow_, Ałmaty 2014; _Iz istorii dieportacyj. Kazachstan 1939–1945. Sbornik dokumientow_, Ałmaty 2019. __ Bardziej syntetyczny obraz deportacji w monografii: Alibiek Tabułdienow, _Dieportacyi narodow i ewakuacyja nasielenija w Siewiernyj Kazachstan (1937–1956 gody)_, Kostanaj 2015, s. 27 i nast., a także w opracowaniu: Stanisław Ciesielski, _Masowe deportacje w _ZSRR_. Charakterystyka wybranych aspektów zjawiska_, „Dzieje Najnowsze” 2001, R. 33, z. 3, s. 29–56.PRZYPISY
OUN – Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, UPA – Ukraińska Powstańcza Armia.
Artykuł 58 kodeksu karnego Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wprowadził pojęcie wroga narodu. To przepis, na podstawie którego aresztowano podejrzanych o działalność kontrrewolucyjną. Przyjęto go w 1927 roku, w kolejnych nowelizacjach zmieniała się liczba punktów, ale oscylowała między 14 a 18, niektóre z podpunktami. Sformułowane zostały tak szeroko, że w zasadzie każda osoba mogła zostać więźniem politycznym (lub więźniarką).
Wołsowiety – lokalne oddziały rad delegatów, organów najwyższej władzy Rosji Sowieckiej.WYDAWNICTWO CZARNE sp. z o.o.
czarne.com.pl
Wydawnictwo Czarne
@wydawnictwoczarne
Sekretariat i dział sprzedaży:
ul. Dukielska 83C, 38-300 Gorlice
Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa
Dział promocji:
al. Jana Pawła II 45A lok. 56
01-008 Warszawa
tel. +48 22 621 10 48
Opracowanie publikacji: d2d.pl
ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków
tel. +48 12 432 08 50, e-mail: [email protected]
Wołowiec 2025
Wydanie I
jedną siebie oddaje na pożarcie światu,
drugą sobą ucieka.
Rozpada się gwałtownie na zgubę i ratunek,
na grzywnę i nagrodę, na co było i będzie.
W połowie ciała strzykwy roztwiera się przepaść
o dwóch natychmiast obcych sobie brzegach.
Na jednym brzegu śmierć, na drugim życie.
Tu rozpacz, tam otucha.
…
Umrzeć ile konieczne, nie przebrawszy miary.
Odrosnąć ile trzeba z ocalonej reszty.
Wisława SzymborskaJekatierina Kuzniecowa to reporterka, która jako pierwsza miała odwagę napisać tam o łagrach. I to w czasach, gdy jeszcze wszyscy kulili się ze strachu.
Mówi tak:
– Kazachstan czyni ludzi dobrymi. Za to go kocham.
Anna Rigiert, córka zesłanych tam Niemców:
– W Kazachstanie ludzie są lepsi. Nigdy cię nie ominą, gdy potrzebujesz pomocy.
Ruszen Abłakimowa, Tatarka, która urodziła się w łagrze:
– Jesteśmy tu wszyscy niczym krewni. Nie ma drugiego kraju, gdzie tyle narodów żyje w takiej przyjaźni.
Swietłana Aleksandrowna, córka zastępcy naczelnika łagru:
– Mój dom już się wali, ale kocham to miejsce. Nigdy stąd nie wyjadę.
Podobne słowa padają z ust koreańskich i czeczeńskich, tureckich i polskich.
Wypowiadają je mężczyzna, który wysyła po mnie szofera, i kobieta, która drży, abym nie przepłaciła za autobus i nie wydała więcej niż czterdzieści kopiejek. Ta, która ukończyła amerykański uniwersytet, i ta, która całe życie przepracowała w kopalni węgla kamiennego.
Nie naprowadzam nikogo na te słowa. Kolejne osoby dochodzą do nich same.
Kazachstan. Nasz dobry, gościnny Kazachstan.
Tymczasem są to słowa o republice, która była największym więzieniem w Związku Radzieckim.
O miejscu, do którego moi bohaterowie, ich rodzice, dziadkowie lub pradziadkowie zostali zesłani na wieczne potępienie.
Słowa o krainie, gdzie zesłani mieli zaharowywać się aż do śmierci, która zresztą nikogo na Kremlu nie obchodziła.
Słowa o miejscu, gdzie mieli latem palić się w czterdziestostopniowych upałach, a zimą zamarzać w czterdziestostopniowych mrozach, gdy zgięci wpół krzesali uprawy z jałowej stepowej ziemi lub wydobywali bogactwa spod jej powierzchni.
Słowa o bezmiarze przestrzeni, którą Kreml zmienił w swój wstydliwy zakątek.
O republice, którą pisarz Siergiej Lebiediew nazwał „wewnętrzną kieszenią” Sojuza¹; miejscem, gdzie można ukryć wszystko, co było do ukrycia. Nie tylko kosmodrom Bajkonur i poligon atomowy w Semipałatyńsku. Przede wszystkim ludzi.
Słowa o republice, która była, jak ujął to Lebiediew, „dosłownie _tamtym światem_, gdzie zostali zebrani ci, których wykreślono z pamięci”.
Moi bohaterowie mówią jednocześnie o kraju, z którego ich przodkowie w większości mimo wszystko – po odsiedzeniu długich wyroków – nie wyjechali.
Decyzję o tym, że zostają, niektórzy mogli podjąć sami. Dla innych koniec odsiadki w łagrze wiązał się z nakazem osiedlenia się w tej, a nie innej republice. W tym, a nie innym mieście. W konkretnym posiołku.
Bohaterowie mówią więc o więzieniu, w którym na pokolenia zamieszkali obok siebie, dom w dom, drzwi w drzwi, więźniowie i strażnicy. Ofiary i twórcy systemu.
W wielu przypadkach jedno było tożsame z drugim.
Mieszkają tak razem do dziś. Sowiecka przeszłość pozostaje nierozliczona. Jak dogadują się ze sobą ich dzieci i wnuki?
Wyobraźmy sobie sytuację, w której w Oświęcimiu żyją obok siebie Żydzi i naziści, ich córki, synowie, a oficjalna polityka historyczna przekonuje, że nie powinno się demonizować obozów koncentracyjnych. Co wówczas dzieje się między ludźmi?
Czy analogię takiej sytuacji można odnaleźć w miejscach, które były symbolami sowieckiego terroru? Czy w ogóle uprawnione jest szukanie jej w Kazachstanie? I czy osoba z zewnątrz ma prawo do takich porównań?
W tej książce co rusz nawiguję między podobnymi pytaniami. Czasami zaglądam im w oczy, a potem z zakłopotaniem spuszczam wzrok.
