Deficyt niebieskich migdałów - ebook

PROLOG

Jurata, sierpień 1939 roku

Rozleniwione popołudniowe słońce obsypywało hojnymi pocałunkami obrośnięty różami taras willi przy ulicy Świętopełka 13. Lekkie trzcinowe meble powlekały kretonowe pokrowce, a rozstawione wokół gliniane garnki wypełniały przywiędłe od palących promieni kwiaty. Wszędzie panowała niezmącona cisza, przerywana od czasu do czasu brzęczeniem tłustych, ospałych bąków krążących nad domostwem.

W pewnym momencie na tarasie pojawił się sędziwy, dystyngowany mężczyzna z wąsem, w angielskim garniturze z białej flaneli i w kapeluszu z fantazją przysłaniającym jedno oko. Miał zmęczoną, zafrasowaną twarz i niecierpliwie zerkał na pustą drogę ciągnącą się wzdłuż willi. W końcu przysiadł na fotelu, nerwowo postukując lewą nogą obutą w eleganckie pantofle z krokodylej skóry, od Kielmana. Nagrzane niczym hutniczy piec powietrze raz po raz przecinały jego głębokie westchnienia.

Po kilkunastu minutach przed furtką zatrzymała się w tumanie kurzu poobijana ciężarówka Ursus. Mężczyzna wstał, podkręcił szpakowatego wąsa i ruszył w kierunku wysiadającego z samochodu jegomościa.

– Dzień dobry, panie Jagodziński! – zakrzyknął, wyciągając przed siebie obie ręce. – Ileż to ja się na pana naczekałem, doprawdy! – W głosie wąsacza pobrzmiewał wyrzut, przyzwyczajony był bowiem do punktualności podług szwajcarskich zegarków.

– Panie Kossak, albo to ode mnie ten czas zależy?! – fuknął przybysz, w rzeczy samej Heniutek Jagodziński. – Jurata to teraz jak, nie przymierzając, diabelski kocioł. Te turysty jak szaleńcy walą drzwiami i oknami! Imaginuje pan sobie, że w sezonie przyjeżdża tutaj nawet dwadzieścia pociągów dziennie? I któż to zaszczyca naszą prowincyjkę? Warszawka, Lwów, Poznań i, a jakże, pański Kraków! A jak im pociągów mało, to i bryczką, taksówką, autobusem, a nawet statkiem gawiedź się dostanie. I skąd to te ludziska pieniądze mają, ja się pytam?

Kossak ponownie podkręcił wąsa i odchrząknął znacząco, ale Jagodziński się rozgadał i ani myślał przestać.

– Najdalej wczoraj przejeżdżałem koło Lido… – sapnął, przecierając dłonią zroszone czoło. – No wie pan, tego wielkiego hotelu. Ojojoj, wielkie mecyje! Nawet drogę utwardzoną do niego poprowadzili, żeby paniom baronowym obcasiki się nie połamały, jak z tych limuzyn otulone we futra i świecidełka wysiadają! Jaka to teraz Francyja-elegancyja, mój ty Boże! Luksusy! Podobno w tym całym Lido jedynka całe dwanaście złotych kosztuje! A ty, szary człowieku, haruj na te parę groszy, co to warszawska śmietanka lekką ręką naraz wydaje! Świat się kończy, panie Kossak! Świat się kończy…

– Może przystąpmy w końcu do interesów, drogi Henryku?! – Wojciech zrobił srogą minę. – A co to my przekupy na targu, żeby po babsku plotkować? Przecież turysty to dla miejscowych zarobek łatwy, więc nie ma co narzekać i pomstować!

– Toć ja nie narzekam, prawdę tylko mówię – sumitował się Jagodziński.

„Coś dzisiaj ten Kossak nie w sosie – pomyślał gorzko – bo niczym giez kąsa, a normalnie zawsze sobie przecież gawędziliśmy i nawet na szklanicę kwasu chlebowego zapraszał, a dziś ino popędza. Taki sam on jak i inni, wielki pan! W łepetynie się poprzewracało z tego dobrobytu”.

