Co wciąga twoje dziecko? - ebook

Wstęp

WSTĘP

Od najmłodszych lat mamy kontakt z mediami. Zdarza się, wcale nie tak rzadko, że dziecko, zanim nauczy się mówić, już reaguje na ulubione programy telewizyjne, którymi z reguły są kreskówki. Rodzice czasami bez zastanowienia, a czasem z rozmysłem sadzają przed telewizorem kilkumiesięczne pociechy. Gdy dziecko już nauczy się mówić, pisać, czytać, zostaje wciągnięte przez dżunglę Internetu i kolorowych czasopism. I tak wyrastają dorośli, którzy korzystają z mediów, ale nie zawsze zdają sobie sprawę, jaki mają one na nich wpływ. Jak formują ich intelektualnie i moralnie, w jaki sposób kształtują ich osobowość i myślenie o rzeczywistości.

Dzieci i młodzież chętnie posługują się wszelkimi nowinkami technologicznymi, w tym z zakresu środków masowego przekazu. Jak podają badania, młodzi ludzie spędzają przeciętnie 20 godzin w tygodniu przed ekranem telewizora lub komputera. Niektórzy nawet 40 i więcej. Do 18. roku życia młody widz obejrzy 8 tysięcy ekranowych morderstw i 100 tysięcy różnych aktów przemocy. Te dane już nie alarmują, one wręcz przerażają. Jeżeli dołożymy do tego fakt, że rodzice często nie wiedzą, co oglądają ich dzieci, to uchronienie dzieci przed szkodliwym wpływem mediów wydaje się właściwie niemożliwe. Niemniej jednak nauczenie dzieci i młodzieży rozsądnego korzystania z mediów jest jednym z najważniejszych zadań wychowawczych w rodzinie i w szkole. Jan Paweł II, który w swoim nauczaniu poruszał także kwestie edukacji medialnej, za właściwe jej miejsce uznawał przede wszystkim rodzinę:

Rodzice jako pierwsi i najważniejsi wychowawcy swoich dzieci, jako pierwsi też winni wyjaśniać im, czym są środki przekazu. (...) Nawet małe dzieci można nauczyć czegoś na temat środków przekazu, a mianowicie, że tworzą je ludzie pragnący nieść przekaz, że przekaz ten często zachęca do zrobienia czegoś — zakupu jakiegoś towaru, zachowania się w sposób budzący wątpliwości (...). Rodzice muszą też wprowadzić reguły w korzystaniu w domu ze środków przekazu (...) muszą dać dzieciom dobry przykład, korzystając ze środków przekazu w sposób przemyślany i wybiórczy (Jan Paweł II, Media w rodzinie: ryzyko i bogactwo, 24 stycznia 2004).

Niezmiernie ważnym zadaniem zarówno rodziny, jak i szkoły jest przygotowanie dzieci i młodzieży do krytycznego i selektywnego odbioru przekazu mediów. Dzięki rozmowom w rodzinie i zajęciom z edukacji medialnej w szkole można nauczyć dziecko efektywnie korzystać z konkretnych środków przekazu, wybierać rzetelne źródło informacji i dokonywać selekcji zdobytych już wiadomości, a także wykształcić odporność na manipulację. Właściwego stosunku do multimediów można nauczyć poprzez różnego rodzaju dyskusje, ćwiczenia, warsztaty, prace i zajęcia z mediami. Do mediów można wychować jedynie przez media. Należy nauczyć dzieci i młodzież odczytywać ich język, ukazywać im sposoby manipulacji, rozmawiać o tym, z czym stykają się w mediach. Jest to proces długotrwały i nie można sobie go zaplanować jako jedną czy dwie rozmowy. W praktyce należy wykorzystywać do tego każdą nadarzającą się okazję.

Książka ta ma stanowić pomoc dla rodziców i wychowawców. Możemy podzielić jej zawartość na cztery części, z których każda ma inne zadanie. Część pierwsza: Dziecko w świecie mediów, opisuje mechanizmy działania mediów, ich funkcje i cele oraz wpływ, jaki mają na dzieci. Część druga: Kolorowy świat mediów, zawiera charakterystykę poszczególnych środków przekazu oraz sposoby ich oddziaływania na dzieci. Część trzecia: Co wciąga twoje dziecko?, ostrzega przed zagrożeniami, na jakie może być narażone dziecko korzystające z mediów. Część czwarta: Jak chronić swoje dziecko?, zawiera praktyczne porady dotyczące tego, jak wzmocnić odporność medialną dzieci oraz jak przeciwdziałać wcześniej opisanym zagrożeniom.I. DZIECKO W ŚWIECIE MEDIÓW