------------------------------------------------------------------------
*
„Wewnętrzna kieszeń” ZSRR do chowania tego, co kłopotliwe, niepożądane lub niebezpieczne – to nie byle brustasza. Miała gigantyczne rozmiary. W Sojuzie nie było drugiej tak wielkiej republiki, którą udało się przyłączyć do Rosji. Dziś to pod względem wielkości dziewiąty kraj świata. Zmieściłoby się tu osiem Polsk, trzynaście Białorusi, cztery i pół Ukrainy, a nawet sześćdziesiąt Estonii.
W republice, która była największym więzieniem ZSRR, obywatele niewięźniowie i niestrażnicy długo stanowili mniejszość.
W 1959 roku zaledwie co trzeci mieszkaniec jest rdzennym Kazachem. Około czterdziestu procent ludności to Rosjanie. Kolejne trzydzieści procent – osoby innych narodowości, głównie zesłańcy. Dzieje się tak po części dlatego, że gdy ZSRR zaczyna rozwijać politykę deportacji, republika jest dramatycznie wyludniona. Kazachska SRR powstała w 1936 roku i Kazachów mieszkało w niej wówczas prawdopodobnie około dwóch milionów trzystu tysięcy.
To tak, jakby na terytorium ośmiu Polsk mieszkało mniej Polaków niż w samej aglomeracji warszawskiej.
Ale piszę „prawdopodobnie”, bo Kazachowie twierdzą, że ta liczba i tak jest zawyżona. Ilu ich było naprawdę? Nigdy się nie dowiemy. Dane pochodzą ze spisu ludności ZSRR sporządzonego w 1939 roku. Choć wiadomo, że Związek Radziecki liczył też swoich poddanych w 1937 roku. Tylko że Kazachów i Ukraińców wyszło tak niewielu, że autorów spisu szybko kazano rozstrzelać. Gazeta „Prawda” wyjaśniła to obywatelom bardzo prosto, na pierwszej stronie: ten spis to spisek. Osoby spisujące to spiskowcy.
„Do zarządu Centrali Spisu przedarli się wrogowie narodu – czytamy 27 lipca 1938 roku. – Przeprowadzili spis z naruszeniem zatwierdzonych instrukcji państwowych. Wrogowie narodu zrobili to, aby zakłamać prawdziwą liczbę ludności. Przekazywali rachmistrzom szkodliwe instrukcje. W rezultacie całe liczne grupy obywateli okazały się nieuwzględnione”².
O jakie grupy obywateli chodzi? Czy o te, które leżały martwe na kazachskich stepach i ukraińskich polach? Tego organ „Prawda” już nie wyjaśnia. Zapowiada jednak sąd dla zdrajców ojczyzny – i przeliczenie ludności od nowa.
Po ponownym zrachowaniu Kazachów wychodzi więc owe dwa miliony trzysta tysięcy, a konkretnie 2 327 625 żywych dusz. Wszystkich innych przywiezionych do republiki jest w tym czasie już ponad trzy miliony osiemset tysięcy. Dwie dekady później ten rozziew okazuje się jeszcze większy: naliczono bowiem dwa miliony osiemset tysięcy Kazachów oraz sześć i pół miliona wszystkich innych przywiezionych. Cały ten przyrost dokonuje się poprzez różne deportacje, rozrost infrastruktury kolonizacji i sieci radzieckich łagrów. Czyli Archipelagu Gułag.
W tak wielkiej i pustej kieszeni da się bowiem z łatwością zmieścić wszystko³. „Wstydliwy zakątek” okazuje się najporęczniejszym magazynem na odpady namierzone przez kierownictwo partii na drodze do socjalizmu.
Gdy Stalin ogłasza walkę z kułactwem, zsyła tam kułaków. Gdy podejmuje trud oczyszczenia swoich terenów przygranicznych – zsyła narody z terenów przygranicznych. Z Ukrainy Polaków i Niemców. Spod Leningradu – Finów. Z Dalekiego Wschodu – Koreańczyków. W latach 1936–1938 jadą w wagonach bydlęcych nawet Irańczycy z rubieży radziecko-perskich. Potem nadchodzi znamienny rok 1939, gdy Stalin napada na Polskę – i znów zsyła Polaków, tym razem ze wschodnich ziem Rzeczpospolitej. Zsyła też, po sprawiedliwości, Ukraińców i Białorusinów. A także Łotyszów, Estończyków i Litwinów, niech jadą. Potem z kolei na ZSRR napadają Niemcy – więc Stalin zsyła i Niemców. I to wszystkich, jakich ma w europejskiej części Rosji. A ma ich od wieków, bo zaprosiła ich tu jeszcze Katarzyna Wielka.
Wystarczy. Nie będzie już Niemców.
W latach czterdziestych XX wieku deportacje nabierają tempa. Stalin czyści całe obszary, rozsyła po Sojuzie całe narody. Jako urodzony Gruzin ujednolica etnicznie Kaukaz Południowy. Zsyła do Kazachstanu Turków meschetyńskich, Kurdów, Ormian, Czeczenów, Karaczajów, Bałkarów, Inguszów. Z Krymu wysyła Tatarów. Znad Morza Czarnego – Greków. Z Kałmucji – wszystkich Kałmuków. Oczywiście transporty z przedstawicielami tych narodów jeżdżą również do innych republik.
Gdy Japonia przegrywa wojnę, Stalin chowa w przepastnej kazachskiej kieszeni japońskich jeńców, a oni ofiarnie budują osiedla w Karagandzie. Gdy trzeba ukarać własowców, do Kazachstanu jadą własowcy. Gdy trzeba ukarać OUN i UPA – jadą ci, co mogą być w OUN i UPA! Jedzie mnóstwo wewnętrznych, rosyjskich wrogów narodu, tych skazanych z artykułu pięćdziesiątego ósmego, ich wrogie żony i dzieci… Do Azji Centralnej, do przepojemnej republiki – więzienia, suną ze wszystkich stron Sojuza czarne tłuste pociągi. Rozładowują towar na stacjach typu Karabas, Czarna Głowa (pod Karagandą) – i ci, których trzeba ukryć, rozpływają się w bezkresnym stepie.
Narodów jest dziś w Kazachstanie sto trzydzieści. Państwo, z którego niegdyś zrobiono ich miejsce kaźni, snuje teraz taką opowieść: przyjęliśmy, pomieściliśmy ich wszystkich. Ogrzaliśmy, nakarmiliśmy, podzieliliśmy się ostatnim kęsem chleba.
A oni, ci zesłani, ich dzieci i wnuki, odwdzięczają się dziś słowami: nie ma drugiego tak gościnnego kraju na świecie.
------------------------------------------------------------------------
*
Dwoistość opowieści o Kazachstanie odbija się już w samych nazwach. Podróż prowadzi przez miejsca przemianowane, jak gdyby ktoś uwierzył, że ponowne ich nazwanie odmieni istotę rzeczy. Jakby chciał zaklinać: jeżeli imię ma być znakiem, od teraz niech znaczy coś innego.
Ale znaczenia nakładają się tu warstwami i wychylają jedne spod drugich.
