D-Day. Bitwa o Normandię - ebook

SŁOWNICZEK

Gdy mowa o pułkach, trzeba pamiętać, że odniesienia do brytyjskich i kanadyjskich pułków wskazują na pojedynczy batalion. Natomiast amerykańskie i niemieckie pułki składały się zazwyczaj z trzech batalionów i miały rozmiary brygady.

BCRA (BUREAU CENTRAL DE RENSEIGNEMENTS ET D’ACTION)

służby generała Charles’a de Gaulle’a do operacji tajnych i specjalnych, na czele których stał pułkownik André Dewavrin, znany pod wojennym pseudonimem „Passy”

_bocage_

typowy dla Normandii krajobraz niewielkich pól otoczonych dużymi żywopłotami na nasypach, między którymi często biegną drogi

DUKW

amerykańska amfibia transportowa skonstruowana przez General Motors

FFI(Forces Françaises de l’Intérieur)

Francuskie Siły Wewnętrzne, organizacja ruchu oporu przypominająca armię, dowodzona z Londynu przez generała Pierre’a Koeniga

_fifi_

potoczne określenie członka FFI

FTP (Francs-Tireurs et Partisans)

Wolni Strzelcy i Partyzanci Francuscy, komunistyczny odłam ruchu oporu

hiwisi

niemiecki skrót od słowa _Hilfsfreiwillige_, oznaczającego ochotnika. Byli to przede wszystkim sowieccy jeńcy wojenni, których panujący w obozach jenieckich głód zmusił do pomocy niemieckiej armii. Nieliczni byli całkowicie oddani swoim nowym niemieckim panom. Pojmani przez aliantów, zostali przekazani Stalinowi. Część z nich następnie rozstrzelano, ale większość zmarła w łagrach

_Jedburgh_

trzyosobowe drużyny amerykańsko-brytyjsko-francuskie, składające się z dwóch oficerów i radiotelegrafisty, zrzucane do Francji przed bitwą o Normandię i w jej trakcie; ich zadaniem było szkolenie ruchu oporu i doradzanie mu

kübelwagen

wyprodukowany przez Volkswagena, używany przez Wehrmacht nieco większy i cięższy odpowiednik jeepa

LCT (Landing Craft Tank)

barka desantowa

LST (Landing Ship Tank)

okręt desantowy

landser

niemiecki zwyczajny żołnierz, choć zazwyczaj określenie to odnosi się do doświadczonych żołnierzy piechoty

OB „Zachód” (Oberbefehlshaber „West”), czyli Najwyższe Dowództwo „Zachód”

określenie kwatery głównej feldmarszałka Gerda von Rundstedta (a później feldmarszałka Günthera-Hansa von Klugego) w Saint-Germain-en-Laye pod Paryżem

OKH (Oberkommando des Heeres)

Naczelne Dowództwo Armii, które w praktyce było odpowiedzialne za front wschodni

OKW (Oberkommando der Wehrmacht)

Najwyższe Dowództwo Wehrmachtu, kierujące wszystkimi teatrami wojny, zwłaszcza OB „Zachód” podczas bitwy o Normandię

ORA (Organisation de Résistance de l’Armée)

Organizacja Ruchu Oporu w Armii, najbardziej konserwatywny odłam ruchu oporu wywodzący się od francuskich oddziałów, które stacjonowały w tzw. wolnej strefie po upadku Francji w 1940 roku. Utworzona w styczniu 1943 po zajęciu przez Niemców strefy zdemilitaryzowanej

OSS (Office of Strategic Services)

Biuro Służb Strategicznych, amerykański odpowiednik SOE

_Ostbataillon_

batalion utworzony z _Osttruppen_

_Osttruppen_

„żołnierze wschodni”, byli sowieccy jeńcy, przede wszystkim z ROA Andrieja Własowa, którzy służyli w niemieckich mundurach i pod niemieckimi oficerami jako podoficerowie we Francji

pancerfaust

prosta i skuteczna ręczna wyrzutnia granatów przeciwpancernych masowo produkowana dla niemieckiej piechoty

„Peep”

potoczne określenie jeepa, początkowo słowem „jeep” określano także jeden z rodzajów wozów dowodzenia

PIAT (Projector Infantry Anti-Tank)

brytyjska ręczna broń przeciwpancerna, mniej skuteczna od amerykańskiej bazooki; niższej jakości brytyjski odpowiednik bazooki

ROA (Russkaja Oswoboditielnaja Armia)

Rosyjska Armia Wyzwoleńcza złożona z byłych czerwonoarmistów pod wodzą generała Andrieja Własowa

SAS (Special Air Service)

Specjalne Jednostki Lotnicze, brytyjskie oddziały specjalne, w czasie inwazji na Europę w ich skład wchodziło kilka brygad, w tym dwie francuskie i jedna belgijska

SHAEF (Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force)

Naczelne Dowództwo Alianckich Sił Ekspedycyjnych

SOE (Special Operations Executive)

Kierownictwo Operacji Specjalnych, organizacja założona przez Churchilla w 1940 roku, mająca zachęcać do oporu w okupowanej przez Niemcy Europie

Tabela porównawcza stopni i rang w armiach amerykańskiej, brytyjskiej i niemieckiej oraz Waffen-SS znajduje się na stronie internetowej autora: www.antonybeevor.com.WYKAZ SKRÓTÓW UŻYWANYCH W PRZYPISACH

ADDC
Archives Départementales du Calvados, Caen

ADM
Archives de la Manche, Saint-Lô

AFRHA
Air Force Research Historical Agency, Maxwell Air Force Base, Alabama

AHB
Air Historical Branch, Ministry of Defence, Northwood

AN
Archives Nationales, Paryż

AVP
Archives de la Ville de Paris

AWPRF
Archiw Wnieszniej Politiki Rossijskoj Fiedieracyi, Moskwa

BA-MA
Bundesarchiv-Militärarchiv, Fryburg Bryzgowijski

BD
Bruce Diary, Papers of David Bruce, Virginia Historical Society, Richmond, Virginia