I. DZIECKO W ŚWIECIE MEDIÓW

1. WSPÓŁCZESNY ŚWIAT MEDIÓW a DZIECI

1. WSPÓŁCZESNY ŚWIAT MEDIÓW a DZIECI

Obecnie media stały się szczególnie ważnym elementem środowiska wychowawczego. Nie sposób przecenić ich znaczenia, po pierwsze z racji ich rozpowszechnienia, po drugie dlatego, że młodzi ludzie stanowią znaczącą grupę ich odbiorców. Dzieci od najmłodszych lat systematycznie, codziennie, z ogromnym zainteresowaniem i fascynacją zanurzają się w świat mediów elektronicznych. Jest to świat różniący się od realnego, przedstawiający rzeczywistość za pomocą ogromnych skrótów, uproszczeń, kopii, modeli i układów. Jest to rzeczywistość upozorowana, odrealniona, a jednocześnie bardzo atrakcyjna, budząca zainteresowanie. Dzieje się tak dlatego, że jest to świat inny niż ten, w którym dziecko wzrasta. Charakteryzuje go olbrzymia zmienność obrazów, wzorów zachowań, opinii i poglądów. Kolorowy świat mediów to świat sukcesów, rozwoju, odkryć, dobra, miłości, ale także świat wojen, przemocy, biedy, tragedii, pornografii. Jest to zatem świat konkurencyjny w stosunku do świata realnego. Jest to świat, w którym żyją i dorastają nasze dzieci. Od najmłodszych lat posługują się one na co dzień urządzeniami elektronicznymi i nie wyobrażają sobie życia bez nich. Nasze dzieci mają dostęp do telewizji kablowej, satelitarnej, telewizji interaktywnej, płyt DVD, do komputera oraz coraz częściej do Internetu i telefonów komórkowych. Świat mediów, oferując najmłodszym nieograniczone możliwości poznawania, rozrywki, komunikacji interaktywnej, surfowania po całym wirtualnym świecie, wzbudza ciekawość swoją atrakcyjnością, nowością i tajemniczością. Dlatego wciąga dzieci do obcowania z nim codziennie, często przez wiele godzin, wypełniając im cały wolny czas, a także czas zajęć obowiązkowych.

Codzienna, stała, wielogodzinna obecność dziecka w świecie multimediów powinna budzić niepokój i zmuszać do refleksji. Podstawowe pytania, które powinny się rodzić, to: Jakie miejsce zajmuje dziecko w tym świecie i kim ono się staje? Istotne z punktu widzenia procesu wychowawczego i pedagogiki jest poznanie i zrozumienie tego, co dzieje się z dzieckiem w świecie mediów elektronicznych. A zatem: Jakie korzyści czerpie ono z dobrodziejstw mediów? Jakie zagrożenia one stwarzają? Jakie zmiany zachodzą w młodym użytkowniku mediów, w jego życiu, w jego relacjach z innymi? W związku z tym nowym wyzwaniem musimy nauczyć dziecko, w jaki sposób ma racjonalnie korzystać z mediów. W pojęciu tym kryją się: umiejętność selektywnego i odpowiedzialnego wyboru treści przekazów medialnych, umiejętność aktywnego i krytycznego odbioru, umiejętność właściwego odczytywania i nadawania znaczeń oraz umiejętność radzenia sobie z różnymi zagrożeniami płynącymi ze współczesnych multimediów.

2. SPECYFIKA WPŁYWU ORAZ MECHANIZMY ODDZIAŁYWANIA MEDIÓW NA DZIECKO

2. SPECYFIKA WPŁYWU ORAZ MECHANIZMY ODDZIAŁYWANIA MEDIÓW NA DZIECKO

Dziecko zawsze żyje w określonym środowisku naturalnym, społecznym i kulturowym, które z mniejszą lub większą siłą, w sposób zamierzony lub przypadkowy oddziałuje na proces wychowania. Środowisko, w którym dziecko wzrasta, może tworzyć warunki sprzyjające jego rozwojowi i edukacji. Może jednak także zagrażać i utrudniać przebieg tego procesu, wywołując zmiany o charakterze destrukcyjnym w różnych sferach osobowości i życiu dziecka. W związku z tym nie może zabraknąć pytań o współczesne środowiska wychowawcze dziecka. Możemy je przedstawić za pomocą następującego schematu:

Rys. 1. Środowiska wychowania dziecka

Najważniejszym środowiskiem wychowawczym dla dziecka, miejscem jego wzrastania, rozwoju i edukacji powinien być dom rodzinny, który będzie kojarzył się dziecku z zaufaniem oraz zapewni mu poczucie stabilności i bezpieczeństwa. To tam dziecko będzie wzrastało w odpowiednim systemie wartości i kulturze. Jest to fundament na całe życie. W momencie gdy dziecko rozpocznie edukację, na różnych etapach rozwoju duży wpływ na jego postawy będą miały przedszkole, szkoła, a w następnej kolejności grupa rówieśnicza, z którą będzie się identyfikować. Ostatnim, ale dzisiaj coraz bardziej dominującym, środowiskiem wychowawczym jest środowisko medialne. Coraz częściej też multimedia zastępują rodziców w najważniejszej funkcji, jaką ci mają do spełnienia, tj. w wychowaniu dzieci. Chociaż ciężko dokładnie ocenić wpływ mediów na życie, funkcjonowanie i rozwój dzieci i młodzieży, to jednak bez wątpienia w ogromnym stopniu zależy on od wieku odbiorcy. Badania pokazują, że im odbiorca jest młodszy, tym bardziej bywa on podatny na wpływy medialne zarówno w sensie przyswajania treści, jak i wpływu na jego psychikę.