Zupełnie jakby spod maski pozwalającej udawać kogoś innego – wychylał się Sobowtór.1 DZIEŃ DOBRY, PANIE GOLIADKIN
Astana – Nur-Sułtan – Celinograd – Akmolińsk – Akmoła
Astana: las szklanych i metalowych erekcji. Tu nic się nie płoży, wszystko sterczy. Tryska pozłotą, pozwala się samozadowolić odbiciem w błękitnych taflach. Falliczne wieżowce mogą przybrać kształt łuków triumfalnych, piramid, zmultiplikowanych dwóch wież, powiększonych Pałaców Kultury. Jest nawet wieżowiec w kształcie dzbana i centrum handlowe w kształcie jurty.
Architektura Astany to pean na cześć nowej kazachskiej tożsamości¹. Wyzbytej z kompleksów, mierzącej wysoko, dumnej z własnego rozmachu. W samym środku tego bogactwa szczytuje wieża widokowa Bajterek, z ogromnym złotym jajem na czubku. To symbol słońca; według legendy składa je ptak Sumruk. Każdego roku jajo zjada smok, a ptak zawsze wówczas składa nowe jajo. Dzięki temu świat, którego sercem jest Kazachstan, odradza się wciąż na nowo.
Samo słowo _astana_ znaczy „stolica”. Wcześniej to miasto nazywało się Nur-Sułtan, na cześć drogiego prezydenta. Bo to były prezydent Nursułtan Nazarbajew postanowił przenieść tu, na północ, stolicę kraju z Ałmatów. Żeby dać impuls do rozwoju. Sprowadzić tu więcej Kazachów (wcześniej dominowali Rosjanie). I zbudować stolicę na nowo. Na bogato.
Jeszcze wcześniej miasto nazywało się Celinograd. To z kolei z inicjatywy Chruszczowa. Celinograd oznacza miasto na ugorze. A „oswojenie celiny” to wielka misja przemienienia tego ugoru, stepu, w żyzny kwitnący ogród.
Zanim jeszcze miasto stało się Celinogradem, mieniło się Akmolińskiem. A to po prostu zruszczona wersja jego najstarszej, kazachskiej nazwy.
Akmoła.
To znaczy: Biały Grób.Podbój dzikiego wschodu
Bezkres. Oto co ukazuje się twoim oczom.
Gdy wyruszysz nocnym lotem na wschód, step rozświetlą pierwsze promienie słońca. Po godzinach spędzonych w ciemności oślepi cię blask w owalnym okienku samolotu, zatrzymany na iskierkach lodu.
Jak okiem sięgnąć, wszędzie księżycowa srebrnobłękitna pustynia poprzecinana nierównomiernie białymi pręgami śniegu i lodu. W bezkresny step samolot wydaje się zanurzać powoli, jakby chciał dać wszystkim pasażerom czas na zadziwienie. Że też na naszej planecie mieści się jeszcze tyle pustki!
Wreszcie gdzieś w dali rysuje się na ziemi o ton ciemniejszy prostokąt. Znika. Po kilku minutach lotu – kolejny. I jeszcze jeden. I jeszcze. Im bliżej Astany, tym wyraźniej srebrny step zmienia się w nieregularną szachownicę. Te odciśnięte gigantyczne pola to echa dzieła Chruszczowa, jego kampanii zagospodarowania nieużytków. Czyn zapisał się na tkance gleby absurdalnie regularnymi figurami. Ingerencja człowieka przybrała formę geometryzacji: zadziwiające kąty proste, śmiałe jak spod linijki kreski dróg, a bliżej miasta nawet wielkie koła odciśnięte na przenicowanej, zmęczonej powierzchni.
Wreszcie samolot się zniża i ziemia ze srebrnoniebieskiej zamienia się w piaskowoburą. Miasto wyrasta wprost z pustkowia, nagle, bez przedmieść. Ostatnie wielopiętrowe bloki patrzą prosto w step.
Astana.
------------------------------------------------------------------------
*
Za pierwszym razem nie znam tu nikogo, ale gościć mnie będzie Guldana, koleżanka Madiny. O Guldanie wiem dokładnie tyle: jest koleżanką Madiny. O Madinie, że jest koleżanką Guldany, ale też córką Anny Kudijarowej z Ałmatów, pierwszej w Kazachstanie terapeutki psychoanalitycznej. O Annie – że jako jedyna z dziesiątek osób, którym kompulsywnie wysyłam wiadomości, odpisuje na mejla kompletnie sobie nieznanej _rieportierki iz Polszy_. A poproszona o wywiad z miejsca oferuje jej nocleg.
Po krótkiej wymianie, którą mogę sobie tylko wyobrazić (Anna, Ałmaty – Madina, Astana, ale wyjeżdża do Tajlandii – Guldana, jej reakcja, skąd ta _rieportierka_? _Choroszo!_), otrzymuję wiadomość od tej ostatniej.
Pyta, o której ląduję. Bo oto ona, Guldana, zamawia właśnie taksówkę. I czeka.
Z Polski w ciemną noc wylatuję więc wyposażona w nadzieję, że zagadkowa Guldana istnieje, choć nie mam nawet jej adresu.
Kilka godzin później taksówkarz zatrzymuje się pod masywnym blokiem, tuż obok czerwonego auta z kokardą na dachu; to prezent do wylosowania przez szczęśliwca, który kupi mieszkanie na stawianym obok osiedlu. Cała Astana to dzisiaj jeden wielki plac budowy.
Guldana materializuje się na dziewiątym piętrze, otwierając drzwi do trzypokojowego mieszkania. Długowłosa, skośnooka, drobniuteńka, w różowym szlafroku opinającym brzuch w piątym miesiącu ciąży.
– Ciągle śpię – wyjaśnia olśniewającym amerykańskim angielskim, ziewając rozdzierająco. – Odsypiam, bo trzy dni temu skończyłam pisać doktorat. O wpływie historii na politykę Kazachstanu. Ciekawi cię to?
Guldana prowadzi mnie prosto do kuchni.
– Chodź, usmażę ci jajko. W Kazachstanie jest tak, że przez trzy dni nie wolno ci nic robić w domu. Jesteś gościem. Ale potem już możesz czuć się jak domowniczka i to ty będziesz smażyć jajka. A tak w ogóle, czym się zajmujesz?
Gościnność to nakaz niepisanego prawa stepu. Dla tego, kto szukał jej w czasach jurt, mogła oznaczać ocalenie życia. Dziś ty ocalisz kogoś, jutro ktoś ciebie. Osoby, które przyjmowały obcych pod swój dach, mogły dzięki gościnności zdobyć informacje. Gość na stepie to zawsze posłaniec. Przynosi nowiny. Coś wie. Może więc zawsze liczyć na poczęstunek i schronienie.
