Dieta seniora - ebook

NAJWAŻNIEJSZE ZASADY ZDROWEGO TRYBU ŻYCIA SENIORA

1. Codziennie należy spożywać 5–6 posiłków o mniejszej objętości, a dużej wartości odżywczej.
2. Głównym źródłem energii w diecie powinny być węglowodany złożone, pochodzące z pełnoziarnistych produktów zbożowych, których tolerancję należy ocenić indywidualnie.
3. Warzywa należy spożywać co najmniej 5 razy dziennie, a owoce 2–3 razy. Jeśli nie są dobrze tolerowane, można podawać je w formie zmiksowanej lub przecieranej.
4. W codziennej diecie powinny się znaleźć 3 porcje produktów mlecznych. Jeśli laktoza nie jest dobrze tolerowana, należy ograniczyć ilość mleka, a sięgać po fermentowane produkty mleczne jak jogurt czy kefir oraz sery.
5. Zaleca się spożywanie ryb, jaj, drobiu i nasion roślin strączkowych jako źródła cennego białka, a unikanie tłustych mięs i ich przetworów.
6. Należy wybierać tłuszcze pochodzenia roślinnego i spożywać je najlepiej w formie surowej bez podgrzewania, np. oliwa z oliwek do sałatki.
7. Słodycze, słone przekąski i alkohol warto wyeliminować z codziennego menu lub spożywać je z dużym umiarem.
8. Codziennie należy wypijać co najmniej 2 l płynów, najlepiej naturalnej wody mineralnej, a także herbat, szczególnie ziołowych.
9. Codziennie należy dbać o aktywność fizyczną i umysłową.
10. Przy przygotowywaniu posiłków dla niesamodzielnych osób starszych należy uwzględniać upodobania seniora, dbać o walory smakowe i estetyczne dań, a także o przyjazną i spokojną atmosferę podczas spożywania posiłku.Proces starzenia się stanowi nieodłączną część ludzkiego życia. Jest to naturalna kolej rzeczy i jeden z wielu etapów, przez które człowiek przechodzi od narodzin do śmierci.

Zagadnienia dotyczące ludzi w starszym wieku stały się w ostatnich latach przedmiotem licznych badań i dyskusji. Postęp cywilizacyjny spowodował wydłużenie się ludzkiego życia, a to z kolei przyczyniło się do stałego wzrostu odsetka osób starszych w populacji krajów uprzemysłowionych. Osoby, które przekroczyły 60. rok życia, stanowią, zarówno w Polsce, jak i w innych krajach rozwiniętych, najszybciej zwiększającą się część ogółu ludności. Aktualnie ponad 10% ogólnej populacji świata to osoby w wieku podeszłym, a według prognoz do 2050 r. odsetek ten wzrośnie do 20, a więc co piąta osoba będzie osobą starszą. To narastające starzenie się społeczeństwa jest nieuniknione i nieodwracalne, dlatego tak ważne jest zwrócenie szczególnej uwagi na pojęcia związane z jakością życia w podeszłym wieku.

Proces starzenia się organizmu prowadzi do stopniowego ograniczania sprawności funkcjonalnej i zwiększenia zapadalności na choroby. Statystyczny polski senior cierpi średnio na trzy–cztery choroby przewlekłe i przyjmuje pięć–sześć różnych leków. Współczesne teorie dotyczące starzenia się organizmu odrzucają jednak poglądy, że to sam ten proces powoduje powstawanie chorób. On jedynie stwarza ku temu warunki, a duże znaczenie, zarówno w przyspieszaniu procesów starzenia, jak i zwiększaniu ryzyka rozwoju chorób, mają czynniki środowiskowe, głównie związane ze stylem życia i sposobem odżywiania. To, jak wygląda starość, zależy też w dużej mierze od osobistego zaangażowania, a często również od obecności i pomocy innych osób.