Współczesne media stały się integralnym elementem naszego życia. Poświęcamy im coraz więcej czasu i niestety często zastępują one inne formy aktywności. Obecność mediów w szczególny sposób jest zauważalna w środowisku rodzinnym. Dzięki nim dzieci wchodzą w zakres oddziaływania świata zewnętrznego. Kiedy tylko potrafią poradzić sobie z uruchomieniem odbiornika telewizyjnego czy komputera, otwiera się przed nimi wiele doświadczeń, na które często nie są przygotowane. Ekran telewizyjny, komputerowy oraz prasa kreują pewien obraz świata, budują opinie i przekazują konkretne wzorce do naśladowania. Potrafią zafascynować dziecko oraz przekonać je do podjęcia różnorakich działań i przedsięwzięć. Intensywny rozwój nowych mediów przyniósł nowe problemy wychowawcze, zatem aby im sprostać, musimy wpierw dokładnie poznać zadania i funkcje, jakie media pełnią w życiu naszych dzieci.

3. ZADANIA I FUNKCJE MEDIÓW

3. ZADANIA I FUNKCJE MEDIÓW

Znajomość zadań i funkcji mediów ułatwi orientację w zakresie ich skuteczności i mechanizmów, jakimi się posługują. Najczęściej przypisuje się im funkcje: informacyjną, edukacyjno-wychowawczą, rozrywkową i opiniotwórczą. Oprócz tego wskazuje się często na ich role: socjalizacyjną, propagandową, kontroli społecznej, integracji społecznej, upowszechniania sztuki. Jako że lista funkcji mediów jest obszerna, ograniczymy się tylko do zaprezentowania tych najważniejszych dla wychowania.

Funkcja informacyjna polega na zaspokajaniu potrzeby i prawa dzieci i młodzieży do informowania i bycia informowanym. Media, zwłaszcza telewizja i Internet, odgrywają w tym zakresie istotną rolę. Pośrednictwo współczesnych multimediów daje możliwość uczestnictwa w wydarzeniach rozgrywających się na całym świecie, są one źródłem wiedzy, inspirują i kształtują ludzkie postępowanie zarówno w rodzinie, jak i w społeczeństwie. Młody odbiorca oczekuje informacji rzetelnej i nowej. Jednak w zalewie danych traci on często orientację co do prawdziwości przekazywanych komunikatów. Owo zagubienie się wywołuje u dzieci — co dziś można często zaobserwować — nieumiejętność odróżniania spraw istotnych od nieistotnych. W takim wypadku trudno zatem mówić o funkcji informacyjnej, ponieważ media nie dostarczają dzieciom cennych treści, nie przyczyniają się do wzbogacenia ich wiedzy, a niekiedy działają one wręcz ogłupiająco. W mediach mamy nierzadko do czynienia z informacją, która jest interpretacją i jedynie udaje informację. Tego rodzaju treść jest wyrwana z szerszego kontekstu bądź przekazana w taki sposób, by nie informować, lecz wywołać zamierzony przez nadawcę skutek propagandowy. Mamy prawo do rzetelnej informacji, dlatego należy jej wymagać od nadawcy.

Funkcja edukacyjno-wychowawcza jest realizowana poprzez przekazywanie i popularyzację wiedzy, np. przez przedstawianie najnowszych odkryć naukowych, prezentowanie dzieł sztuki, pokazywanie życia zwierząt i roślin. Dzieci nierzadko zaskakują zasobem słów i znajomością faktów czerpanych z mediów. Telewizja pozwala na wyrównanie poziomu wiedzy i wyobraźni dzieci z różnych środowisk. Gwałtowny postęp cywilizacji sprawia, że nabyte w szkole wiadomości i umiejętności szybko się dezaktualizują. To z kolei zmusza człowieka do ciągłego ich uzupełniania, wymaga permanentnego samokształcenia. Media sprzyjają zdobywaniu nowych wiadomości i uaktualnianiu tych, które zdobyliśmy już wcześniej. Mają wpływ na rozwijanie zainteresowań, ponieważ dysponują bogatymi możliwościami prezentowania zjawisk i procesów w atrakcyjnej oraz przekonującej formie. Funkcja wychowawcza mediów ukierunkowuje również dzieci na przyjmowanie określonych postaw. Prezentowane modele postępowania wywołują w odbiorcach pragnienie naśladowania, czyli upodobnienia się do nich pod względem wyglądu, zachowania, sposobu wyrażania się, a nawet przekonań. Wpływ wychowawczy będzie zależał tutaj również od tego, jakie przekazy medialne będą wybierane oraz jak będą one interpretowane przez dziecko. Media mogą mieć wpływ zarówno pozytywny, jak i negatywny wychowawczo, ważne jest zatem, by uczyć się z nich korzystać roztropnie.