Dziś nowiny każdy ma w telefonie w dowolnych ilościach, a świat jurt i kulturę stepu zniszczyła Rosja. Ale prawo gościnności przetrwało. Ba, to na nim Kazachstan buduje swoją nową tożsamość.
To dlatego Nauryz, powitanie wiosny, największe święto Kazachstanu (które dopiero co się skończyło), obchodzi się od paru lat jako święto gościnności – i wdzięczności.
– Dzień wdzięczności obchodziło się już dawniej – prostuje Guldana. – Ale jeśli ktoś nie ma wśród przodków rdzennych Kazachów, o tym nie wie. Bo kiedyś ten zwyczaj wyglądał zupełnie inaczej. Świętowało się przetrwanie najtrudniejszej pory roku, zimy. Ludzie wychodzili na ulice, pozdrawiali się, ściskali, weselili.
Guldana wie, bo wychowała się w wiosce Irgiz, w południowo-zachodniej części kraju. Całe dzieciństwo spędziła na stepie. Nie było żłobka. Nie było przedszkola. Od rana do wieczora wszystkie dzieciaki z wioski chmarą bawiły się na powietrzu. Czasem przemoknięte. Czasem przemarznięte. Często głodne.
– Ale żadne z nas nie chciało za skarby świata iść do domu! – mówi Guldana. – Tam mama od razu kazałaby się przebrać, ogrzać, jeść i już nie wychodzić. A my ponad wszystko chcieliśmy się razem bawić. Nie tracić ani minuty!
Biegali więc, zimą z polikami czerwonymi od mrozu, latem szukając wytchnienia w upale nad rzeką Irgiz. Koleżanka nauczyła Guldanę pływać – popchnęła ją w głęboki nurt. Dziewczynka mogła się utopić, ale poczuła, że unosi się na wodzie. I już. Dzieci miały pełną wolność.
Bieda? Wtedy nie było biedy. Gdy wszyscy mają tyle samo, mówi Guldana, to nie bieda.
Już wiele lat później, na studiach w Kalifornii, amerykańskie koleżanki Guldany wspominały zapach markerów z dzieciństwa. Zdziwiła się. Zapach czego? Nad rzeką Irgiz było tak, jakby markerów jeszcze nie wynaleziono.
– Nigdy nie miałam markerów. Żadne z nas nie miało żadnych zabawek. Ale też nie były nam potrzebne.
Do najbliższego miasta Guldana miała dwanaście godzin. Jak słabo szło, to i piętnaście. Teraz wybudowali dobrą drogę. Da się dojechać w pięć godzin. Jak szybko!
W wiosce Guldany mieszkali zesłańcy, ale w czasach Chruszczowa gdzieś wyjechali. Zostali sami Kazachowie. To rzadkość, bo Kazachowie w tym czasie stanowili we własnym kraju mniejszość. Ale w Irgizie było inaczej. Ci, co tam zostali, znali się nie tylko z imienia, ale też z rodzinnych historii.
To i źle, i dobrze.
Źle, bo historia ojca Guldany to przekleństwo. Był synem baja, a _baj_ to dawniej rola społeczna i zaszczyt. Jeśli komuś się wiodło, był mądry, szanowany – zostawał bajem. Wówczas miał już troszczyć się o całą wioskę, odpowiadać za klan. „To osobisty wstyd dla baja, jeżeli ktoś z jego wspólnoty cierpi głód”, mawiali Kazachowie.
Ale władza sowiecka uczyniła z bajów wrogów narodu. Guldana uczyła się w szkole, że to kazachscy krwiopijcy. Wychowała się na kazachsko-sowieckich bajkach, w których _baj_ występował jako chciwy grubas o wrednym usposobieniu. Nieodmiennie czarny charakter.
W 1937 roku dziadek Guldany, _baj_, który cudem (jakim?) przetrwał początek lat trzydziestych, zniknął. Najpierw ukrywał się przez kilka miesięcy. Potem go zabrali – nie wiadomo gdzie.
Nigdy nie wrócił.
Jego żona, żona wroga narodu, dostała pracę w kołchozie. Tak łaskawa okazała się partia! Musiała jednak, jako żona wroga, wykonywać najcięższe, najbardziej pogardzane prace. Potem szła pieszo do swoich dzieci przez wiele kilometrów, zanieść im jedzenie. W czasie którejś z zim, którejś takiej wędrówki zamarzła na drodze na śmierć.
Ojciec Guldany trafił wtedy do domu stryja. Wychowywał się z piętnem syna wroga narodu. Gdy się zaręczył, narzeczona zaczęła dostawać anonimowe listy. „Uważaj, co robisz – pisano. – Wychodzisz za syna wroga narodu. Strzeż się!”
Narzeczona – to była matka Guldany.
Ogromną musiała mieć odwagę, że zlekceważyła te listy.
Bo historia jej rodziny w czasach sowieckich to przeciwieństwo dziejów ojca Guldany. To chwalebna opowieść o awansie społecznym.
Dziadkowie ze strony matki, jako dzieci niepiśmiennych rodziców, poszły do szkoły. Wyedukowały się, zaznały postępu. Dziadek był pierwszym z rodu, który zdobył wyższe wykształcenie, ukończył weterynarię. Trafił nawet na kursy w Moskwie. Z Irgizu! Do Moskwy!
Wrócił do rodzinnej wioski i został uznanym weterynarzem. Potem głównym weterynarzem w kołchozie. A potem przyszła zima z wyjątkowo silnymi mrozami (czy to wtedy, gdy zamarzła druga babka Guldany?) – i w kołchozie pomarło bydło. Dziadkowi Guldany za karę odebrano legitymację partyjną.
Co to oznaczało dla człowieka, który wszystko zawdzięczał partii?
Dziadek zamykał się w domu. Do nikogo się nie odzywał. Stał się cieniem człowieka.
Ale władza mimo wszystko potrafi dać człowiekowi drugą szansę. Po dwóch latach przyszedł urodzaj. Bydła namnożyło się więcej – i dobra partia, niczym matka, przygarnęła dziadka z powrotem.
Oddała mu legitymację. Tydzień świętował.
– Nie rozumiałam tego jako dziecko – mówi Guldana. – Babcia wspominała to świętowanie wiele razy. Teraz potrafię pojąć już trochę więcej. Partia była dla tej części rodziny zbawieniem. Bogiem.
W domu dziadka weterynarza najważniejszym miejscem był salon z biblioteką. Cała ściana radzieckich książek. Wielka Encyklopedia Sowiecka, słowniki, dzieła Lenina, wszyscy rosyjscy klasycy.
Guldana pamięta te książki. Sama je chłonęła. Zaczytane, poniszczone, wysłużone.
W domu po dziadkach ze strony ojca jest taka sama biblioteka.
Na półkach równymi rzędami stoją te same tytuły.
Niektóre nie mają nawet porozcinanych stron.
Dziewicze. Nietknięte.