Wiedza przedstawiona w tej książce ukazuje, jak duże znaczenie ma poznanie i zrozumienie starości, a także jak ważna jest codzienna dieta w życiu seniora. Dietoterapia chorób związanych z wiekiem, jak również wszelkie aspekty żywienia osób starszych są tematem, który ciągle się rozwija i wzbogaca o nowe badania, ich wyniki, dyskusje i wnioski. Z tego powodu warto stale poszerzać wiedzę na temat żywienia człowieka zarówno w okresie wzrostu, dojrzewania, dorosłości, jak i późnej starości. Jest to niezwykle istotne w czasach, gdy liczba osób starszych stale rośnie. My również pewnego dnia staniemy się osobami starszymi, a jakość naszego życia zależeć będzie od dalszego rozwoju cywilizacyjnego, w tym rozwoju medycyny, od tego, jaki styl życia prowadzimy teraz i jaki będzie on w przyszłości, a być może także od innych osób, które staną się naszymi opiekunami z chwilą ograniczenia samodzielności. Dieta prozdrowotna i aktywny tryb życia stanowią najwłaściwszą drogę do tzw. pomyślnego starzenia się, które jest procesem optymalizacji możliwości zachowania zdrowia (fizycznego, społecznego i psychicznego) umożliwiającym osobom starszym czynne uczestnictwo w życiu społecznym bez dyskryminacji ze względu na wiek, a tym samym pozwalającym na odczuwanie satysfakcji i radości z niezależnego życia.

Niniejsza publikacja ma na celu ukazanie najważniejszych zależności między sposobem odżywiania a stanem zdrowia ludzi w starszym wieku. Książka łączy cechy praktycznego poradnika z kompendium wiedzy teoretycznej o prawidłowym odżywianiu w okresie starości. Skierowana jest do seniorów, członków ich rodzin i opiekunów, a także pielęgniarek, lekarzy, dietetyków, pracowników placówek opieki krótko- i długoterminowej oraz wszystkich innych, którzy pragną się dowiedzieć, w jaki sposób, za pomocą racjonalnego odżywiania i prozdrowotnego stylu życia, opóźnić procesy starzenia, zmniejszyć ryzyko rozwoju chorób wieku podeszłego, złagodzić bóle i dolegliwości wynikające z chorób już istniejących, ograniczyć ryzyko ich powikłań, a także jak zachować siły i witalność, by jak najdłużej cieszyć się niezależnym życiem i sprawnością fizyczną. Publikacja zwraca ponadto uwagę na znaczenie innych w życiu seniora, szczególnie w życiu osób niepełnosprawnych i wymagających opieki.

Książka składa się z trzech części w całości poświęconych tematyce starzenia się i prozdrowotnej diecie seniora.

Część I umożliwia poznanie podstawowych zagadnień i zrozumienia starości jako naturalnego, fizjologicznego etapu życia człowieka. Wskazuje na czynniki modyfikujące starzenie się, wyjaśnia zmiany zachodzące w organizmie i wynikające z tego problemy osób starszych, a także porusza problem postrzegania starości przez nie i przez osoby młode.

Część II poświęcona jest wyjaśnieniu najważniejszych pojęć z zakresu żywienia człowieka w odniesieniu do wieku podeszłego. Uczy, jak monitorować stan zdrowia wynikający ze zwyczajowego żywienia oraz jak zapobiegać częstemu w tej grupie wiekowej niedożywieniu. W tej części książki opisano składniki pokarmowe i produkty spożywcze niezbędne w diecie seniora oraz wyjaśniono zasady zdrowej diety po 60. roku życia. Zwrócono także uwagę na takie pojęcia, jak edukacja żywieniowa osób starszych, żywność funkcjonalna, suplementacja diety czy interakcje leków z żywnością.

Część III i zarazem ostatnia książki to spis różnego rodzaju chorób i zaburzeń stanu zdrowia, w których zastosowanie odpowiedniego postępowania dietetycznego może przynieść pozytywne efekty zdrowotne w postaci łagodzenia objawów, zahamowania toczącego się procesu chorobowego i zmniejszenia ryzyka rozwoju groźnych powikłań. W tej części, poza dietą w chorobach, poruszono także ważny temat aktywności fizycznej osób w podeszłym wieku, wyjaśniono, jak powinno wyglądać żywienie w okresie okołooperacyjnym, oraz zwrócono uwagę na korzystne właściwości niektórych ziół. Istotnym elementem jest również temat żywienia w chorobach neurodegeneracyjnych przebiegających z demencją, czyli zaburzeniami funkcji poznawczych, np. chorobie Alzheimera. Poza zaleceniami dietetycznymi zwrócono też uwagę na duże znaczenie opiekuna niesamodzielnej osoby starszej w utrzymaniu dobrego stanu odżywienia, dobrego samopoczucia i wysokiej jakości życia seniora niepełnosprawnego. Przedstawiono m.in. praktyczne wskazówki dotyczące karmienia czy komunikacji z osobami dotkniętymi demencją.Rozdział 1. Czym jest starzenie się organizmu?