Funkcja rozrywkowa polega na zaoferowaniu odbiorcom przyjemności i odpoczynku. Muzyka, filmy, gry itp. przynoszą odprężenie, pozwalają na oderwanie się od trudnych problemów, jest to łatwy sposób wypoczynku. Człowiek ma głęboko wpisaną w swoją psychikę potrzebę zabawy i rozrywki. Znaczna ilość wolnego czasu oraz ciągły rozwój środków masowego przekazu sprawiają, że tę potrzebę w dużym stopniu udaje się zaspokoić. Jednak jałowa rozrywka jest niebezpieczna, gdyż płytkie treści odwracają uwagę od istotnych spraw, prowadzą do ucieczki w krainę ułudy.

Funkcja opiniotwórcza. Nie bez przyczyny media uznawane są za czwartą władzę. Mają one bowiem ogromny wpływ na kształtowanie opinii i postaw w społeczeństwie. Media nie tylko ułatwiają dostęp do różnorodnych informacji, ale oferują też gotowe interpretacje określonych wydarzeń politycznych i innych, które dokonywane są przez specjalistów. W ten sposób opinia publiczna staje się wspólnym, zbiorowym sposobem myślenia i odczuwania danej grupy społecznej, żyjącej w konkretnym miejscu i czasie. Wpływ mediów może być pozytywny, kiedy dają one szanse na włączenie się w problemy grup społecznych, uczestniczenie w akcjach pomocy czy nawiązywaniu kontaktów z ludźmi z odległych miejscowości, lub negatywny, gdy przybiera postać manipulowania uczuciami ludzi, wpływania na ich sposób myślenia i wartościowania.

4. MECHANIZMY ODDZIAŁYWANIA MEDIÓW NA DZIECI I MŁODZIEŻ

4. MECHANIZMY ODDZIAŁYWANIA MEDIÓW NA DZIECI I MŁODZIEŻ

Współczesne multimedia są potrzebne dzieciom i młodzieży i jeśli dobrze spełniają one swoje funkcje, przyczyniają się do poznania świata, poszerzania horyzontów i rozwoju osoby. Należy jednak pamiętać, że wpływ wychowawczy mediów nie ogranicza się jedynie do przekazu słownego, czyli tego, co jest wypowiadane wprost. Chociaż przekazywanie informacji jest czynnikiem istotnym, to jednak w procesie wychowawczym możemy wyróżnić wiele innych mechanizmów oddziaływania, takich jak:

Podawanie wzorów — przedstawienie odbiorcy różnych modeli postępowania, które wywołują w nim chęć naśladowania, czyli upodobnienia się do modelu pod względem wyglądu, sposobu wyrażania się, przekonań i zachowań. Ta klasa wpływu jest szczególnie znacząca w mediach wizualnych, gdyż jak zostało to stwierdzone w licznych badaniach — ludzie mają tendencję do naśladowania zachowań modeli ukazanych na ekranie.

Nadawanie znaczeń — wiązanie wydarzeń z określonymi emocjami, np. widoku cierpienia ze współczuciem albo obojętnością. W mediach prezentowanych jest wiele obrazów nasyconych emocjami, więc rodzaj prowokowanych uczuć ma bardzo duże znaczenie dla kształtowania nastawień odbiorcy do różnych zjawisk. Oglądany program lub gra komputerowa mogą wzbudzać silne emocje. Ponieważ emocje te następują bardzo szybko jedna po drugiej, mogą prowadzić do tego, że żadna z nich nie jest głębiej przeżywana. W rezultacie wywołują tylko poczucie ogólnego pobudzenia i oszołomienia.

Trening — powtarzanie czynności powodujące wyuczenie określonych zachowań. Jeżeli chodzi o telewizję, korzystanie z niej polega nie tyle na powtarzaniu czynności, ile na powtarzaniu przeżywania emocji wywołanych przez programy. Częste doświadczanie podobnych uczuć powoduje, że stają się one dominantą emocjonalną odbiorcy. Jeżeli są to uczucia dramatyczne, towarzyszące np. obrazom krzywdy, częste ich przeżywanie może powodować desensytyzację, czyli zobojętnienie emocjonalne na analogiczne bodźce w rzeczywistości. Natomiast w grach komputerowych trening ma znaczenie bardziej dosłowne. Gracz nabiera wprawy w posługiwaniu się komputerem, ćwiczy koordynację wzrokowo-ruchową, wyobraźnię przestrzenną i refleks.

Prowokacja sytuacyjna — stwarzanie sytuacji wymagającej od odbiorcy samodzielnego rozwiązywania problemu i własnej aktywności. Jest ona szczególnie ważna w wychowaniu. Programy telewizyjne nie działają w tym kierunku, raczej odwrotnie — mogą przyzwyczajać do braku aktywności. Jeżeli jednak autorom programu na tym zależy, mogą zachęcać odbiorców do wykonywania różnorodnych czynności, stosując apel, czyli słowne wezwanie, zachętę i radę, bądź też wykorzystując przykład (podanie wzoru zachowania, do którego chcą skłonić odbiorcę) lub instruktaż (omówienie i pokazanie sposobu realizacji jakiegoś przedsięwzięcia).