BFZ-SS
Bibliothek für Zeitgeschichte, Sammlung Sterz, Stuttgart

CAC
Churchill Archive Centre, Churchill College, Cambridge

CMH
Center of Military History, Waszyngton

CRHQ
Centre de Recherche d’Histoire Quantitative, Université de Caen

CWM/MCG
Canadian War Memorial / Memorial canadien de la Guerre

DDEL
Dwight D. Eisenhower Library, Abilene, Kansas

DTBA
Deutches Tagebucharchiv, Emmendingen

DWS
Department of War Studies, Royal Military Academy Sandhurst

ETHINT
European Theater Historical Interrogations, 1945, USAMHI

FMS
Foreign Military Studies, USAMHI

HP
Harris Papers, RAF Museum, Hendon

IFZ
Archiv des Instituts für Zeitgeschichte, Monachium

IHTP-CNRS
Raporty niemieckiego gubernatora wojskowego we Francji oraz streszczenia raportów francuskich prefektów z lat 1940–1944, wydane przez Deutsches Historisches Institut w Paryżu oraz Institut d’Histoire du Temps Présent, konsultanci: Regina Delacor, Jürgen Finger, Peter Lieb, Vincent Viet and Florent Brayard

IMT
International Military Tribunal

IWM
archiwa Imperial War Museum, Londyn

LOFC
Library of Congress, The Veterans’ History Project, Waszyng­ton

LHCMA
Liddell Hart Centre for Military Archives

MDC
archiwa Memorial de Caen, Normandia

MHSA
Montana Historical Society Archives

NA II
National Archives II, College Park, Maryland

NAC/ANC
National Archives of Canada / Archives nationales du Canada

NWWIIM-EC
National World War II Museum, archiwum Eisenhower Center, Nowy Orlean

OCMH-FPP
Office of the Chief of Military History, Forrest Pogue Papers, notatki z wywiadów Forresta C. Pogue’a dla „Supreme Command”, Waszyngton, 1954, obecnie w USAMHI

PDDE
_The Papers of David Dwight Eisenhower_, t. 3: _The War Years_, red. Alfred D. Chandler, Baltimore 1970

PP
Portal Papers, Christ Church Library, Oxford

ROHA
Rutgers Oral History Archive

SHD-DAT
Service Historique de la Défense, Département de l’Armée de Terre, Vincennes

SODP
Senior Officers’ Debriefing Programme, US Army War College, Carlisle, Pensylwania

SWWEC
archiwum Second World War Experience Centre, Horsforth, Leeds

TNA
The National Archives (wcześniej Public Record Office), Kew

USAMHI
United States Army Military History Institute, US Army War College, Carlisle, Pensylwania

WLHUM
Wellcome Library for the History and Understanding of Medicine, Londyn

WWII
VS World War II Veterans’ Survey, USAMHI

Poza tym w książce wykorzystano dzienniki następujących osób:

podpułkownika Stanleya Christophersona, Sherwood Rangers Yeomanry

porucznika Williama Helma, 210. Szpital Polowy, 177. brygada, 59. Dywizja Piechoty

kapitana Mylesa Hildyarda, oficera wywiadu przy 7. Dywizji Pancernej

porucznika T.T. Ritsona, RHA (Research Historical Agency)1

Decyzja

Southwick House to duży budynek w dziewiętnastowiecznym stylu regencji, ozdobiony stiukami i kolumnadą. Na początku czerwca 1944 roku położona osiem kilometrów dalej na południe baza marynarki wojennej w Portsmouth i przylegające do niej kotwicowiska zatłoczone były statkami wszelkich rozmiarów i rodzajów – szare okręty wojenne, transportowce i setki barek desantowych stały jedne przy drugich. D-Day wyznaczono na poniedziałek 5 czerwca i okrętowanie już się rozpoczęło.

W czasie pokoju Southwick byłoby idealną scenerią dla powieści Agathy Christie, ale w 1940 roku zajęła je Królewska Marynarka Wojenna. Przylegający do posiadłości park szpeciły teraz rzędy baraków Nissena, namioty i żużlowe ścieżki. To właśnie tu mieściła się kwatera główna admirała sir Bertrama Ramsaya, naczelnego dowódcy marynarki podczas inwazji na Europę, a także wysunięty punkt dowodzenia Naczelnego Dowództwa Alianckich Sił Ekspedycyjnych (Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force – SHAEF). Na grzbiecie Portsdown ustawiono artylerię przeciwlotniczą mającą bronić przed Luftwaffe samego Southwick i znajdujących się poniżej niego stoczni.

Pogoda w południowej Anglii była upalna i sucha. 29 maja temperatura przekraczała 38 stopni Celsjusza, ale meteorolodzy z kwatery głównej generała Dwighta D. Eisenhowera byli niespokojni. Przewodził im doktor James Stagg, wysoki, patykowaty Szkot o szczupłej twarzy ozdobionej eleganckim wąsem. Stagg, najlepszy w kraju cywilny ekspert w dziedzinie meteorologii, został właśnie mianowany pułkownikiem Królewskich Sił Powietrznych (Royal Air Force – RAF) – zyskał dzięki temu konieczny autorytet u wojskowych, nienawykłych do ludzi z zewnątrz.

Od kwietnia Eisenhower sprawdzał Stagga i jego ludzi, żądając od nich co poniedziałek trzydniowych prognoz pogody, weryfikowanych potem w ciągu tygodnia. W czwartek 1 czerwca, dzień przed planowanym wypłynięciem okrętów ze Scapa Flow u północno-zachodnich wybrzeży Szkocji, stacje meteorologiczne odnotowały głębokie niże nad północnym Atlantykiem. Wzburzone wody kanału La Manche mogłyby zagrozić barkom desantowym, nie mówiąc już o stłoczonych na nich żołnierzach. Niskie chmury i zła widoczność były kolejnym zagrożeniem, bo żeby lądowanie się powiodło, alianckie siły powietrzne i marynarka musiały zniszczyć niemieckie stanowiska artyleryjskie i obronne na wybrzeżu. Okrętowanie 135 tysięcy żołnierzy pierwszego rzutu już się rozpoczęło i miało się zakończyć za dwa dni.

Stagg był zniecierpliwiony brakiem porozumienia między różnymi brytyjskimi i amerykańskimi zespołami meteorologicznymi. Wszyscy otrzymali te same raporty ze stacji meteorologicznych, ale wyniki analiz były bardzo różne. Szkot nie mógł się do tego przyznać, powiedział więc generałowi Haroldowi R. Bullowi, zastępcy szefa sztabu Eisenhowera, że „sytuacja jest trudna i skomplikowana”.