------------------------------------------------------------------------
*
Podwójne oblicze Kazachstanu to nie paradoks. Dwoistość jest istotą kolonizacji przeprowadzonej _à la russe_. Kolonizacji, która udaje, że nie jest kolonizacją.
To, że odruchowo nie myślimy o Rosji jak o mocarstwie kolonialnym, jest być może jednym z jej największych sukcesów. Wliczamy w ich poczet Wielką Brytanię, Hiszpanię, Portugalię, Niemcy, Belgię, Francję – ale raczej nie Rosję.
Rosja chce być moralnie czysta.
Tymczasem jej eksploracja wschodu rozpoczęła się dokładnie wtedy, kiedy dokonywano wielkich odkryć geograficznych. Podboje terytorialne tak samo eksplodowały w XVII wieku. I tak samo, w XIX wieku, uzyskały swą najpełniejszą formę.
Tuż przed tym, jak Kolumb odnajduje Amerykę, Vasco da Gama drogę morską do Indii, a Magellan szlak dookoła świata, Atanazy Nikitin, rosyjski kupiec z Tweru, zapuszcza się na nieznane południe². Odkrywa dla Rosji Kaukaz, wyprawia się do Persji i Indii, dociera nawet do Etiopii. Inne rosyjskie wyprawy ruszają zaraz potem w głąb Syberii. Eksplorują dorzecza Obu, Jeniseju i Leny. W XVI wieku, gdy Hiszpanie zajmują coraz większy obszar Ameryk, a Portugalczycy osadzają się w dzisiejszej Brazylii, gdy Brytyjczycy zaczynają podbijać to, co stanie się Stanami Zjednoczonymi, a Francuzi to, co będzie kiedyś Kanadą, Rosjanie tak samo są w natarciu. Zdobywają Chanat Kazański (1552), Astrachański (1556), Syberyjski (1598)³. Przez całe następne stulecie posuwają się konsekwentnie na wschód. Aż dochodzą, w 1649 roku, do Kamczatki.
Ktoś powie, że kolonizacja w tamtych czasach wiązała się z zamorskimi podbojami, z przygodami na morzach i oceanach, a w tych Rosja nie brała wszak udziału. Owszem – ale przedzieranie się przez puszcze, tajgi i tundry nosiło to samo znamię awanturniczo-szaleńczo-agresywnego rzucania się na główkę w nieznane. Ba!, może nawet to wyprawy lądowe były trudniejsze. Jeszcze w XIX wieku (przed budową Kolei Transsyberyjskiej) wysłanie aprowizacji z europejskiej części Rosji na Alaskę drogą lądową przez Syberię kosztowało cztery razy więcej niż drogą morską dookoła świata. W tym sensie bliżej było z Londynu do Bombaju niż z Petersburga do Pietropawłowska Kamczackiego⁴. A jednak imperium trwało.
Chanaty Azji Centralnej opierały się kolonizacji najdłużej. Piotr I już w 1722 roku stwierdził, że „choć Kazachowie to koczownicy i nie można na nich polegać, są kluczem i bramą do całej Azji”⁵. Do końca XVIII wieku Rosja zajęła terytoria na południe od rzek Ural i Irtysz. Założyła też miasta, w tym Omsk i Semipałatyńsk, aby przygotować grunt pod podbój Chanatu Kazachskiego. Ten przeżywał czas rozdrobnienia politycznego – podzielony na trzy ordy (żuzy), nękany najazdami Dżungarów ze wschodu, skonfliktowany z chanatami na południu, był słaby i niezdolny do zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Rosja wystąpiła więc jako stateczny obrońca i gwarant pokoju. Zadziałało; chan pierwszego z żuzów zwrócił się do niej z prośbą o ochronę przed wrogami. W zamian zobowiązał się do lojalności i zapłaty daniny (jasaku) __ w wysokości czterech tysięcy skór lisów rocznie. Wprawdzie starszyzna ordy sprzeciwiła się temu i potępiła chana – ale umowa została zawarta. Wkrótce do pierwszego żuzu dołączyły kolejne. Utrzymując fikcję ich niepodległości, Rosja objęła je protektoratem.
Ostatnim aktem dramatu okazał się największy zryw wolnościowy Kazachów, powstanie Kenesary Kasimowa, w latach 1837–1847. Kasimow próbował zjednoczyć ordy i zawalczyć o ich niezależność, za chana uznali go przedstawiciele wszystkich trzech żuzów. Usiłował też zawrzeć sojusz z Kirgizami. Bezskutecznie. Kirgizi zwrócili się przeciwko niemu i musiał wojować na dwa fronty. Pokonany w bitwie, dostał się do niewoli. Po trzech miesiącach chan kirgiski odrąbał mu głowę i na znak poddaństwa odesłał ją gubernatorowi Syberii. Kazachstan usiłuje tę głowę odzyskać po dziś dzień.
A Rosja? Wkrótce podporządkowała sobie także południowe chanaty, tworząc generałgubernatorstwo turkiestańskie. Tym samym w XIX wieku oparła się na południu o zależny od Wielkiej Brytanii Afganistan i Persję, a na wschodzie o Chiny. Wielka gra, rywalizacja imperiów kolonialnych o Azję Centralną⁶, zatrzymała się na tak zarysowanych granicach – i je zasklepiła. Był to czas, gdy niemal każdy skrawek świata został już rozdrapany przez imperia. System się domknął.
Skoro tak podobnie przebiegała kolonizacja w wydaniu mocarstw zachodnich i Rosji⁷, co je różniło? Co po dziś dzień sprawia, że wymawiając słowo „kolonialiści”, odruchowo myślimy o państwach Europy Zachodniej, a o Rosji już raczej nie?
Różnic jest kilka. Pierwsza: Rosja do dziś nie przyznaje się do kolonialnego dziedzictwa. Gdy powstaje ta książka, w listopadzie 2023 roku, na szczycie Wschodniego Forum Ekonomicznego we Władywostoku Władimir Putin piętnuje bestialstwo, z jakim kraje zachodnie eksploatowały Afrykę⁸. Zapytuje przy tym w uniesieniu: „Co jest według mnie najważniejsze?”. I sam zaraz sobie odpowiada: „Fakt, że nigdy i nigdzie nie byliśmy kolonialistami. Nasza współpraca zawsze była budowana na równych zasadach, czyli na chęci pomocy i wsparcia”. Taka jest oficjalna wykładnia⁹.
Wiąże się z nią różnica numer dwa: Rosja znakomitą większość kolonii trzyma przy sobie do dziś. Mimo zmiany ustroju imperium zachowuje w tej sprawie niewzruszoną ciągłość. Pierwsze wydanie Wielkiej Encyklopedii Sowieckiej, z 1938 roku, tej, która stoi u dziadków Guldany, w haśle „kolonie i polityka kolonialna” jest bardzo krytyczne wobec polityki imperialnej carów. Jednak już drugie wydanie tej samej encyklopedii, z 1953 roku, pod hasłem „kolonie” wymienia tylko europejskie i azjatyckie imperia¹⁰. Rosji carskiej wśród nich już nie ma.