Starzenie się organizmu jest niezwykle obszernym tematem, który obejmuje wiele kwestii natury biologicznej, psychologicznej i społecznej. Starość według jednego ze staroniemieckich powiedzeń to szpital, który przyjmuje wszystkie choroby. Rzeczywiście w tym okresie stopniowo zmniejsza się sprawność narządów, zaburzona zostaje równowaga wewnątrzustrojowa, ustaje intensywne odbudowywanie komórek, a cały organizm staje się coraz mniej odporny na choroby. Toczące się procesy starzenia zwiększają ryzyko rozwoju chorób zakaźnych, chorób układu krążenia, cukrzycy czy nowotworów.

Zachodzące zmiany i podatność na występowanie chorób zwiększają prawdopodobieństwo śmierci. Wraz z wiekiem zmniejsza się także zdolność organizmu do zmian środowiskowych, ograniczona zostaje samodzielność życiowa człowieka, a tym samym rośnie jego uzależnienie od innych osób, co w dużym stopniu pogarsza jakość życia osoby starszej.

Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization, WHO) definiuje jakość życia jako „poczucie jednostki co do jej pozycji życiowej w ujęciu kulturowym oraz systemu wartości, w którym ona żyje, w odniesieniu do jej osiągnięć, oczekiwań, standardów i zainteresowań”. Jakość życia wiąże się także nierozerwalnie z akceptacją swojego stanu zdrowia, zachodzących zmian i ewentualnych chorób oraz z umiejętnością przystosowania się do nowej sytuacji życiowej.

Najogólniej starzenie się to ciągły, długotrwały i nieodwracalny proces fizjologiczny postępującego upośledzania funkcji organizmu przy zachowaniu homeostazy wewnętrznej i zmniejszającej się stabilności organizmu. Starość nie musi być jednak kojarzona wyłącznie z chorobami i niedołęstwem, gdyż również w starszym wieku można się cieszyć dobrym stanem zdrowia i sprawnością mimo wielu ograniczeń, jakie niesie za sobą fizjologiczny, a więc naturalny proces starzenia się organizmu.

Czy można wpłynąć na proces starzenia się?
Wyróżnia się starzenie fizjologiczne (pierwotne), które uwarunkowane jest genetycznie i zachodzi przez całe dorosłe życie, oraz starzenie się patologiczne (wtórne, chorobowe), które przyspieszyć mogą różne czynniki środowiskowe. Fizjologiczne starzenie się organizmu jest zjawiskiem naturalnym i nie ma możliwości jego uniknięcia. Możliwe jest natomiast wpływanie na czynniki zewnętrzne determinujące starzenie wtórne i choć nie da się zupełnie zatrzymać procesu starzenia, można go znacząco opóźnić.

Czynniki środowiskowe przyspieszające proces starzenia się to:

- nieprawidłowe nawyki żywieniowe;
- żywność i woda niskiej jakości (zanieczyszczona, obfitująca w substancje obce);
- promieniowanie jonizujące;
- stres;
- nałogi i uzależnienia (palenie tytoniu, alkohol, narkotyki);
- mała lub ograniczona do minimum aktywność fizyczna;
- zanieczyszczenie środowiska;
- narażenie na szkodliwe bakterie;
- hałas, wibracje.

Nauka zajmująca się procesem starzenia się człowieka, a także naukowym badaniem wszelkich aspektów biologicznego, psychologicznego i społecznego starzenia się to gerontologia. Inne pojęcia zasługujące na uwagę to:

- Geriatria – gałąź gerontologii i medycyny, która zajmuje się podstawowymi aspektami zdrowia i opieki zdrowotnej nad osobami starzejącymi się i starymi, a także chorobami wieku starszego – diagnostyką, profilaktyką i leczeniem tych chorób.
- Gerodietetyka – dział dietetyki zajmujący się racjonalnym żywieniem ludzi starzejących się i starszych. Celem gerodietetyki jest określenie i dobór odpowiedniego rodzaju pożywienia koniecznego do zachowania zdrowia w starszym wieku.
- Geragogika – pedagogika ludzi starzejących się i starszych, dział gerontologii społecznej równoległy do gerontopsychologii i gerontosocjologii. Celem geragogiki jest m.in. pielęgnowanie sprawności psychicznej i fizycznej osób starszych czy osiągnięcie większej satysfakcji życiowej w podeszłym wieku.