– Na miłość boską, Stagg – wściekał się Bull. – Zrób z tym coś do rana, zanim pójdziesz na naradę do dowódcy. Generał Eisenhower ma już dosyć zmartwień.

Stagg wrócił do swojego baraku, żeby znów przejrzeć wykresy i po raz kolejny skonsultować się z innymi meteorologami¹.

Eisenhower miał przed D-Day również inne powody do niepokoju. Na pozór spokojny, szerokim uśmiechem witał każdego niezależnie od rangi, ale palił po cztery paczki cameli dziennie. Zapalał papierosa, zostawiał go żarzącego się w popielniczce, wstawał nagle, spacerował po pokoju i zapalał następnego. Niezliczone dzbanki kawy z pewnością nie koiły rozstrojonych nerwów².

Przesunięcie inwazji było ryzykowne. 175 tysięcy żołnierzy pierwszych dwóch rzutów nie mogło gnieść się na miotanych przez wzburzone fale łodziach i barkach desantowych, nie tracąc bojowego ducha. Okręty wojenne i statki zaopatrzenia mające przypłynąć do brytyjskich brzegów przez kanał La Manche nie mogły zostać zawrócone więcej niż raz bez konieczności dodatkowego tankowania. Znacznie wzrosłyby przy tym szanse zauważenia ich przez niemieckie rozpoznanie lotnicze.

Tajność operacji była największą troską generała. Znaczną część południowego wybrzeża pokrywały długie i wąskie obozy wojskowe nazywane „kiełbaskami”, w których uczestnicy inwazji mieli być całkowicie odcięci od świata zewnętrznego. Pewna liczba żołnierzy przeciskała się jednak pod ogrodzeniami z drutu kolczastego na ostatniego drinka do pubu lub żeby pożegnać się jeszcze raz z dziewczyną albo z żoną. Możliwości przecieków na wszystkich szczeblach były niezliczone. Amerykański generał sił powietrznych został w atmosferze skandalu odesłany do domu, po tym jak w czasie koktajlu w Claridges napomknął o dacie operacji „Overlord”. Teraz Eisenhower obawiał się, że ktoś zauważy nieobecność na Fleet Street dziennikarzy odwołanych do towarzyszenia siłom desantowym.

Wszyscy w Wielkiej Brytanii wiedzieli, że D-Day nieuchronnie się zbliża, zdawali sobie z tego sprawę również Niemcy, ale nieprzyjaciel nie mógł się dowiedzieć, gdzie i kiedy dokładnie rozpocznie się lądo­wanie. Od 17 kwietnia cenzurowano komunikację zagranicznych dyplomatów, ściśle kontrolowano również wszystkich przekraczających granicę. Na szczęście brytyjskie służby bezpieczeństwa schwytały niemal wszystkich niemieckich agentów w Wielkiej Brytanii. Większość z nich przesyłała teraz mylne informacje swoim poprzednim mocodawcom. System podwójnych agentów, znany pod nazwą Double Cross, nadzorowany przez Komitet Dwudziestu, służył wywołaniu jak największego „szumu informacyjnego”, zgodnie z głównym założeniem planu „Fortitude”. Był to najambitniejszy w dziejach wojskowości podstęp, zakrojony na skalę większą niż przygotowywana w tym samym czasie przez Armię Czerwoną _maskirowka_, mająca ukryć prawdziwy cel operacji „Bagration” – letniej ofensywy, podczas której Stalin zamierzał otoczyć i rozbić niemiecką Grupę Armii „Środek” na Białorusi.

Plan „Fortitude” miał kilka aspektów. Celem „Fortitude Północ”, opartego na rzekomo stacjonujących w Szkocji jednostkach brytyjskiej 4. Armii, było stworzenie wrażenia przygotowań do ataku na Norwegię i zatrzymanie niemieckich dywizji w tym kraju. Główna uwaga skupiała się jednak na „Fortitude Południe”, mającym przekonać Niemców, że ewentualne lądowanie w Normandii będzie zakrojoną na szeroką skalę akcją dywersyjną, mającą odciągnąć niemieckie rezerwy od najwęższego miejsca kanału, znajdującej się między Dover a Calais Cieśniny Kaletańskiej. Niemcy mieli uwierzyć, że inwazja rozpocznie się między Boulogne i ujściem Sommy w drugiej połowie lipca. Wyimaginowana „1. Grupa Armii Stanów Zjednoczonych” dowodzona przez generała George’a S. Pattona, budzącego największy lęk Niemców, szczyciła się jedenastoma dywizjami stacjonującymi w południowo-wschodniej Anglii. Iluzję uwiarygodniały atrapy samolotów, nadmuchiwane czołgi i dwieście pięćdziesiąt fałszywych barek desantowych. Oprócz prawdziwych jednostek tworzono też wymyślone formacje, na przykład 2. Brytyjską Dywizję Powietrznodesantową. Żeby złudzenie było pełniejsze, dwa rzekome sztaby korpusów utrzymywały między sobą ciągłą łączność radiową³.

Jednym z najważniejszych podwójnych agentów pracujących dla wywiadu brytyjskiego w ramach „Fortitude Południe” był Katalończyk Juan Pujol, kryptonim „Garbo”. Razem z nadzorującym jego działania pracownikiem brytyjskiej służby bezpieczeństwa stworzył siatkę dwudziestu siedmiu wymyślonych informatorów i zasypywał komórkę niemieckiego wywiadu w Madrycie meldunkami ostrożnie fabrykowanymi w Londynie. W miesiącach poprzedzających D-Day wysłano około pięciuset depesz radiowych. Znalazły się w nich szczegóły, które stopniowo układały się w zaaranżowaną przez Komitet Dwudziestu całość mającą przekonać Niemców, że główne uderzenie nastąpi później przez Cieśninę Kaletańską⁴.