Wojciech Kossak rzeczywiście od kilku dni miał wisielczy humor, ale wbrew temu, co sądził Jagodziński, czarne myśli zaprzątały jego głowę bynajmniej nie z powodu bogactwa, a raczej… niedostatku, choć sam wolał bardziej optymistycznie określenie – „przejściowe kłopoty finansowe”. Miewał je permanentnie, pomimo ciężkiej pracy i mnóstwa wyrzeczeń. Co prawda posiadał nadal kilka nieruchomości, oprócz domu letniskowego w Juracie, który upodobały sobie jego córki i najdroższa żona Maniusia, wille w Zakopanem i w Krakowie. Zasoby finansowe pozwalały mu również do tej pory na wynajem prestiżowej pracowni i studia mieszkalnego na piątym piętrze warszawskiego Bristolu przy Krakowskim Przedmieściu, ale cóż z tego, mój Boże, cóż z tego… Cała rodzina żyła ponad stan, a on nie potrafił odmówić wygórowanym i kosztownym zachciankom swoich kobiet. Umiały zbajtlować starego ojca na najbardziej wyszukane prezenty.

Jurata była taką właśnie babską zachcianką. Letnisko można było przecież najmować w sezonie, a niekoniecznie od razu je nabywać na własność. Same tylko rachunki za umeblowanie domku (tysiąc dwieście złotych!) przyprawiły go o palpitację serca. Dwa kompletne garnitury mebli, krzesła, stoły do brydża, nowoczesne tapczany ze specjalną skrytką na chowaną na dzień bieliznę, koce, poduszki, lampy i diabeł wie co jeszcze! Oczywiście sprzęty były najwyższej jakości, niekupowane gdzieś pokątnie, tylko na raty w warszawskim Domu Towarowym Bracia Jabłkowscy1! Dobrze, że szaf zamawiać nie musiał, bo pomysłowy był i w ścianie, która dzieliła większy pokój na dwa, des placards2 zrobić polecił.

1 Najsłynniejszy dom towarowy II Rzeczpospolitej.

2 fr. szafki

Połatał te wierzycielskie dziury częściowo gotówką, trochę wekslami i oczywiście obrazami, tworzonymi w gorączce i wcale nie tak starannie, jakby nakazywała przyzwoitość. Przysyłano mu do Juraty już zagruntowane płótna, a on je zamalowywał na łapu-capu i jeszcze mokre odsyłał do żydowskich handlarzy. Tworzył zazwyczaj w przeszklonej pracowni, którą polecił dobudować do swojego pokoju. Nawet na stare lata nie mógł sobie pozwolić na wielkopańskie artystyczne fochy i bez kręcenia nosem brał każdą intratniejszą fuchę. Zdarzało się nawet, że siedział przy sztalugach do późnej nocy, tworząc portrety na zamówienie majętnych i znaczących gości uzdrowiska, których szkicował bardzo miękką i korzystną dla nich (ech, ta próżność bogaczy) kreską.

Kossak zerknął zrezygnowany na przebierającego nogami naburmuszonego Jagodzińskiego. Nawet mu dziś nie zaproponował niczego do picia na ten gorąc, ale czas naglił.

– Pozwoli Henryk za mną do pracowni! – polecił surowo. – Obrazy jeszcze nie wyschły, ale Abe3 będzie zadowolony. Musi pan je tylko ostrożnie ułożyć na narożnych korkach, absolutnie nie mogą leżeć jeden na drugim, bo się pozlepiają i cała moja robota psu pod ogon. Farba jeszcze paruje!

3 Abel Gutnajer – przedwojenny kolekcjoner, marszand i historyk sztuki. W poszukiwaniu wartościowych płócien podróżował po całej Europie. Specjalizował się w sztuce XIX i początku XX wieku.

– A co mnie tu pan poucza, panie Kossak, jakbym ja jakim niemotą był?! – obruszył się Jagodziński. – Toć to ja przeca cały czas wożę te dzieła z pańskiej… fabryczki!