Zabawa — jest jedną z form aktywności młodego odbiorcy. Podstawowym celem jej podejmowania jest przeżywanie przyjemności. Jest ona podstawową i typową czynnością wieku dziecięcego, ma duże znaczenie kształcące i wychowawcze, sprzyja rozwojowi fizycznemu i psychicznemu dziecka oraz zaspokaja jego potrzebę działania. Osoby dorosłe podejmują zabawę głównie w celach rekreacyjnych. Media wykorzystują wiedzę na temat roli zabawy w życiu człowieka — zarówno dziecka, jak i dorosłego — aby uatrakcyjnić swój przekaz i pozyskać jak największą liczbę odbiorców.

Podstawowe środki wyrazu w mediach audiowizualnych to: ruchomy obraz, słowo oraz muzyka. Jednakże przeprowadzone badania dowodzą, że dźwiękowy element przekazu jest deprecjonowany i również słowo jest w jakimś stopniu eliminowane z przekazu medialnego na korzyść kolorowego obrazu, który jest ruchomy i bardzo sugestywny. Z powodu dużej atrakcyjności mediów audiowizualnych traktuje się je jako szczególnie skuteczny środek oddziaływania społecznego. Z wszystkich mass mediów telewizja w największym stopniu potrafi zafascynować dziecko oraz przekonać je do podjęcia różnorakich działań.

Oddziaływanie środków masowego przekazu na dzieci i młodzież dokonuje się poprzez prezentowane treści. Warto postawić sobie kilka pytań. Jakie są treści przekazywane przez media? Jaki świat one przedstawiają? Czy jest to świat prawdy, czy iluzji? Możemy wyróżnić trzy stanowiska dotyczące przekazu medialnego. Pierwsze stanowisko sugeruje, że media odzwierciedlają rzeczywistość i taką postawę na pewno przyjmowano w początkach ich istnienia. Drugie stanowisko wskazuje, że media czerpią z rzeczywistości, ale ubarwiają ją w celu zwiększenia atrakcyjności przekazu. Powstające w związku z tym niejasności czy niezgodności pozostawiają człowiekowi furtkę na własną interpretację przekazu i odczucie posiadanej nad nim kontroli. Trzecie stanowisko odnoszące się do tej kwestii oskarża środki masowej komunikacji o całe zło społeczne. Według niego mass media zauważają w życiu społecznym i wybierają z niego wyłącznie sytuacje patologiczne, a ukazując je szerokiemu gronu odbiorców, upowszechniają je i przez to przyzwalają na ich powtarzanie. W stosunku do kultury popularnej najbardziej adekwatne wydaje się drugie stanowisko. Nie można jednak zaprzeczyć, że oprócz przyjemności, którą popkultura oferuje swoim odbiorcom, istnieją też niekorzystne aspekty oddziaływania mediów. Jest to zjawisko złożone, dlatego teraz przyjrzymy się dokładnie sposobom oddziaływania mediów na dziecko.

5. SPOSOBY ODDZIAŁYWANIA MEDIÓW NA DZIECKO

5. SPOSOBY ODDZIAŁYWANIA MEDIÓW NA DZIECKO

Stale rosnący wpływ mediów na dziecko jest dziś niekwestionowanym faktem. Zjawisko to jest efektem nałożenia się na siebie wielu czynników. Jednym z nich jest stały, zarówno ilościowy, jak i jakościowy, rozwój mediów. Ponadto funkcjonowanie mediów „otwiera” dziecko na ich wpływ, wywołuje głód obcowania z nimi i w jakimś stopniu uzależnia je od siebie. Być „pod wpływem” to „być pod urokiem”, w skrajnej sytuacji może oznaczać także „być uzależnionym” czy wręcz „być zniewolonym”. „Wpływ” w kontakcie z mediami oznacza aktualne doświadczenie związane z ich odbiorem. W tym sensie wpływ obejmuje te przeżycia, które rodzą się z lektury gazety (np. wzbogacenie wiedzy intelektualnej, religijnej), oglądania komedii (np. reakcja w postaci śmiechu — oddziaływanie na emocje) czy wysłuchania audycji radiowej (np. pobudzenie wyobraźni).

Wpływ mediów na dziecko to również rezultat oddziaływań, które pochodzą z publikowanych treści. Jest to ślad, jaki pozostawia w psychice młodego odbiorcy jego obcowanie z konkretnym środkiem masowego przekazu. Fizyczny kontakt z mediami zostaje zerwany, natomiast wpływ wynikający z tego kontaktu pozostaje nadal w odbiorcy jako określony ślad, przy czym jego trwałość jest bardzo zróżnicowana. Mogą to być np. przyswojone nietrwałe informacje, które po krótkim czasie ulegają zatarciu w pamięci, ale może to też być głęboka inspiracja moralna, społeczna czy religijna — np. po obejrzeniu wstrząsającego filmu czy programu.

W naszej książce interesuje nas wpływ mediów na osobowość dziecka w znaczeniu rezultatu ich oddziaływań. W takim sensie wyróżniamy trzy rodzaje wpływu: bezpośredni, kumulatywny i podświadomy.