Obmyślano również inne podstępy mające powstrzymać Niemców przed przerzuceniem do Normandii sił z pozostałych regionów Francji. Celem operacji „Ironside” było stworzenie wrażenia, że dwa tygodnie po pierwszych lądowaniach rozpocznie się druga inwazja na zachodnie wybrzeże Francji, tym razem bezpośrednio ze Stanów Zjednoczonych i Azorów. Żeby Niemcy mieli się nad czym głowić i nie przesunęli 11. Dywizji Pancernej z okolic Bordeaux na północ do Normandii, podwójna agentka w Wielkiej Brytanii znana pod kryptonimem „Bronx” wysłała do swojej niemieckiej kontrolerki w Banco Espirito Santo w Lizbonie następującą zaszyfrowaną wiadomość: _Envoyez vite cinquante livres. J’ai besoin pour mon dentiste_⁵. Oznaczało to, że lądowanie nastąpi w Zatoce Biskajskiej około 15 czerwca. Luft­waffe, wyraźnie obawiając się desantu w Bretanii, nakazała natychmiastowe zniszczenie czterech lotnisk na wybrzeżu. Pod koniec maja zorganizowano jeszcze jedną operację dywersyjną o kryptonimie „Copperhead” – aktor podobny do generała Montgomery’ego odwiedził Gibraltar i Algier, żeby stworzyć pozory planowanego ataku na wybrzeże śródziemnomorskie⁶.

Bletchley Park, położony osiemdziesiąt kilometrów na północny zachód od Londynu ściśle tajny kompleks, gdzie deszyfrowano komunikację wroga, na potrzeby operacji „Overlord” przyjął 22 maja nowy system nasłuchu. Eksperci byli gotowi złamać szyfr każdej ważnej informacji w chwili, w której udało się ją przechwycić⁷. Dzięki temu mogli również sprawdzić, jakie rezultaty przynosiła dezinformacja prowadzona w ramach „Fortitude” przez najważniejszych podwójnych agentów: Pujola, Duska Popowa (kryptonim „Tricycle”) i Romana Garby-Czerniawskiego. 22 kwietnia w Bletchley odczytano niemiecką wiadomość mówiącą o „4. Armii”, której kwatera główna mieściła się w okolicach Edynburga, i o dwóch jej korpusach stacjonujących w Stirling i Dundee. Jak wynikało z innych rozszyfrowanych depesz, Niemcy byli przekonani, że 52. Dywizja Piechoty (Lowland) przygotowywała się do uderzenia na Norwegię.

Z przechwyconej w maju komunikacji wroga wynikało, że hitlerowcy przeprowadzili ćwiczenia na wypadek inwazji na odcinku między Ostendą a Boulogne. Wreszcie 2 czerwca specjaliści z Bletchley uznali, iż mogą zameldować: „Z najnowszych danych wynika, że nieprzyjaciel uznaje alianckie przygotowania za zakończone. Spodziewa się początkowego lądowania w Normandii lub Bretanii, a potem głównego uderzenia przez Cieśninę Kaletańską”. Wyglądało na to, że Niemcy rzeczywiście dali się złapać na haczyk planu „Fortitude”⁸.

Wczesnym rankiem 2 czerwca Eisenhower przeniósł się do przyczepy ukrytej pod siatkami maskującymi na terenie Southwick. Nazywał ją swoim „wozem cyrkowym”, a kiedy nie odbywał narad i nie wizytował oddziałów, próbował się odprężyć, czytając w łóżku westerny i paląc papierosy⁹.

O dziesiątej rano Stagg przedstawił generałowi i pozostałym zebranym w bibliotece Southwick House dowódcom najświeższą prognozę pogody. Meteorolodzy nadal nie mogli dojść do porozumienia, przede wszystkim z powodu nadmiernie optymistycznych analiz pewnego synoptyka z SHAEF, Stagg nie był więc w stanie podać jednoznacznej zapowiedzi. Wiedział jednak, że przed wieczorną naradą będzie musiał wyrobić sobie zdecydowaną opinię na temat pogorszenia się pogody przez sobotę i niedzielę. Na decyzję o kontynuowaniu albo przerwaniu przygotowań było niewiele czasu.

Na tej samej porannej naradzie marszałek sił powietrznych sir Trafford Leigh-Mallory, naczelny dowódca lotnictwa sprzymierzonych, przedstawił plan „zbombardowania szlaków transportowych w pewnej odległości od wybrzeża, żeby uniemożliwić albo utrudnić ruchy wojsk nieprzyjaciela”. Zapytał, czy może podjąć te działania, „biorąc pod uwagę nieuniknione ofiary wśród ludności cywilnej”. Eisenhower wyraził zgodę, uznając bombardowania za „operacyjną konieczność”. Postanowiono zrzucić ulotki, żeby ostrzec Francuzów¹⁰.

Los francuskich cywilów był tylko jednym z wielu zmartwień alianckiego dowództwa. Jako wódz naczelny, Eisenhower musiał łagodzić polityczną i personalną rywalizację, utrzymując równocześnie swój autorytet wśród sprzymierzonych. Był lubiany przez marszałka sir Alana Brooke’a, szefa Imperialnego Sztabu Generalnego, i generała sir Bernarda Montgomery’ego, głównodowodzącego 21. Grupy Armii, jednak żaden z nich nie oceniał go wysoko jako żołnierza. „Nie można wątpić, że Ike zrobi wszystko, co w jego mocy, by utrzymać jak najlepsze stosunki między Brytyjczykami i Amerykanami – zanotował Brooke w swoim dzienniku – ale równie oczywiste jest, że nie ma pojęcia o strategii i zupełnie nie nadaje się na stanowisko naczelnego wodza, jeśli wziąć pod uwagę prowadzenie wojny”. Po wojnie Monty powiedział o Eisenhowerze z typową dla siebie zwięzłością: „Miły facet, kiepski żołnierz”¹¹.

Opinie te nie były z pewnością sprawiedliwe. Eisenhower wykazał się trafnością sądu przy wszystkich kluczowych decyzjach w czasie lądowania w Normandii, a jego umiejętności dyplomatyczne pozwoliły utrzymać kruchy sojusz. Już choćby to było nie lada wyczynem. Sam Brooke przyznał potem, że „narodowe okulary wykoślawiają strategiczną perspektywę”. A poza tym nawet generał George S. Patton nie był osobą tak trudną w kontaktach jak Monty, który miał swojego najwyższego dowódcę w niewielkim poszanowaniu. Gdy spotkali się po raz pierwszy, zrugał Eisenhowera za palenie w jego obecności. Eisenhower był człowiekiem na tyle dużego formatu, że nie brał podobnych rzeczy do siebie, ale wielu jego amerykańskich podwładnych uważało, że powinien być bardziej wymagający w stosunku do Brytyjczyków¹².