Wojciech nasrożył się na słowo „fabryczka”, choć Jagodziński nic złego nie miał na myśli. Ale cóż się dziwić człowiekowi, toć ta pospieszna twórczość właśnie tak dla postronnych obserwatorów wyglądała. „Życzliwi” coraz głośniej gadali o nim i Coco4, że się na drobnicę rozmieniają. Kossakowa fabryczka! Produkowali wespół obrazki systemem taśmowym, używając kalek popularnych wzorów, hajda z płótna na płótno. Kiedyś wymarzył sobie, że jego pracownia będzie prawdziwą ostoją sztuki. Ładna mi ostoja, pospolitej sztampy! Niepostrzeżenie stał się czołowym producentem malunków według jednego schematu. Jego repliki i portreciki schodziły ze sztalug niczym frukty w czekoladzie z taśmy w fabryce Wedla, a on marnował swój wielki, renesansowy talent, malując kolejne „końskie łby”, kirasjerów i trębaczy, „dziewczyny z ułanem” czy mierne studia pejzażowe z wrzosami, by mieć za co finansować kaprysy rodziny. Nie było jednak rady! Iluż to wierzycieli przeklinało go za nieterminowe spłaty?! Kiedy brakowało gotówki, oddawał należne długi w… obrazach! Zarówno córki, jak i żona kochały pieniądze i łatwo jak on je zarabiał, one umiały wszystko wydać. No przecież pecunia non olet, jak mawiali starożytni Rzymianie.

4 Syn Wojciecha, Jerzy.

Kiedy weszli do nasączonej niczym gąbka zapachem farb i werniksów pracowni malarza, Jagodziński na widok całej galerii podpartych o ściany płócien aż cmoknął z zadowoleniem i podziwem. Kossak pomimo sędziwego wieku nie spoczywał na laurach. Pan Abe będzie ze wszech miar ukontentowany! Może i jemu, Heniutkowi, coś z tego interesu skapnie? Zapobiegliwy marszand Gutnajer świetnie sobie radził na rynku, choć po prawdzie to Jagodziński nie pojmował, jak Żyd umiał gadać z temi artystami. Wychodziło mu to przednio, bo zaczynał skromnie, a teraz to już kilka mieszkań w Warszawie utrzymywał, nawet przy Kredytowej i Świętokrzyskiej. Aukcyje urządzał przy Mazowieckiej, pod numerem szesnastym, i tam właśnie Heniutek migusiem Kossakowe dzieła wieźć musiał, bo podobno cała śmietanka towarzyska stolicy już na nie czekała.

– Do roboty – powiedział półgłosem sam do siebie i zabrał się za przenoszenie obrazów do ciężarówki.

Za każdym razem oglądał się trwożliwie, albowiem miał nieodparte wrażenie, że ktoś mu się przygląda z ukrycia. W rzeczy samej tak było…

– Madzia! Oszalałaś! – zawołała niewysoka, krucha kobieta, otulając się powłóczystym szalem, cieniuchnym jaka gaza, kaskadami spływającym z jej drobnych ramion. Burza popielatych włosów wokół jej wąskiej i bladej twarzy wyglądała jak poranna letnia mgiełka.

– Chyba nie sądzisz w swojej naiwności, że z twoją słuszną posturą jesteś w stanie się schować za tym rachitycznym drzewkiem? – Mówiła to, oczywiście, złośliwie, ale obie siostry od zawsze lubiły wzajemne docinki i bezlitosne drwiny ze swojego wyglądu.

Zaledwie wczoraj pokłóciły się, jak zwykle, na śmierć i życie, ale para nowych pończoszek ze szwem do „wspólnego użytkowania” i szczere przyrzeczenie poprawy załatwiły sprawę.

Madzia, ubrana w długą plażową suknię, z włosami przewiązanymi fikuśnie (może nawet zbyt fikuśnie, zważywszy na „zaawansowany” wiek) lśniącą wstążką, prawie się przykleiła do pnia sosny. Udawała, że nie słyszy jęczenia starszej siostry.

– TEN CZŁOWIEK CIĘ WIDZI! – nie dawała za wygraną Lilka. – Stara, a głupia! Po co podglądasz Tatka?

– I kto to mówi?! Ja stara?! – prychnęła Madzia i ujęła się pod boki. – Mam ci przypomnieć, jak nakazałaś Tatce przemalować nasz dziecięcy portret na bryczce, żeby goście Kossakówki nie odkryli prawdziwej daty naszych urodzin?