Owo ciche przejście – od odrzucenia polityki imperializmu carów do jej dyskretnego podjęcia – dokonało się tak konsekwentnie, że dziś niemal zatarły się szwy¹¹. W ich zacieraniu pomaga tworzenie zawiłości pojęciowych. No bo czymże jest kolonializm?, zastanawiali się eksperci sowieccy. I odpowiadali: to sytuacja nierówności, eksploatacji, podporządkowania. A w Rosji Radzieckiej mamy wszak koegzystencję na równych zasadach. Można tu zatem, proponowali, zastosować koncepcję starszego brata. Brata otoczonego przez młodsze, biedniejsze rodzeństwo. Brata, który przewodzi w drodze do socjalizmu.
A zatem to nie kolonializm, ale coś zupełnie innego.
Oczywiście, można zapytać, czy rodzeństwo godziło się na takie przewodnictwo.
Odpowiedź słyszę kilka miesięcy później, w karagandzkiej kawiarni, do której Jekatierina Kuzniecowa (jeszcze ją poznamy!) zaprosiła mnie oraz swoje koleżanki.
– Sami chcieliśmy, aby Rosja wzięła nas w opiekę – wyjaśnia z godnością Walentyna, jedna z nich. Kobieta, która nie zdejmuje z głowy futrzanej czapki, bo boi się, że będzie mieć niedoskonałą fryzurę. W efekcie wygląda tak, jakby na jej głowie cały czas siedział upolowany lis. Mówiąc „my”, Walentyna ewidentnie ma na myśli Kazachów, choć jej fizys jest iście słowiańska. – W czasie wojen z Dżungarami nasz chan sam prosił, by Rosja nas przyłączyła i zadbała o nasze granice – przypomina, nie wdając się w niuanse.
Cóż to za niezawodna narracja, od wieków. Sprawdza się idealnie także w najnowszej wojnie wywołanej przez Rosję. Ale co bardziej przytomni Kazachowie drżą, że Putina, tak jak carycę w XVIII wieku, mogą poprosić o wzięcie w opiekę Rosjanie mieszkający na północy ich kraju, w okolicach Pietropawłowska.
Co więcej, nie byłoby w tym nic dziwnego. Dochodzimy tu bowiem do trzeciej różnicy między mocarstwami zachodnimi a Rosją. Zobaczymy, że ta ostatnia jest państwem, które kolonizuje samo siebie.
------------------------------------------------------------------------
*
Pisze o tym Alexander Etkind, historyk i kulturoznawca, w oszałamiającej książce _Internal Colonization. Russia’s Imperial Experience_ ¹². Rosja jest jednocześnie podmiotem i przedmiotem kolonializmu, przekonuje profesor. Jest krajem, który tworzy się poprzez kolonizację i który kolonizacja konstytuuje.
Teza Etkinda otwiera oczy. Gdy Wielka Brytania kolonizowała Indie, i jedno, i drugie istniało wcześniej. Nikt nie kwestionował istnienia starej indyjskiej kultury, znalezienie drogi morskiej do Indii było obsesją nowożytnego świata. Tymczasem o obszarach na wschód od Uralu wybitni myśliciele pisali tak: „Rosja była pustym, dziewiczym krajem, czekającym, aby go zaludnić, czekającym na swój początek historii. Dlatego starożytna historia Rosji to historia kraju, który skolonizował sam siebie”¹³ (to akurat Siergiej Sołowiow).
Bierze się stąd paradoksalna dwoistość. W XIX wieku Rosja była imperium kolonialnym, jak Wielka Brytania, i jednocześnie terytorium skolonizowanym, jak Kongo czy Indie Zachodnie. Krajem dokonującym podbojów, wyprawiającym się w egzotyczne podróże i na etnograficzne badania, a zarazem dziką krainą, którą trzeba było ucywilizować i zasiedlić.
Wcielone do Rosji obszary nie stają się „departamentami zamorskimi”, odrębnymi i dalekimi enklawami. Nie. One zyskują rangę rdzenia, niezbywalnej części macierzy (to zresztą, jak zauważa Etkind, tłumaczy neurotyczne rosyjskie poczucie zagrożenia, potrzebę pilnowania całej Azji, aż do Władywostoku, i głęboką traumę po rozpadzie ZSRR). Imperium nie zawaha się ani przed zbudowaniem nowej stolicy na podbitym terenie jeszcze przed podpisaniem traktatu o granicach (Petersburg), ani przed konsekwentnym negowaniem odrębnej tożsamości zajmowanych ziem (Ukraina, kraje Kaukazu, a nawet Polska).
W tym modelu kolonizacji rdzenna ludność jest eksterminowana w stopniu nieporównywalnym z mieszkańcami Indii. Skala ludobójstwa w Rosji najbardziej przypomina kolonizowanie obu Ameryk. Zresztą sowieccy eksperci wyprawiali się do USA po inspiracje związane z najskuteczniejszą kolonizacją. Będziemy się temu przyglądać.
Na razie zobaczmy, jak przebiega proces samokolonizacji. Etkind opisuje go bardzo precyzyjnie: do końca XVII wieku opiera się on na pozyskiwaniu futer, a kolejne etapy podbojów wytyczają migracje zwierząt futerkowych¹⁴: szarej wiewiórki (na wschód od Moskwy), bobra (Niżny Nowogród), sobola (Syberia), wreszcie wydry morskiej (Daleki Wschód, Alaska). Ważną rolę odgrywają też ryby i kawior. Gdy odłowi się już wszystkie zwierzęta z danego obszaru, gdy ich przerażone niedobitki uciekają na wschód – łowczy imperium podążają ich szlakiem, poszerzając granice państwa.
Podboje napędza więc biznes oparty na przemocy, niewymagający słów, bez potrzeby udziału kobiet. Ludność na podbitych terenach musi tylko dostarczać zwierzęta. Zmusza się ją do niewolniczych polowań. Rozpija wódką, zakaża chorobami, zabija bronią palną, porywa jej dzieci – repertuar ten sam co w przypadku rdzennych ludów Ameryki. Pozyskane zaś skóry zwierząt wiąże się w pęczki, pakuje w beczki i spławia Newą do miast hanzeatyckich. Przychód z nich (jeszcze w XVII wieku) stanowi nawet ćwierć dochodu Rosji.
Etkind opisuje zatem czterowarstwową piramidę przemocy¹⁵. Na jej czele stoi daleki suweren. Poniżej, kolejno, rosyjscy namiestnicy i, jeszcze niżej, rdzenni myśliwi. Aż wreszcie, na samym dole, zabijane zwierzęta. Przemoc idzie tu z góry ku dołowi. Dochody – w odwrotnym kierunku. Tworzy się krwawa więź między carami odzianymi w futra a zwierzętami futerkowymi.