Generał Montgomery, którego kwalifikacji jako doskonałego zawodowego żołnierza i pierwszorzędnego szkoleniowca nie można podważyć, był jednak zdumiewająco zarozumiały, przypuszczalnie z powodu jakiegoś kompleksu niższości. W lutym, mówiąc o swoim słynnym berecie, powiedział osobistemu sekretarzowi króla Jerzego VI: „Moje nakrycie głowy jest warte tyle co trzy dywizje. Żołnierze widzą mnie z daleka. Mówią: »Tam jest Monty«, a potem mogą pokonać każdego”. Jego poczucie wyższości było niemal komiczne i nie tylko Amerykanie uważali, że swoją reputację w dużej mierze zawdzięczał uwielbieniu brytyjskiej prasy. „Monty – zauważył Basil Liddell Hart – jest chyba bardziej popularny wśród cywilów niż wśród żołnierzy”¹³.

Montgomery był rasowym showmanem i zazwyczaj potrafił zarazić żołnierzy pewnością siebie, ale nie zawsze spotykał się z entuzjastycznym przyjęciem. W lutym, kiedy powiedział żołnierzom pułku lekkiej piechoty z Durham, że w czasie inwazji będą w pierwszym rzucie, rozległ się głośny jęk. Właśnie wrócili po ciężkich walkach w rejonie Morza Śródziemnego i dostali bardzo krótkie przepustki. Uważali, że powinny ich zastąpić inne dywizje, które nigdy jeszcze nie opuszczały Wysp Brytyjskich. „Niech durhamów znowu krew zaleje – mówili. – Zawsze to samo, niech krew zaleje durhamów”. Kiedy Montgomery odjeżdżał, żołnierze mieli ustawić się wzdłuż drogi, żeby go pozdrowić, żaden jednak nie ruszył się z miejsca. Starsi oficerowie byli wściekli i zażenowani¹⁴.

Monty uparł się, żeby doświadczone jednostki wzmocniły niewypróbowane jeszcze w boju dywizje, ale jego pomysł spotkał się z dużą niechęcią pustynnych weteranów. Walczyli za granicą nawet po cztery lata i uważali, że teraz kolej na inne, a szczególnie te dywizje, które nie widziały jeszcze żadnego pola walki. Kilka pułków byłej 8. Armii przebywało poza krajem od sześciu lat, a jeden lub dwa jeszcze dłużej. Ich niechęć podsycały też czekające na nich żony i ukochane.

Żołnierze amerykańskiej 1. Dywizji, znanej jako Big Red One (Wielka Czerwona Jedynka), również narzekali, kiedy po raz kolejny kazano im stanąć na czele ataku, tym razem na plażę, ale ich doświadczenie było bardzo potrzebne. Raport z 8 maja oceniał stan prawie wszystkich pozostałych amerykańskich formacji jako „niezadowa­lający”¹⁵. Amerykańscy starsi oficerowie zabrali się do roboty i wykorzystali kilka ostatnich tygodni na intensywne szkolenie żołnierzy. Eisenhower był zadowolony ze znacznej poprawy wyszkolenia i w duchu dziękował Bogu, że inwazję przesunięto z początku maja na początek czerwca.

W strukturach alianckiego dowództwa były też inne tarcia. Zastępca Eisenhowera na stanowisku naczelnego wodza marszałek sił powietrznych sir Arthur Tedder nie znosił Montgomery’ego, sam zaś był nielubiany przez Winstona Churchilla. Generał Omar Bradley, dowódca amerykańskiej 1. Armii (a dokładniej: Grupy Armii), pochodzący z biednej rolniczej rodziny z Missouri, miał twarz „prostaczka” i w przydziałowych okularach nie wyglądał jak rasowy żołnierz. Był za to „pragmatyczny, niezrażony, na pozór pozbawiony ambicji, nieco apatyczny, nie było w nim żadnej ekstrawagancji ani ostentacji, nigdy też nie doprowadzał nikogo do furii”. Poza tym był sprytnym dowódcą kierującym się koniecznością wykonania zadania. Na zewnątrz okazywał Montgomery’emu szacunek, ale trudno byłoby znaleźć dwóch mniej do siebie podobnych ludzi¹⁶.

Stosunki Bradleya z Eisenhowerem układały się jak najlepiej, nie podzielał jednak tolerancji najwyższego dowódcy dla „tego świra” George’a Pattona. Tak naprawdę Bradley z trudem krył nieufność wobec ekscentrycznego kawalerzysty z Południa. Patton, religijny, a zarazem wulgarny, lubił prowokować żołnierzy swoimi wypowiedziami. „Dobrze to sobie zapamiętajcie – powiedział im kiedyś – jeszcze nigdy żaden sukinsyn nie wygrał wojny, umierając za swój kraj. Żeby wygrać, trzeba zmusić tamtych cholernych sukinsynów, żeby umarli za swój”. Nie ma wątpliwości, że Patton nigdy nie wsławiłby się w normandzkiej kampanii bez poparcia Eisenhowera w krytycznych momentach. Kierowanie zespołem tak bardzo różnych ludzi i utrzymanie ich razem było jego wielkim osiągnięciem.

Zarzewiem najnowszego sporu, który rozgorzał w związku z powszechnym rozgorączkowaniem przed D-Day, był marszałek Leigh--Mallory. Marszałek, który „wszystkich wkurzał” i potrafił wyprowadzić z równowagi nawet Eisenhowera¹⁷, doszedł nagle do przekonania, że dwie amerykańskie dywizje powietrznodesantowe, które miały zostać zrzucone na półwyspie Cotentin, pójdą na pewną rzeź. Wielokrotnie domagał się odwołania tego kluczowego dla obrony zachodniego skrzydła elementu operacji „Overlord”. Eisenhower powiedział Leigh-Mallory’emu, żeby przedstawił swoje zastrzeżenia na piśmie. Potem, po uważnym namyśle i z pełnym poparciem Montgomery’ego, odrzucił je.