– Wcale nie kazałam przemalowywać całego portretu! Tylko… rok. A poza tym to był nasz wspólny pomysł. Sama mówiłaś, że po co nam taka wiekopomna metryka? To są poufne informacje, a nie rozkład jazdy na dworcu kolejowym – uściśliła Lilka i zrobiła zeza, bowiem w tej chwili na jej lekko garbatym nosie usiadła ważka. Jej przezroczyste, cieniutkie jak pergamin skrzydełka drżały na ciepłym wietrzyku, który delikatnie muskał je niczym najczulsze struny harfy.

Lilka miała gładką cerę przypominającą płatek róży. Widniejące gdzieniegdzie drobne zmarszczki tylko dodawały jej uroku. Pastelowa uroda kobiety była liryczna, nienachalna, a przeraźliwie chude ramiona kontrastowały z nieproporcjonalnie dużym biustem. W krakowskich kuluarach szeptano złośliwie, że jest sztuczny i wypełniony płynną parafiną. Siostry Kossakówny nic sobie z tego nie robiły, przyzwyczajone do najbardziej wydumanych plotek na swój temat.

– I cóż nam dzisiaj z tego ukrywania? – jęknęła Madzia. – Obie jesteśmy wiekowymi matronami po czterdziestce. Nie mamy już szans na Miss Juraty, Miss Rozewia czy Miss Helu, ewentualnie możemy się załapać na Miss Chałup.

– Wolę to niż Miss Cypla5! – rzuciła Lilka i spochmurniała. Zdawało się, że wraz z nią cały świat spuścił nos na kwintę.

5 Tak ironicznie wypowiadały się siostry Kossakówny o organizowanych w tym czasie konkursach piękności, z których słynął Półwysep Helski. Magdalena Samozwaniec komentowała złośliwie, że skoro może być Miss Chałup, to czemu nie Miss Cypla.

W tym momencie zza ramienia Madzi, która stała oparta nonszalancko o drzewo, wychynęła wiewiórka o spiczastych uszach. Spostrzegawcza Lilka błyskawicznie dojrzała zwierzątko, zamarła i położyła palec na ustach. Ruda zdawała się nie zwracać uwagi na bliską obecność ludzi. Stanęła na tylnych łapkach, wczepiła pazurki w pokryty grubą korą pień i przechylając lekko główkę, zaczęła ogryzać trzymaną w łapkach szyszkę. Madzia, widząc zapatrzoną w drzewo siostrę, odwróciła się wolno i zerknęła za siebie.

– Czyż nie jest piękna? – szepnęła Lilka. – Wygląda jak mój Florek, zadziorny mały komik i akrobata. A może to on? Zobacz, ma takie same wypukłe złote oczy! A te wibrysy! Florek zawsze muskał mnie nimi po nosie, kiedy byłam smutna lub zamyślona.

Madzia drwiąco spojrzała na siostrę.

– Naprawdę sądzisz, że ten rudy obieżyświat przemierzyłby sam tyle kilometrów? Dał drapaka w bielańskim lesie, a zważywszy, że bez ciebie zawsze popadał w apatię i nie chciał jeść, na pewno dokonał już żywota.

– Mam nadzieję, że nikt mu w tym nie pomógł – odgryzła się Lilka i rzuciła Madzi pełne wyrzutu spojrzenie.

Nigdy nie zapomniała siostrze, że ta w wiecznym roztargnieniu przytrzasnęła drzwiami następcę Florka, o imieniu Sorek. To był prawdziwy wiewiórczy arystokrata, który razem ze swoją panią uwielbiał podgryzać francuskie rogaliki popijane ciepłym mlekiem. Po tragicznej śmierci ulubieńca, który stał się pierwszym niemym słuchaczem jej wierszy, już nigdy nie zdecydowała się na oswajanie kolejnej wiewiórki.

Chwilę potem ścieżką biegnącą wzdłuż brzóz tuż obok willi przeszła wesoła damsko-męska grupa. Madzia, widząc ubrane w wełniane trykoty i wielkie kapelusze damy, parsknęła z ironią.

– Nawet nie miały płaszczy kąpielowych i pantofelków z rafy. Nie wspominając o japońskich parasolkach z papieru i bambusa – drwiła. – Wielkie modnisie z raiku dla zamożnych. O tej porze powinny raczej nosić flanelowe spodnie i bluzki z wiązaniem na szyi.