Wpływ bezpośredni dotyczy całej sfery doznań intelektualnych i emocjonalnych, które powstają w wyniku odbioru publikowanych treści. Jest to stan radości albo smutku, odwagi lub lęku, aktywności lub biernego poddania się (rezygnacji), wzbogacenie wiedzy w jakiejś dziedzinie, doskonalenie kompetencji językowych itp. Bezpośredni wpływ przekazów medialnych widać najwyraźniej u dzieci, które reagują bardzo żywiołowo i nie ukrywają doznawanych odczuć. W sferze wpływu bezpośredniego mediów znajdują się także te wszystkie zachowania dziecka, które wiąże ono przyczynowo z obejrzanym filmem, programem telewizyjnym, przeczytanym artykułem, książką etc. Wpływ bezpośredni opisują dwie podstawowe kategorie: pierwsza to czas, a więc bezpośrednie następstwo faktów, natomiast druga to dostrzegalność tego wpływu, a więc możliwość zaobserwowania jego symptomów przez otoczenie (rodzina, przyjaciele, nauczyciele itp.).

Wpływ kumulatywny jest zasadniczo niedostrzegalny w jego poszczególnych fazach. Funkcjonowanie tego wpływu możemy przyrównać do mechanizmu drążenia, w którym jeden etap działania przygotowuje etapy następne. Ślad, który w psychice pozostawiają oddziałujące na odbiorcę media, kumuluje się przez określony czas i ulega w ten sposób spotęgowaniu. Dlatego zmiany, jakie powstają w człowieku, stają się zauważalne dopiero po bardzo długim oddziaływaniu pewnych przekazów. Przykładem wpływu kumulatywnego może być odwrażliwienie na przemoc, agresję, pornografię czy też treści magiczno-okultystyczne. Długotrwała transmisja określonych treści może wpłynąć na zmianę postaw, systemu wartości, poglądów i opinii, jak również na ukształtowanie się określonego światopoglądu. W dużej mierze to na tym mechanizmie opierają się media. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że o ile z mediów korzystamy w sposób indywidualny, każdy u siebie w zaciszu domowym, to jednak wszyscy jesteśmy poddawani oddziaływaniu w sposób masowy, dlatego też odnoszą one taki sukces w upowszechnianiu różnych treści, niekoniecznie wychowawczych.

Wpływ podświadomy polega na swoistej penetracji psychiki dziecka przez treści publikowane w mediach. Jest on nieuświadomiony przez jednostkę, daje jednak o sobie znać w efekcie końcowym. W celu uruchomienia wpływu podświadomego na dzieci, młodzież i społeczeństwo stosuje się dziś wyszukane techniki, których wspólną cechą jest skrytość działania. Ich ujawnienie i nagłośnienie staje się równoznaczne z uświadomieniem sobie przez odbiorcę wpływu, który jest do niego kierowany bez jego przyzwolenia. Ich poznanie prowadzi do przekreślenia skuteczności w oddziaływaniu tego wpływu. Do najbardziej znanych technik wpływu podświadomego należą technika „jednej klatki” i technika „wstecznego zapisu”. Technika „jednej klatki” może być wykorzystana w obrazie telewizyjnym — będzie to co 24. ukryta klatka, zawierająca np. reklamę produktu. Technika „wstecznego zapisu” może pojawić się w utworze muzycznym. Ścieżka dźwiękowa puszczana od tyłu ma wtedy inny tekst niż ten, który słyszymy pierwotnie. W Polsce oddziaływanie podświadome jest zabronione, jednak zdarza się, że ten przepis jest łamany.

Analizując dalsze oddziaływanie multimediów na dzieci i młodzież, można mówić o ich wpływie pośrednim i bezpośrednim.

Wpływ pośredni polega na tym, że media zabierają czas, który można by przeznaczyć na wykonywanie innych czynności, np. czytanie, uprawianie sportu, zabawy z rówieśnikami i kontakt z rodziną. Pośrednie oddziaływanie mediów dokonuje się także przez kontakt z innymi osobami, których opinie zostały ukształtowane pod wpływem mediów. W procesie obcowania z mediami powstają względnie trwałe zmiany w zachowaniu użytkownika, np. w obrębie jego postaw, opinii, zainteresowań, przyswajania wiedzy. Jednakże w przeciwieństwie do wpływu bezpośredniego wpływ pośredni następuje w odpowiednio wydłużonym czasie. Jest to przede wszystkim wpływ o charakterze drążeniowym, a więc wpływ kumulatywny, przebiegający także w formie wpływu podświadomego. Podlega on zasadniczo kontroli ze strony jednostki, co ma istotne znaczenie w samowychowaniu oraz w wychowaniu przez prasę, film, radio i telewizję.

