Dante i inksi - ebook

JAK CZYTAĆ TĘ KSIĄŻKĘ?

W publikacji stosujemy sposób zapisu śląskiej gŏdki znany z _Gōrnoślōnskigŏ ślabikŏrza_. Zakłada on zachowanie przyzwyczajeń polskiej ortografii, a jednocześnie oddaje specyficzne cechy śląskiego i pozwala na odczytywanie słów zgodnie z lokalnym sposobem ich wymowy. Wprowadza przy tym kilka nowych liter:

- Ōō na oznaczenie głoski o barwie między „o” a „u”, tzw. „o” pochylonego (np. ślōnski, mōm, dochtōr, dōmb, itp.);
- Ôô – czyli „o” początkowe albo nagłosowe, które w zależności od regionu i przyzwyczajeń mowiącego, czytane jest jak „uo” lub jak normalne „o” (np. ôn, ôszkliwy, ôblyc);
- Ŏŏ we wschodniej części Górnego Śląska czytamy jak zwykłe „o”, podczas gdy wokół Opola wymawia się je „ou”, a w powiatach kozielskim i krapkowickim „au” (np. cŏłki, farŏrz, trŏwa, gŏdŏ).
- Õõ - końcówkę -õ wschód Śląska wymawia jak zwykłe „o”, natomiast zachód podobnie do polskiego „ą” (np. widzã czŏrnõ krowã).
- Ãã odpowiada polskiemu -ę na końcu wyrazu (np. jŏ idã, jŏ robiã, widzã dziołchã). Na wschodzie Górnego Śląska ã wymiawia się jak zwykłe „a”, podczas gdy na zachodzie jako „a” nosowe.ÔD TUMACZA

Dŏwno tymu Luis Ponce de León pisoł, że tumaczynia majōm być „niy jak cojś cudzego, co prziszło zinōnd, a jak cojś, co sie urodziyło w gŏdce, na kerõ sie tumaczy, i je w niyj naturalne”. Na pytania, jeźli tumaczynia w tyj ksiōnżce sōm prawie take, jak chcioł Luis Ponce de León, jeźli dŏ sie w nich słyszeć ślōnski klang, jeźli Horacy, Du Fu, Dante, Yeats, Kawafis i inksi, znani, mynij znani i blank niyznani, mogōm zbogacić naszã ślōnskõ kulturã, ôdpedzieć bydzie se musioł sōm kożdy jedyn, co weźnie tã ksiōnżkã do rynki. Mie ôstowŏ mieć nadziejã, że w tych tumaczyniach je zatela życiŏ i niy sōm ône, jak by to pedzioł Robert Lowell, „podane na wysztopowane ptŏki”.

Dziwowoł bydzie sie im możno jyno tyn, co ciyngym słyszoł, że po ślōnsku to idzie w nojlepszym razie gŏdać wice i bŏznować, że nasza gŏdka to je mŏwa ôd prostŏkōw i sŏrōni. Jak sie ftoś do takego myślyniŏ przibadoł, to tumaczynie poezyje na naszã gŏdkã bydzie dlō niego wierzã takim Jesieninowym żyniyniym „czŏrnego chrostŏka z biołōm rōżōm”. Niy znaczy to jeszcze, że bydzie mioł prawie. Prostota z poezyjōm wcale niy muszōm sie wadzić. Ślōnskŏ gŏdka je prostŏ, to prŏwda, prŏwdōm je tyż atoli, że ô nojważniyjszych rzeczach nojlepiyj je gŏdać prostymi słowami. Tōż ôstōńmy sie przi naszych prostych słowach – to niy je żŏdno gańba.

Ftoś mōg by sie spytać: na co tumaczyć na ślōnskõ gŏdkã wiersze ôd poetōw, kerzi żyli dŏwno tymu, daleko ôd Ślōnska i – zdŏwałoby by sie – Ślōnzŏkōm niywiela majōm do pedzyniŏ? A przecã kożdy ś nich pytoł sie ô to samo, ô co my sie pytōmy, kożdego ś nich trŏpiyło to samo, co nŏs trŏpi. Tumaczynia mogōm nōm pokŏzać, że i my mogymy gŏdać ô tym wszyjskim, co dlō nŏs ważne, ô naszym bōlu, starościach, strachu, ô naszych nadziejach, miyłości i śnikach. Ku tymu niy jyno gŏdać, ale i gŏdać piyknie.

Pamiyntejmy tyż ô tym, że małe kultury, ściśniynte do rantu bez te sporsze, zawiyrajōm sie czynsto w ciasnym kōłku codziynnych szprymōw, z kerego niyrade wyłażōm. Jak se wejzdrzymy na to, co sie u nŏs pisze, to bydymy widzieli bezma same teksty ô Ślōnsku i Ślōnzŏkach, tak choćby istniało jakeś prawo, kere zakŏzuje nōm pisać ô czymś inkszym. Ku tymu, jak sie czytŏ te teksty, to niykej może sie zdŏwać, że ludzie sōm u nŏs podani na tych potympiyńcōw z dwadziestyj pieśni Dantowego „Piekła”, że „jejich gymby sōm poôbrŏcane / ku piyntōm; tymu do zadku wōm idōm, / że w przōd sie dziwać majōm zakŏzane”. Bo tyż w tych ślōnskich tekstach czytōmy zaôbycz ô dŏwnym życiu, dŏwnych zwyczajach i dŏwnych prziwiarkach. Niy chcã pedzieć, że to je niypotrzebne, dyć wiela razy mogymy suchać beraniŏ starzikōw ô tym, jak to sie kejś fajnie kulało felgi miyndzy klopsztangōm i hasiŏkym? Możno to sie dobrze przedŏwŏ na roztōmajtych „kōnkursach ślōnskij gwary”, ale je to tyż powrōz, kery sie bydzie zaciskoł tak dugo, aż kejś tã naszã kultura udŏwi. Folklor, ludowość to może być czyńść literatury, ale niy cołkŏ literatura. Jak nasza ślōnskŏ kultura mŏ przetrwać, to musi z tego placu miyndzy klopsztangōm i hasiŏkym wylyź, a tumaczynia mogōm jyj w tym pōmōż.

Podwiela co niy mōmy jeszcze swojego Keatsa i Kryłowa, swojego Dickensa i Dostojewskego. Dyć mogymy tumaczyć. Tumaczyć choćby jyno po to, coby pokŏzać nōm samym, iże po ślōnsku – tak samo jak po polsku, po czesku i pō miymiecku – idzie gŏdać i pisać ô wszyjskim. A jak już bydymy widzieli, że richtig idzie, to możno tyż znojdymy ôdpowiydź na pytanie, co robić, żeby sie ta nasza gŏdka jedyn rŏz niy straciyła.

_Mirosław Syniawa_HORACY

(65 p.n.e. – 8 p.n.e.)

ODA I, XI

(_Tu ne quaesieris, scire nefas, quem mihi, quem tibi_)

Niy trŏp sie tym, bo niy trza, jaki mie i ciebie

Je bez bogōw pisany kōniec kajś tam w niebie.

Smōl wrōżby, lepszyj ździerzeć to wszyjsko zetrwale,

Co życie niesie. Możno ta zima, kej fale

Kruszōm skały, ôstatniŏ, możno nŏs radować

Bydzie jeszcze niyjedna? Na krōtki rachować

Czas nadzieje muszymy, a że czas uciekŏ,

Chytej tyn dziyń i niy wierz dniōm, co sōm daleko.

ODA I, XXV

(_Parcius iunctas quatiunt fenestras_)

KŌNSEK KSIŌNŻKI - TAK NA SMAK