Lilka już jej nie słuchała. Bez słowa wodziła palcem po ustawionej na stoliku wśród drzew amerykańskiej maszynie do pisania Underwood. Lubiła żartować, że kiedy kapryśnemu ustrojstwu nie spodoba się jakiś jej wiersz, odmawia współpracy i strajkuje, niecierpliwie czekając, aż autorka skoryguje tekst. Kochała swojego underwooda i zarazem go nienawidziła, twierdząc, że klawiatura wykrzywia brzydko kształt jej delikatnych palców, gorzej niż klawisze fortepianu dłonie pianisty.

Wielkie błękitne oczy Lilki spowiła mgła zamyślenia. Często tworzyły z Madzią na łonie natury i w Juracie, wśród wrzosów i borówek w lasku sąsiadującym z willą, miały swoje „biuro”.

– Czekaj… – zaczęła Madzia. – Zagadałam się tak, że nie policzyłam, ile obrazów wyniósł ten mizerny człowiek z pracowni Tatki. Mam się martwić, że znowu przyjdzie nam przycinać i tak już skromne wydatki? – Wydęła usta, a potem nagle zaświeciły się jej oczy. – Lilusia, chodź, przenocujemy dzisiaj w hotelu! Pójdziemy na dansing! Błagam cię, zgódź się! Włożymy te nowe długie kiecki z Paryża i pokopcimy cygaretki w bursztynowych fajeczkach. A może wolisz iść do Café Casino? Lilka, rozchmurz się w końcu! Co się dzieje?! Od rana jesteś skwaszona jak stara kapusta. Albo pogramy w brydża i bilard, chcesz?

– Nie… – Lilka pokręciła przecząco głową. – Nie będę się bawić. Wolę pobłądzić pomiędzy wydmami.

– A gdzie Mamidło? – zainteresowała się nagle Madzia.

W domu Kossaków tak się mówiło na żonę Wojciecha. Lilka lubiła nazywać matkę słodkimi zdrobnieniami: „najukochańsze Momo”, „Mamidło” lub „najdroższy Mamiś”.

– Pojechała autobusem do Jastarni. Tatko wysłał ją na shopping – mruknęła Lilka. – Jak zwykle dostała od niego trzydzieści złotych i za chwilę rozpromieniona zjedzie do domu z niepotrzebnymi gracikami – powiedziała, a na jej czole pojawiła się głęboka pionowa zmarszczka.

Tajemnicą poliszynela był fakt, że Wojciech Kossak nagminnie zdradzał żonę, ale nadal bardzo ją kochał i zawsze o nią dbał. Obie córki przymykały na to oko, bo wielkiemu artyście wybaczało się przecież wszystko. Bywały zazdrosne, ale wyłącznie o to, że ojciec wydawał czasem na swoje flamy więcej niż na nie.

– Tym się tak martwisz? – rzuciła zdziwiona Madzia. – Nie bądź głuptasem. A bo to nowość?

– Dobrze wiesz, że nie chodzi o Tatkę i jego kochanice! – wybuchła w końcu Lilka i mocniej otuliła się szalem. – Przecież stoimy w obliczu wojny! Dlaczego wszyscy udajecie, że nic się nie dzieje?! Ta beztroska mnie przeraża!

– Znowu snujesz te swoje katastroficzne wizje! – Madzia tupnęła gniewnie. Spod jej bucika uniósł się malowniczy tuman kurzu. – Nie będzie żadnej wojny! Już kilka razy wracałaś w popłochu do Warszawy, do swojego Lotka. To on kładzie ci te bzdury do głowy?

– Mój mąż jest oficerem lotnictwa i jak nikt z was zdaje sobie sprawę z powagi sytuacji – oburzyła się Lilka. – Wy doprawdy żyjecie w bańce, kompletnie oderwani od rzeczywistości! Nie czujesz, że nad nami wszystkimi wisi jakaś klątwa? To już nie ta sama Jurata co przed rokiem, tylko jakieś jej odgrzewane naprędce marne resztki! Zjadacie je ze smakiem, udając, że są wykwintną francuską potrawą, a jutro, najdalej pojutrze obudzicie się z rozstrojem żołądka, śmiertelnie chorzy!