Wpływ bezpośredni mediów następuje przez osobisty z nimi kontakt. Widać to na przykładzie odbioru filmu. Zawarte w nim sceny komizmu albo przemocy wywołują u widza odpowiednie reakcje emocjonalne, np. salwy śmiechu i euforię lub lęk i zdenerwowanie. Można u dzieci zaobserwować pewne zmiany w zachowaniu będące reakcją na bodźce, które pochodzą z oglądanego filmu lub programu. Skutek ich wpływu zależy od nadawanych treści, kanału ich przekazywania (a co za tym idzie, sposobu ich odbioru), a także od cech odbiorcy i tego, ile czasu na media poświęcają on i jego rodzina. Dominuje obecnie opinia, że wpływ bezpośredni mediów nie jest wpływem trwałym. Pamiętając o różnorodności elementów biorących udział w procesie oddziaływania mediów, można stwierdzić, że największe znaczenie mają przekazywane treści.

6. PERCEPCJA PRZEKAZÓW MEDIALNYCH PRZEZ DZIECKO

6. PERCEPCJA PRZEKAZÓW MEDIALNYCH PRZEZ DZIECKO

Obecnie dzieci coraz więcej czasu spędzają w towarzystwie mediów. Dla wielu z nich jest to jedyne i podstawowe źródło informacji o świecie. Coraz częściej jest to także główna forma spędzania wolnego czasu. Jak pokazują badania, nowoczesne media stanowią silny czynnik kształtowania wzorów zachowań, określonych postaw i systemu wartości, wyznawanych poglądów oraz opinii. Zatem obecność mass mediów w życiu dzieci nie jest czynnikiem mało istotnym. Zawarta w nich treść ma na nie ogromny wpływ. Treści te są w stanie oddziaływać na ich myśli, wolę, uczucia i wyobraźnię, przekształcając zakres ich doświadczeń, wizję świata, a także rozumienie samego człowieka. Ponadto mass media mogą wpływać nie tylko na osobowość pojedynczego odbiorcy, lecz również oddziaływać w wymiarze społecznym, co wiąże je bezpośrednio z problemem tzw. kultury masowej.

Ponieważ dziecko nie ma jeszcze do końca ukształtowanej sfery poznawczej i uczuciowej, jest odbiorcą mało krytycznym i silnie angażującym się emocjonalnie. Wszystkie prezentowane przez media treści: ważne i błahe, zabawne i tragiczne, płytkie i głębokie, mają w odbiorze dziecka charakter równorzędny, nie są bowiem poddawane przez nie selekcji, klasyfikacji i wartościowaniu. W rozwoju młodego człowieka można wyróżnić charakterystyczne dla określonego wieku cechy percepcji. Przyjrzymy się tym cechom na przykładzie programów telewizyjnych:

• dziecko w wieku 7-9 lat często przyjmuje treść np. filmu jako absolutną prawdę, a swoje przeżycia odtwarza w zabawach i rysunkach;

• dzieci w wieku 10-12 lat wyraźnie zaczynają szukać wzorców dla swej formującej się osobowości; utożsamiają się z telewizyjnym bohaterem, przyjmują jego motywy postępowania i preferowane wartości;

• u starszych dzieci, z przedziału 13-15 lat, wzrastają zdolność do syntezy wydarzeń oraz emocjonalność przeżywania;

• o pełnej aktywności odbioru telewizji można mówić dopiero w wieku 16-18 lat.

W literaturze przedmiotu na temat komunikowania masowego opisywanych jest wiele modeli procesu oddziaływania mediów. Stosunkowo prosty i zarazem bardzo przejrzysty, ponieważ obejmuje najważniejsze elementy aktu komunikowania, jest model Harolda Lasswella (1948). Badacz ten, by wyjaśnić, co się dzieje z człowiekiem poddanym wpływowi mediów, wysunął pięć podstawowych pytań: 1) kto mówi? 2) co mówi? 3) jakimi środkami? 4) do kogo? 5) z jakim skutkiem?

Model Lasswella najlepiej stosuje się do tych form komunikowania, które mają wyraźnie instrumentalny charakter, czyli takich, gdzie nadawca stawia sobie jasno określony cel: zmianę postaw lub zachowań odbiorców. Najprościej można więc powiedzieć, że oddziaływanie mass mediów zależy od nadawcy, nadawanych treści, kanału ich przekazywania i związanego z nim sposobu odbioru, a także cech odbiorcy.

Rys. 2. Model aktu perswazyjnego Lasswella

Źródło: J. Gajda, Media w edukacji, Kraków 2005, s. 39.

Jako szczególnie ważny czynnik związany z odbiorcą podkreślić trzeba czas, jaki poświęca on na korzystanie z mediów. Jakość każdego z wymienionych elementów modyfikuje skutki oddziaływania mediów. Te same treści oddziałują na odbiorców w różny sposób w zależności od kanału przekazu, czyli charakterystycznych cech mediów. W wypadku mediów, w których mamy jednostronne nadawanie i bierny odbiór (radio, telewizja), wzrastają bierność, nastawienie na bodźce zewnętrzne, unifikacja postaw, gustów i sposobów spędzania czasu wolnego. Oczywiście między tymi mediami również zachodzą znaczne różnice, np. radio sprzyja rozwijaniu wyobraźni, a telewizja ją ogranicza.