Osiemdziesięciu gronostajów potrzeba na jedno królewskie futro.
Siedem soboli rocznie musi dostarczyć imperium każdy rdzenny Sybirak na początku XVII wieku.
Czterysta lisów wynosi _jasak_ kazachskiego chana dla Rosji.
Jednego lisa ma na czapce Walentyna.
Wyczerpanie zasobów zwierząt futerkowych popycha imperium do bogatych w złoża południowych stepów. Do Azji Centralnej, gdzie bawełna, jedwab… Staje się jasne, że złóż jest jeszcze więcej. Na Syberii, Kaukazie Południowym i w Azji Centralnej dochodzi do odkrycia węgla, złota, diamentów, ropy, gazu, miedzi, innych bajecznych źródeł bogactwa. Jeden zasób zastępuje zatem drugi, ropę sprzedaje się na baryłki, a ogromne przychody z surowców utrzymują państwo. Rola ludzi wciąż ogranicza się do wydobycia i dostarczenia kopalin. Co więcej – wydobycie, przechowanie i dostarczanie surowców to proces, w którym bezpieczeństwo tych ostatnich staje się nieporównanie ważniejsze niż wolność ludzi.
To dlatego w XIX wieku rozpoczyna się kolonizacja poprzez kolonie karne. Jej apogeum przypada na lata trzydzieste XX wieku, czas masowych zsyłek i rozwoju Gułagu. Jak na ironię, właśnie wówczas, gdy powstaje koncepcja starszego brata i biedniejszego rodzeństwa, a Wielka Encyklopedia Sowiecka piętnuje carski kolonializm – jego sowiecki odpowiednik przybiera najbardziej przemocowe oblicze. Zasiedlanie wcielonych terenów przywiezionymi siłą ludźmi idealnie wpisuje się w model samokolonizacji. Kierowania podbojów nie poza granice – ale do wnętrza. Znamienne, pisze Etkind, że w Rosji nigdy nie istniało ministerstwo do spraw kolonii¹⁶. Tę rolę odgrywało zawsze po prostu Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. I równie znamienne, że posady w tym ministerstwie dostawali niekiedy pisarze, jak Turgieniew czy Sałtykow-Szczedrin. Potrzebne przecież było spoiwo dla tak wielkiego, wieloetnicznego, wieloreligijnego imperium.
Idealnym spoiwem, twierdzi Etkind, jest kultura.
Język rosyjski jako _lingua franca_ to w tym modelu coś więcej niż język urzędowy. Kult Puszkina staje się wspólny dla ludzi, których łączy niewiele lub nic¹⁷. Czytają go konfidenci, koniunkturaliści i czynownicy obu systemów. Dysydenci carscy i sowieccy. Elity i masy. Etkind: „Kiedy rosyjscy populiści, syjoniści czy muzułmańscy aktywiści spotykali się w więzieniu carskim lub, potem, w sowieckim łagrze, rozmawiali o wielkich rosyjskich pisarzach, z Tołstojem na czele. Na dłuższą metę rosyjska literatura okazała się ekstremalnie skutecznym narzędziem hegemonii kulturalnej. Ze swoimi klasykami, heretykami i krytykami podbiła więcej Rosjan, nie-Rosjan i wrogów Rosjan niż jakiekolwiek inne staranie imperium. Standaryzując język, tworząc wspólne pole znaczeń, scalając multietniczne grono czytelników na gigantyczną skalę – była wspaniałym zasobem”¹⁸.
I jest nim nadal.
Guldana od swoich dwóch rodzin bierze dwoiste dziedzictwo. Jej historia jest pęknięta na pół. Obejmuje ofiary i beneficjentów kolonizacji.
Ale w obu swoich rodzinnych domach Guldana ma rosyjskie biblioteki.
------------------------------------------------------------------------
*
Gdyby szukać w literaturze portretu samej wewnętrznej kolonizacji, pisze jeszcze Etkind, jego symboliczną reprezentacją byłby _Sobowtór. Poemat petersburski_¹⁹ Dostojewskiego o nędznym urzędniczynie Goliadkinie, tej gołotce-hołotce, który pewnej nocy, ni stąd, ni zowąd, spotyka drugiego samego siebie. Takiego samego, tyle że bardziej obrotnego, psującego mu szyki, podkradającego układy. Zmagania z tym drugim wciąż tylko pogrążają i poniżają pierwszego pana Goliadkina, strącają go nieustannie w dół, w dół i w dół – aż wreszcie dochodzi do sytuacji, w której znajduje się w powozie, traci przytomność i…
„Kiedy się ocknął, ujrzał, że konie niosą go jakąś nieznaną drogą. Na prawo i na lewo czerniały lasy, było głucho i pusto. Wtem zdrętwiał: dwoje ognistych oczu patrzało na niego w ciemności i oczy te błyszczały złowieszczą, piekielną radością. To nie Kristian Iwanowicz! Któż to? A może to on? Tak, on! To Kristian Iwanowicz, ale nie ten poprzedni, to inny Kristian Iwanowicz! To przerażający Kristian Iwanowicz!
– Kristianie Iwanowiczu, ja… ja, zdaje się, nic takiego, Kristianie Iwanowiczu – zaczął lękliwie i drżąc na całym ciele nasz bohater, pragnąc pokorą i uległością wywołać choć troszkę litości u okrutnego Kristiana Iwanowicza.
– Pan otrzymać urzędowy mieszkanie z opał, z licht i z usługa, czego pan nie godzien. – Surowo i przerażająco zabrzmiała, jak wyrok, odpowiedź Kristiana Iwanowicza.
Nasz bohater krzyknął i chwycił się za głowę. Niestety! Przeczuwał to już od dawna”²⁰.
Goliadkin kończy więc na zesłaniu, podczas gdy jednocześnie jakaś jego część pozostaje w stolicy. Staje się skazanym więźniem, by jego bardziej udany sobowtór mógł kontynuować karierę. W dodatku tę alternatywną wersję własnego losu Goliadkin zesłaniec przyjmuje jako nieunikniony wyrok. Wyrok, który zgotowało mu piekielne _alter ego_, ten drugi, Goliadkin w łaskach.
Ile losów pękło w podobny sposób na pół w kraju będącym jednocześnie najeźdźcą i podbitym? Ile podobnych wyroków wydała na swoich Goliadkinów Rosja?
------------------------------------------------------------------------
*
Nie wiem, czy w podobnych sytuacjach można w ogóle mówić o przypadkach.
I nie, nie mam tu na myśli Goliadkina. Wracam do Guldany, mojej gościnnej gospodyni z Astany, tej zahartowanej w Irgizie wykształconej w Kalifornii przyszłej matki i przyszłej doktorki politologii. Czy powinnam się dziwić, gdy okazuje się, że jest ona zarazem byłą współpracowniczką profesora, z którym umawiałam się kilka tygodni wcześniej na wywiad?