Eisenhower pomimo stanu swoich nerwów i ogromu spoczywającej na nim odpowiedzialności zachowywał zdroworozsądkową filozoficzną postawę. Został wybrany do podejmowania ostatecznych decyzji, musiał więc je podjąć i ponieść konsekwencje. Z największą decyzją, wiedział o tym aż za dobrze, miał się właśnie zmierzyć. Całkiem dosłownie to od niego zależał los tysięcy żołnierzy. W sekrecie nawet przed swoimi najbardziej zaufanymi adiutantami Eisenhower przygotował krótkie oświadczenie na wypadek klęski: „Desant w okolicy Cherbourga i Hawru nie znalazł wystarczającego punktu oparcia, dlatego zdecydowałem się na wycofanie żołnierzy. Decyzję o przeprowadzeniu ataku w tym miejscu i o tej porze podjąłem na podstawie najlepszych dostępnych informacji. Żołnierze, siły powietrzne i marynarka wypełnili swój obowiązek odważnie i z całym poświęceniem. Jeżeli ktokolwiek tu zawinił, osobą tą jestem ja”¹⁸.

Choć ani Bradley, ani Eisenhower nie mogli głośno tego przyznać, najtrudniejszy miał być desant na plaży Omaha. Cel amerykańskich 1. i 29. Dywizji Piechoty został rozpoznany przez brytyjskie Oddziały Rozpoznania Plaż i Pilotowania Ataku Operacji Połączonych (COPP – Combined Operations Beach Reconnaissance and Assault Pilotage Parties). W drugiej połowie stycznia miniaturowy okręt podwodny X-20 został podholowany w pobliże normandzkiego wybrzeża przez uzbrojony trawler. Generał Bradley poprosił, żeby po sprawdzeniu plaż przewidzianych dla sił brytyjskich i kanadyjskich COPP sprawdziły również plażę Omaha, by upewnić się, że przejadą po niej czołgi. Kapitan Scott-Bowden, saper, i sierżant Bruce Ogden-Smith ze Special Boat Section (Specjalnej Sekcji Łodzi) podpłynęli do brzegu, każdy uzbrojony tylko w komandoski nóż i samopowtarzalnego colta kaliber 45 mm. Zabrali także półmetrowe świdry ziemne i bandoliery z pojemnikami na próbki. Morze było wyjątkowo spokojne i o mały włos nie odkryli ich niemieccy wartownicy.

Dzień po powrocie Scott-Bowden został wezwany do Londynu przez kontradmirała. Do Norfolk House przy St James’s Square przybył zaraz po lunchu. Tam, w długim pokoju jadalnym, na którego ścianach wisiały pozasłaniane mapy, stanął przed sześcioma admirałami i pięcioma generałami, wśród których był między innymi generał Bradley. Amerykanin szczegółowo wypytywał Scotta-Bowdena o nośność plaży.

– Sir, proszę mi wybaczyć – powiedział Scott-Bowden na odchodnym – ale ta plaża jest straszna i na pewno pochłonie wiele ofiar.

Bradley położył mu rękę na ramieniu i odpowiedział:

– Wiem o tym, chłopcze, wiem.

Omaha była po prostu jedyną plażą, na której można było wy­lądować pomiędzy brytyjskim sektorem po lewej i plażą Utah po prawej¹⁹.

Kiedy tylko rozpoczęło się okrętowanie żołnierzy, ludność cywilna rzuciła się ich żegnać. „Gdy wyruszaliśmy – zanotował pewien młody amerykański saper zakwaterowany u brytyjskiej rodziny – płakali, jakbyśmy byli ich dziećmi. Wzruszyło nas to. Opinia publiczna najwyraźniej całkiem sporo wiedziała o tym, co się działo”²⁰.

Oczywiście nie sposób było utrzymać tajemnicy. „Kiedy przechodziliśmy przez Southampton – pisał brytyjski żołnierz z pułku pancernego – ludzie zgotowali nam wspaniałe powitanie. Gdy się zatrzymywaliśmy, częstowali nas herbatą i ciastkami, ku wielkiej konsternacji żandarmów eskortujących kolumnę odpowiedzialnych za niedopuszczenie do jakichkolwiek kontaktów między cywilami a żołnierzami”²¹.

Większość wojskowych przewieziono ciężarówkami, ale niektóre brytyjskie jednostki szły pieszo, a podczas marszu ćwiekowane podeszwy butów z hukiem uderzały o drogę. Starzy ludzie przyglądali im się z przydomowych ogródków, często ze łzami w oczach, bo pamiętali, jak poprzednie pokolenie maszerowało do okopów we Flandrii. Hełmy mieli podobne, lecz mundury zupełnie inne. Poza tym nie nosili już owijaczy, tylko płócienne ochraniacze, które pasowały do reszty parcianego oporządzenia: pasa, szelek, ładownic i tornistra. Karabiny i bagnety też się zmieniły, różnica nie była jednak aż tak wyraźna.

Żołnierze wiedzieli, że D-Day się zbliża, kiedy zaproponowano im dwudziestoczterogodzinne przepustki. Dla najmniej chętnych do działania była to ostatnia szansa, żeby zniknąć albo się upić. Wielu przepadało przed inwazją na jakiś czas, ale jawne dezercje były stosunkowo nieliczne. Większość wracała, żeby „być ze swoimi kolegami”, kiedy zacznie się inwazja. Pragmatyczni dowódcy nie chcieli pozbywać się ludzi, zamykając ich w wojskowych więzieniach. Woleli dać im szansę zrehabilitowania się w walce.

Rekruci zauważyli też, że oficerowie nagle zaczęli bardziej się o nich troszczyć. W obozach organizowano projekcje filmowe. Zwiększono przydziały piwa, a z głośników płynęła taneczna muzyka. Bardziej cynicznym nie umknęło, że kwatermistrze nagle stali się bardzo hojni – zły znak. Poeta Keith Douglas, dwudziestoczteroletni kapitan z pułku Sherwood Rangers Yeomanry, napisał do Edmunda Blundena, poety z czasów poprzedniej wojny: „Zostałem utuczony na rzeź, a teraz po prostu czekam, aż się zacznie”²². Douglas należał do tych, którzy mieli silne przeczucie nieuchronnej śmierci i dzielili się swoimi obawami z najbliższymi przyjaciółmi. Zdumiewające jest, jak wielu z tych wrażliwców miało rację – być może zresztą takie przekonanie staje się proroctwem, które samo się wypełnia. W ostatnią niedzielę Douglas poszedł do kościoła na procesję. Szedł za pułkowym kapelanem, który zapamiętał, że poeta pogodził się z nadchodzącą śmiercią i nie rozpaczał z tego powodu. Według jednego z oficerów, był fatalistą, bo uważał, że wykorzystał już swój przydział szczęścia w czasie walk na pustyni.