Warto na koniec wspomnieć jeszcze o jednej rzeczy. Wpływ treści na odbiorcę może być zamierzony i niezamierzony. Oddziaływanie zamierzone polega na przekazywaniu informacji, ocen czy sugestii wyrażanych wprost, a także na manipulacji. Oddziaływanie niezamierzone jest niejako efektem ubocznym oddziaływania zamierzonego. Na przykład zamierzonym przez nadawcę celem reklamy jest zwiększenie sprzedaży jakiegoś produktu, natomiast niezamierzonym mogą być zmiany w języku i zainteresowaniach odbiorcy. Podobnie zamierzonym celem nadawania filmów akcji jest dostarczenie odbiorcom wrażeń i zwiększenie oglądalności, co powoduje lepszą sprzedaż czasu reklamowego. Oddziaływaniem niezamierzonym, ale realizowanym przy okazji, jest wzrost agresywności widzów i osłabienie ich wrażliwości moralnej. Dzieje się tak na skutek działania bardziej skomplikowanych mechanizmów psychologicznych, jak np. desensytyzacja (czyli zmniejszenie wrażliwości widza wywołane przez częste oglądanie obrazów nasyconych przemocą i agresją). O ile odbiorcy z reguły są świadomi intencji nadawcy, czyli oddziaływania zamierzonego, o tyle bardzo mało wiedzą o oddziaływaniu niezamierzonym. Co ciekawe, oddziaływanie to jest mało znane także samym nadawcom, którzy myśląc o zamierzonym przez siebie efekcie, często nie zdają sobie sprawy z ubocznych skutków swoich komunikatów. Dzieci mają oczywiście zdanie na temat tego, czy jakiś program im się podoba, czy nie, ale — jak pokazują badania — nie potrafią ocenić zakresu wpływu tego programu na ich postawy. Dotyczy to także osób dorosłych, które mogą powiedzieć, jaki film czy program im się podoba, jednak nie są w stanie określić, jaki będzie miał wpływ na ich psychikę i z reguły tego wpływu nie doceniają.II. KOLOROWY ŚWIAT MEDIÓW

II. KOLOROWY ŚWIAT MEDIÓW

Pojęcie „mass media” powstało w Stanach Zjednoczonych w latach czterdziestych XX wieku. Wskazuje ono na masowość produkcji i odbioru przekazów medialnych oraz schematyczność, prostotę i łatwą dostępność oferowanych treści. Nieodłączną cechą masowego komunikowania są uproszczenia, czyli np. zamiana powieści na komiks czy arii operowej na piosenkę. Są one przejawem homogenizacji, polegającej na wymieszaniu, a następnie ujednoliceniu pierwotnie niejednorodnych elementów zawartych w jednym przekazie, które mają ułatwić odbiór przekazu i przyciągnąć uwagę różnych grup odbiorców, a w konsekwencji przynieść jak największy zysk. Trudno w sposób jednoznaczny dokonać klasyfikacji mediów, istnieje bowiem tutaj wiele kryteriów i wypowiadało się na ten temat sporo autorów. My podzielimy je (za A. Lepą) na media drukowane i elektroniczne. Do drukowanych zaliczymy: prasę, książki, komiks i plakat, natomiast do elektronicznych: radio, telewizję, wideo, komputer z grami, Internet i telefon komórkowy. W niniejszej książce ograniczymy się do charakterystyki mediów, z którymi dzieci i młodzież mają najczęściej do czynienia.

DALSZY CIĄG DOSTĘPNY W WERSJI PEŁNEJPrzypisy

Przypisy

J. Izdebska, Dziecko w świecie mediów elektronicznych. Teoria, badania, edukacja medialna, Białystok 2007, s. 9.

Tamże, s. 11.

Zob. M. Braun-Gałkowska, I. Ulfik, Zabawa w zabijanie. Oddziaływanie przemocy prezentowanej w mediach na psychikę dzieci, Warszawa 2000, s. 15-16; J. Chwaszcz, M. Pietruszka, D. Sikorski (red.), Media. Uzależnienia, fakty i mity, Lublin 2004, s. 9-12.

J. Struszyński, Wpływ telewizji na zoomimię miejską, Z. Kurzawa, W Śliwiński (red.), Współczesna polszczyzna mówiona, Kraków 1994, s. 243-249.

A. Lepa, Pedagogika mass mediów, Łódź 1999, s. 130-132.

M. Braun-Gałkowska, Dziecko w świecie mediów, „Edukacja i Dialog” nr 6/2003, s. 2-9; A. Lepa, dz. cyt., s. 117.

Zob. J. Izdebska, Rodzina. Dziecko. Telewizja. Szanse wychowawcze i zagrożenia telewizji, Białystok 2001.

A. Gondek, O języku telewizji, P. Gondek (red.), Media w kulturze, Lublin 2000, s. 81.

Z.G. Grzegorski, Ja, dziecko i TV, Poznań 2000, s. 8-9.

Zob. T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Warszawa 2004; A. Kozłowska, Oddziaływanie mass mediów, Warszawa 2006.