– Lilusiu, nie baw się w Kasandrę. Nawet Stefanek Ossowiecki6 mówi, że to wszystko, ten cały propagandowy wojenny dym, rozejdzie się po kościach. – Madzia wydęła usta. – A chyba sama przyznasz, że można mu zaufać. Ma nadprzyrodzone zdolności! Twierdziłaś niedawno, że przy Stefanku twoja poetycka aura szaleje i co rusz zmienia swoją barwę.

6 Najsławniejszy polski jasnowidz II RP. Brylował w kręgach artystów, arystokratów i polityków. Utrzymywał, że potrafi przepowiadać przyszłość i relacjonować wydarzenia sięgające nawet prehistorycznych czasów.

– Tym razem Stefan się myli. Kilka złotych strzałów i uratowanie honoru polskiej czekolady nie czyni go geniuszem7. Wojna wisi na włosku! – upierała się Lilka. – Ossowiecki do znudzenia powtarza, że jedyne prawdziwe zagrożenie dla globu to „napór żółtej rasy”, kompletnie lekceważąc imperialistyczne zapędy Hitlera. Nie pojmuję tego, dlatego bardzo cię proszę, Magdusiu, wracaj ze mną do Warszawy. Zaklinam cię na wszystkie świętości!

7 Ossowiecki chętnie rozwiązywał zagadki kryminalne. W 1931 roku odkrył tajemnicę zanieczyszczania słodyczy metalem w zakładach Wedla. Mawiano wtedy, że uratował honor polskiej czekolady.

W tym momencie uszu obu sióstr doszło niecierpliwe nawoływanie jedynaczki Madzi.

– Chodźmy nad morze – marudziła Tereska, zwana Reksą, ciągnąc matkę za ramię i robiąc nadąsaną minę. – Starszy tata mówił, że mamy uważnie obserwować morskie bałwany i nie bać się w nie wskakiwać.

Wojciech Kossak nie znosił, kiedy wnuczka nazywała go dziadkiem, wymyślił więc sprytnie określenie „starszy tata”, które dziewczynka ochoczo podchwyciła.

– Dobrze już, dobrze, Reksa, nie szarp mnie tak, bo wyrwiesz mi ramię z korzeniami! – fuknęła Madzia. – Jutro wrócimy do tej rozmowy – powiedziała, patrząc uważnie na Lilkę.

Siostra miała mocno zaciśnięte usta i nieprzejednany wyraz twarzy. A to nie wróżyło niczego dobrego…

*

Nazajutrz po śniadaniu, na które jak zwykle podano wyśmienitą czarną kawę i bułeczki, Lilka ze spakowaną walizką stanęła przed siostrą.

– Nie mogę siedzieć tutaj bezczynnie. Jadę do Lotka8. Odprowadź mnie na dworzec, Magasiu… – poprosiła cicho.

8 Mąż Marii, lotnik Stefan Jasnorzewski, zwany Lotkiem, przebywał w tym czasie w służbowym mieszkaniu w stolicy.

Miała na sobie granatową jedwabną sukienkę w różowe grochy, sznur sycylijskich korali i słomkowy kapelusz ze wstążką. Jej pociętą drobnymi zmarszczkami bladą twarz przysłaniał cień, a w wielkich, blisko osadzonych oczach czaiły się niezgłębiony ból i strach.

– A jednak! Jak zwykle musi być tak, jak ty chcesz! – fuknęła Madzia. – Dlaczego jesteś taka uparta?! Ja nigdzie nie idę, jestem umówiona na plażę. – Musnęła wypielęgnowanymi dłońmi płatki uszu ozdobione białymi klipsami, kupionymi kilka dni temu w nadmorskim sklepie z pamiątkami. – Żal nie korzystać z tak pięknych ostatnich dni lata. Tym bardziej że według ciebie zostało nam tej beztroski już tak niewiele – ironizowała.

– Trudno… Bądź zatem zdrowa, Magdusiu – powiedziała Lilka i samotnie podeszła do furtki.

Magda spojrzała rozzłoszczona na siostrę z ukwieconego ganku letniska. Coś, jakby niewidzialne imadło, ścisnęło ją nagle za serce. Pochylona Lilka szła wolno z walizką, a potem znikła nagle jak ukryte za gęstymi koronami drzew słońce.

To wtedy widziały się po raz ostatni.

Kilka dni później świat już na zawsze zmienił swoje oblicze.

I rozpętało się piekło.