Żołnierze z trudem znosili oczekiwanie i chcieli, żeby najgorsze było już za nimi. „Wszyscy są zdenerwowani, ale udają, że nie dzieje się nic nadzwyczajnego – komentował amerykański żołnierz piechoty. – Taka poza bywa pomocna”²³ – dodał. Wielu myślało o swoich dziewczynach. Niektórzy pośpiesznie się ożenili, by mieć pewność, że gdyby stało się najgorsze, ukochana dostanie rentę. Pewien amerykański poborowy zapakował cały swój żołd i wysłał do jubilera, żeby jego narzeczona, Angielka, wybrała sobie ślubną obrączkę – mieli się pobrać po jego powrocie z frontu. Był to czas ogromnego emocjonalnego napięcia. „Kobiety, które przychodzą żegnać swoich wybranych – zauważyła jakiś czas wcześniej londyńska dziennikarka – prawie zawsze idą aż na sam koniec peronu i z wymuszonym uśmiechem machają ukochanym na pożegnanie, kiedy pociąg odjeżdża”²⁴.

Byli też tacy, którzy nie wytrzymali napięcia. „Pewnej nocy – wspominał członek amerykańskiej 1. Dywizji Piechoty – jeden z żołnierzy nałożył dwa bandoliery z amunicją i granatami ręcznymi, wziął karabin i wyszedł. Nikt go nie widział, ale kiedy zauważyli, że zniknął, wszczęli poszukiwania. Znaleźli go. Nie chciał się poddać, więc został zabity. Nigdy się nie dowiedzieliśmy, czy po prostu nie chciał zginąć na plaży, czy był szpiegiem. Jakkolwiek było, zachował się idiotycznie. Zamienił potencjalną śmierć na pewną”²⁵. Być może żołnierz ten przeczuwał, co czekało Amerykanów na plaży Omaha.

W piątek wieczorem, kiedy okrętowanie czołgów i żołnierzy nadal jeszcze trwało, pułkownik Stagg, korzystając z bezpiecznej linii telefonicznej, po raz kolejny porozumiał się z innymi ośrodkami meteorologicznymi. Musiał przygotować ostateczny raport na naradę mającą się rozpocząć o dwudziestej pierwszej trzydzieści, ale synoptycy nadal nie mogli dojść do zgody. „Gdyby nie bardzo realna groźba straszliwej tragedii, uznałbym tę sytuację po prostu za śmieszną. Za niespełna pół godziny miałem przedstawić generałowi Eisenhowerowi »uzgodnioną« prognozę na pięć kolejnych dni, obejmującą też dzień rozpoczęcia największej operacji wojennej w dziejach. Nie ma dwóch ekspertów, którzy w takiej sytuacji zgodziliby się co do prognozy pogody na następne dwadzieścia cztery godziny”²⁶.

Spierali się do ostatniej chwili. Potem Szkot pobiegł do biblioteki, żeby przedstawić raport najwyższemu dowództwu operacji „Overlord”.

– Panie Stagg – zwrócił się do niego Eisenhower. – Co pan nam dzisiaj powie?

Meteorolog uznał, że musi zaufać własnej intuicji i pominąć bardziej optymistyczne przewidywania amerykańskich kolegów po fachu z Bushey Park.

– Sytuacja na obszarze od Wysp Brytyjskich do Nowej Fundlandii w ostatnich dniach znacznie się zmieniła i może stanowić zagrożenie.

Kiedy zaczął omawiać szczegóły, kilku wysokich rangą oficerów w zdumieniu spoglądało przez okno na piękny zachód słońca²⁷.

Po pytaniach o pogodę na czas desantu powietrznego Eisenhower chciał poznać przewidywania na 6 i 7 czerwca. Według Teddera, na dłuższą chwilę zapadło milczenie.

– Żeby odpowiedzieć na to pytanie – odparł Stagg – musiałbym zgadywać, a jako pański doradca meteorologiczny nie mogę tego zrobić²⁸.

Stagg i amerykański meteorolog pułkownik Donald Norton Yates opuścili bibliotekę. Po chwili wyszedł do nich generał Bull i powiedział, że plany na następne dwadzieścia cztery godziny nie ulegają zmianie. Po powrocie do namiotów Stagg i Yates wiedzieli, że pierwsze okręty wyszły już z portu. Szkot nie mógł przestać myśleć o ponurym żarcie generała sir Fredericka Morgana, głównego projektanta w początkowej fazie planowania operacji „Overlord”, który kiedyś powiedział mu: „Powodzenia, Stagg. Oby twoje niże były małe i niegroźne. I pamiętaj, że zawiśniesz na najbliższej latarni, jeżeli twoje przepowiednie się nie sprawdzą”²⁹.

Wczesnym rankiem następnego dnia, w sobotę 3 czerwca, sytuacja była bardzo zła. Stacja meteorologiczna w Blacksod Point w zachodniej Irlandii zameldowała właśnie o gwałtownie spadającym ciśnieniu i silnym, sześciostopniowym wietrze. Wykresy pogodowe i różnice w analizach przeprowadzanych przez podlegające Staggowi zespoły przyprawiały go o mdłości. Tamtego wieczoru o dwudziestej pierwszej trzydzieści znów został wezwany razem z Yatesem na naradę. Weszli do biblioteki, której regały opróżniono z książek. Krzesła zostały ustawione w koncentryczne łuki, z przodu siedzieli najwyżsi dowódcy, za nimi szefowie sztabów i reszta dowództwa. Eisenhower, jego szef sztabu generał Walter Bedell Smith i Tedder siedzieli naprzeciwko tej widowni.

– Panowie – zaczął Stagg. – Wczorajsze obawy moich kolegów i moje dotyczące pogody na następne trzy lub cztery dni niestety się potwierdziły.

Po tych słowach Stagg przeszedł do szczegółowej prognozy. Obraz był ponury: wzburzone morze, silny wiatr do sześciu stopni i niskie chmury. „W czasie tej wyliczanki – pisał potem Stagg – generał Eisenhower siedział bez ruchu, z głową lekko przechyloną na bok i wspartą na dłoni, nie spuszczając ze mnie wzroku. Wszyscy w bibliotece byli jak ogłuszeni”³⁰. Eisenhower, co nikogo nie dziwiło, czuł się zmuszony do tymczasowego wstrzymania działań.