– Troszew, oczywiście, jest świetny – komentuje bez zdziwienia, jakby to wszystko było częścią planu. – Uniwersytet Nazarbajewa. Wytłumaczę ci, jak trafić.
Nie ma jeszcze chodnika, ale stoi już gmach z białego kamienia, z rozległą fasadą, szerokimi skrzydłami, zwieńczony kopułą z błękitnego szkła. Ta uczelnia to jedna z _idée fixe_ byłego prezydenta Kazachstanu. Po wejściu zapiera dech – otwiera się przestronne atrium z gmachami instytutów po bokach. Cała ogromna część kampusu została zadaszona, żeby nie docierało tu zimą i latem przekleństwo klimatu wybitnie kontynentalnego. Zamiast niego panuje przyjazne plus dwadzieścia stopni, umilające kontemplację szmeru wody w licznych fontannach i kojącej oczy zieleni rosnących tu palm i krzewów.
– Palmy to fetysz Nazarbajewa – mówi z lekką kpiną profesor Troszew. – Kosztowny. Jak cały uniwersytet. To jeden wielki eksperyment.
– Chyba dobry? Dobrze przecież uczyć młodych ludzi.
– Dobrze, jeśli się to robi dobrze. Zobaczymy. – Profesor uśmiecha się zagadkowo.
Wykłada na politologii i mówi, że ma pełną swobodę. A w jego artykule naukowym o sprawiedliwości czasów przemian jest dużo wątków, które konfrontują postkomunistyczną kazachską władzę²¹ z tym, że w swojej polityce podąża zawsze dwa kroki za Moskwą. Że nie podejmuje tematu rozliczeń sowieckich zbrodni. Że łatwiej przychodzi w Kazachstanie, niepodległym przecież państwie, uhonorowanie ofiar symbolicznymi kwotami niż nazwanie po imieniu przebytych tragedii. Owszem, kazachizacja przyśpiesza od rosyjskiej agresji na Ukrainę, ale pamięć wciąż omija niewygodne tematy, wciąż jest podszyta strachem przed „ukraińskim wariantem”. Czyli przed wkroczeniem Rosji i powrotem do represji.
Troszew konfrontuje władze także z tym, że historycy skarżą się na słaby dostęp do archiwów. Coraz gorszy. Ale jednocześnie odnotowuje, że większego dostępu ludzie wcale nie łakną.
– W 2016 roku moskiewski Memoriał²² opublikował listę czterdziestu jeden tysięcy oficerów NKWD. Sporządził ją na podstawie danych archiwalnych – mówi profesor. – Wśród nich znalazło się tysiąc nazwisk osób z Kazachstanu. Nie wywołało to żadnej żywej reakcji w naszym kraju.
– Dlaczego?
Profesor się zamyśla.
– Przeszłość jest dla nas niewygodna. Ludzie wolą myśleć, że wszystkiemu winna jest Moskwa.
– Może więc wcale nie potrzebują pamięci ani rozliczeń?
Na to Troszew reaguje natychmiast:
– Oczywiście, że potrzebują. Chociażby po to, żeby przeszłość się nie powtórzyła. Po prostu lata dziewięćdziesiąte w Kazachstanie przechodziliśmy jeszcze ciężej niż Rosja. Nie było prądu, wody, pieniędzy. Ludzie walczyli o byt i temat rozliczeń zniknął z agendy. Ale teraz zaczynamy podchodzić do niego od drugiej strony. Na naszym uniwersytecie patrzymy na historię z perspektywy dekolonizacji. To sprawia, że zainteresowanie represjami, deportacjami odżywa. Wreszcie zyskuje odrębną rację bytu. Dla naszych studentów, którzy nie rośli w czasach sowieckich, to sprawa tożsamości.
– Ludzie mówią, że gościnny Kazachstan wszystkich przyjął i ogrzał.
– To oficjalna narracja. „Kazachowie przyjęli deportowanych, ci przetrwali i Kazachstan stał się domem przyjaźni narodów”.
– Czy to nie jest po części prawda? Co się kryje za tą oficjalną wersją?
– Nie wiem. Jedź do Karagandy. Do Ałmatów. Porozmawiaj z ludźmi. Ja nie wiem.
Profesor milczy chwilę.
– Ale pamiętaj – dodaje. – Zacząć należy od Głodu.PRZYPISY KOŃCOWE
1 Siergiej Lebiediew, _Ludzie sierpnia_, przeł. Grzegorz Szymczak, Warszawa 2021, s. 155 i nast.
2 „Prawda”, 27.07.1938, pravda38.wordpress.com, bit.ly/3Ns62rb, dostęp: 10.10.2024.
3 Dokładne dane i dokumentacja dotycząca deportacji znajdują się m. in. w trzytomowym zbiorze pod redakcją Dżamili Abdukadyrowej: _Iz istorii dieportacyj. Kazachstan 1930–1935. Sbornik dokumientow_, Ałmaty 2012; _Iz istorii dieportacyj. Kazachstan 1935–1939. Sbornik dokumientow_, Ałmaty 2014; _Iz istorii dieportacyj. Kazachstan 1939–1945. Sbornik dokumientow_, Ałmaty 2019. __ Bardziej syntetyczny obraz deportacji w monografii: Alibiek Tabułdienow, _Dieportacyi narodow i ewakuacyja nasielenija w Siewiernyj Kazachstan (1937–1956 gody)_, Kostanaj 2015, s. 27 i nast., a także w opracowaniu: Stanisław Ciesielski, _Masowe deportacje w _ZSRR_. Charakterystyka wybranych aspektów zjawiska_, „Dzieje Najnowsze” 2001, R. 33, z. 3, s. 29–56.PRZYPISY
OUN – Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, UPA – Ukraińska Powstańcza Armia.
Artykuł 58 kodeksu karnego Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wprowadził pojęcie wroga narodu. To przepis, na podstawie którego aresztowano podejrzanych o działalność kontrrewolucyjną. Przyjęto go w 1927 roku, w kolejnych nowelizacjach zmieniała się liczba punktów, ale oscylowała między 14 a 18, niektóre z podpunktami. Sformułowane zostały tak szeroko, że w zasadzie każda osoba mogła zostać więźniem politycznym (lub więźniarką).
Wołsowiety – lokalne oddziały rad delegatów, organów najwyższej władzy Rosji Sowieckiej.WYDAWNICTWO CZARNE sp. z o.o.
czarne.com.pl
Wydawnictwo Czarne
@wydawnictwoczarne
Sekretariat i dział sprzedaży:
ul. Dukielska 83C, 38-300 Gorlice
Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa
Dział promocji:
al. Jana Pawła II 45A lok. 56
01-008 Warszawa
tel. +48 22 621 10 48
Opracowanie publikacji: d2d.pl
ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków
tel. +48 12 432 08 50, e-mail: [email protected]
Wołowiec 2025
Wydanie I
więcej..