Dla naczelnego wodza nie była to dobra noc. Jego adiutant komandor Harry Butcher przyszedł do niego z wiadomością, że Asso­ciated Press ogłosiła: „Siły Eisenhowera lądują we Francji”. Agencja odwołała tę informację po dwudziestu trzech minutach, ale CBS i Radio Moskwa zdążyły ją podchwycić. „Burknął coś tylko”³¹ – zanotował Butcher w swoim dzienniku.

Kiedy około północy Stagg wrócił do swojego namiotu ze świadomością, że działania zostały tymczasowo wstrzymane, poczuł się dziwnie, patrząc między drzewami na „niemal bezchmurne niebo nad spokojną i cichą okolicą”. Nawet nie próbował spać. Resztę nocy spędził, robiąc szczegółowe notatki ze wszystkich dyskusji z pozostałymi meteorologami. Pomimo bezchmurnego nieba i słabego wiatru prognozy nadal były fatalne³².

O czwartej piętnaście w niedzielny poranek 4 czerwca podczas kolejnego spotkania Eisenhower zadecydował, że mimo wszystko powinni według wcześniejszych ustaleń wstrzymać działania na dwadzieścia cztery godziny. Bez maksymalnego wsparcia z powietrza ryzyko było zbyt duże. Wydano rozkaz zawrócenia konwojów. Na morze wysłano niszczyciele, żeby przekazały instrukcje barkom desantowym, z którymi nie było łączności radiowej, i przyprowadziły je z powrotem.

Wyczerpany Stagg położył się w końcu spać, a kiedy się obudził, skonsternowany zobaczył, że niebo nadal jest bezchmurne i że nie ma wiatru. W czasie śniadania nie mógł spojrzeć innym oficerom w oczy. Później w ciągu dnia poczuł jednak pewną ulgę, kiedy od zachodu powiał wiatr i pojawiły się chmury.

Tamta niedziela była dniem niekończących się pytań. Jak długo można trzymać kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy stłoczonych na łodziach desantowych? A co ze statkami, które wyszły już w morze, a teraz dostały rozkaz powrotu? Będą musiały zatankować. W dodatku jeżeli zła pogoda się utrzyma, zmienią się pływy. Jeśli warunki nie poprawią się w czasie dwudziestu czterech godzin, operację „Overlord” trzeba będzie przełożyć o dwa tygodnie. Trudno byłoby zachować to w tajemnicy, nie mówiąc już o katastrofalnych skutkach dla morale.

1 J.M. Stagg, _Forecast for Overlord, June 6, 1944_, London 1971, __ s_._ 69.

2 H.C. Butcher, _Three Years with Eisenhower. The Personal Diary of Captain Harry C. Butcher USNR, Naval Aide to General Eisenhower, 1942 to 1945_, London 1946, s. 479.

3 TNA WO 219/5187.

4 TNA KV 2/39-2/42 i 2/63-2/71.

5 Fr.: „Przyślijcie szybko piętnaście funtów. Potrzebuję na dentystę” (przyp. red.).

6 TNA KV 2/2098; o zniszczeniu lotnisk: Okręg Lotniczy Francji Zachodniej, TNA HW 1/2927.

7 TNA HW 8/86.

8 TNA HW 40/6.

9 C. D’Este, _Eisenhower. A Soldier’s Life, 1890–1945_, New York 2002, s. 518.

10 TNA WO 205/12.

11 Wywiad z Corneliusem Ryanem, Ohio University Library Department of Archives and Special Collections.

12 Marszałek Lord Alanbrooke, _War Diaries 1939–1945_, red. A. Danchev, D. Todman, London 2001, s. 575.

13 _King’s Counsellor, Abdication and War, the Diaries of Sir Alan Lascelles_, red. D. Hart-Davis, London 2006, s. 196–197; LHCMA Liddell Hart 11/1944/11.

14 H. Moses, _The Faithful Sixth. A History of the Sixth Battalion, the Durham Light Infantry_, Durham 1995, s. 270. Jestem wdzięczny Milesowi d’Arcy-Irvine’owi, majorowi Philipowi Windsorowi-Aubreyowi, majorowi C. Lawtonowi, panu Harry’emu Mosesowi, autorowi _The Faithful Sixth_, i panu Richardowi Atkinsonowi za pomoc w od­tworzeniu przebiegu tego zdarzenia.

15 NA II 407 /427/ 24132.

16 M. Blumenson, _The Battle of the Generals._ _The Untold Story of the Falaise Pocket. The Campaign That Should Have Won World War II,_ New York 1993, s. 35.

17 Generał Kenner, oficer medyczny, SHAEF, OCMH-FPP.

18 H. Butcher, _Three Years with Eisenhower_, _op. cit._, s. 525.

19 Informacje o rozpoznaniu plaży Omaha pochodzą od generała L. Scotta-Bowdena, SW-WEC T2236.

20 Robert A. Wilkins, 149. batalion saperów, NWWIIM-EC.

21 A. Reddish, _A_ _Tank Soldier’s Story_, wyd. nakładem autora, b.d.w., s. 21.

22 Cyt. w: S. Hills, _By Tank into Normandy_, London 2002, s. 64.

23 LofC.

24 M. Panter-Downes, _London War Notes, 1939­–1945_, London 1971, s. 324.

25 Ernest A. Hilberg, 18. pułk piechoty, 1. Dywizja Piechoty, NWWIIM-EC.

26 J.M. Stagg, _Forecast for Overlord_, _op. cit._, s. __ 86.

27 Było jeszcze widno, ponieważ obowiązywał wówczas „podwójny czas letni”, czyli wskazówki zegarów były przesunięte o dwie godziny w stosunku do czasu standardowego.

28 J.M Stagg, _Forecast for Overlord_, _op. cit.,_ s. 88.

29 _Ibidem_, s. 91.

30 _Ibidem_, s. 97, 98.

31 H. Butcher, _Three Years with Eisenhower_, _op. cit._, s. 481.

32 J.M. Stagg, _Forecast for Overlord_, _op. cit._, s. __ 99.