Rozdział 2. Kiedy zaczyna się starość

Ustalenie granicy starości jest trudne, gdyż w znacznym stopniu zależy od uwarunkowań osobniczych, czynników środowiskowych, geograficznych, ekonomicznych i społecznych, nie zapominając o biologicznych i psychologicznych aspektach starzenia się. Proces ten jest odmienny u mężczyzn i u kobiet, inaczej przebiega na wsi, a inaczej w mieście, w różnym tempie starzeją się poszczególne rasy i narody. Z tych powodów nie ma jednej, obiektywnej granicy między wiekiem średnim człowieka a jego starością.

Pokolenie dziadków – fenomen ewolucyjny
W epoce kamiennej, czyli około 30 tysięcy lat temu przeciętna długość życia Homo sapiens wynosiła najprawdopodobniej 18–20 lat, zdarzały się jednak osoby dożywające 35.–40. roku życia. W tym czasie zaczęła wzrastać żywotność ludzi, a poza rodzicami i dziećmi pojawiło się pokolenie dziadków, co odróżniało człowieka od pozostałych ssaków naczelnych.

W starożytności człowiek w wieku 35–40 lat uważany był za starego, co wynikało ze znacznie krótszego życia ludzi z tamtego okresu (przeciętna jego długość wynosiła wówczas 22 lata, w okresie średniowiecza wzrosła do 33 lat). Na przestrzeni stuleci średnia długość życia znacząco wzrastała, co zawdzięcza się przede wszystkim postępowi cywilizacyjnemu, w tym rozwojowi medycyny (wprowadzenie w XX w. szczepień ochronnych, antybiotyków i wielu innych leków oraz nowych metod terapii chorób). Do wydłużenia życia przyczyniły się także polepszenie warunków mieszkaniowych i warunków pracy, poprawa warunków sanitarnych oraz większy dostęp do żywności o odpowiedniej jakości zdrowotnej.

W połowie XIX w. ludzie żyli średnio 40 lat, poza Szwedami, którzy dożywali wieku 45 lat, a więc cieszyli się długowiecznością. Obecnie średnia długość życia w Polsce wynosi dla kobiet 80,1 roku, dla mężczyzn zaś 71,4 roku, a do 2030 r. wzrośnie odpowiednio do 83,6 i 77,5 roku¹. W związku z wydłużeniem średniej długości życia zmianie uległo również określanie granicy wieku osób starszych.

Mimo trudności w ustaleniu początku starości eksperci WHO stworzyli klasyfikację dotyczącą wieku ludzi:

- 45–59 lat – człowiek w wieku średnim, wiek średni lub wiek przedstarczy;
- 60–74 lat – człowiek w wieku starszym, wiek starzenia się, wiek podeszły lub tzw. wczesna starość;
- 75–89 lat – człowiek stary, wiek starczy lub tzw. późna starość;
- 90 lat i więcej – człowiek bardzo stary, wiek sędziwy lub tzw. długowieczność

W niektórych krajach, w tym również w Polsce stosuje się pojęcie wieku emerytalnego, określającego osoby powyżej 65. roku życia jako starsze.

Rozdział 3. Starzenie się społeczeństwa

Osoby starsze stanowią, zarówno w Polsce, jak i w innych krajach uprzemysłowionych, stale zwiększającą się część ogółu ludności. Postęp cywilizacyjny oznacza poprawę warunków bytowych i lepszą opiekę medyczną oraz umożliwia prowadzenie prozdrowotnego stylu życia. Skutkiem tego jest zwiększenie jakości życia i wydłużenie czasu jego trwania, a tym samym wzrost w populacji odsetka osób powyżej 60. roku życia. Zjawisko to nazywane jest starzeniem się społeczeństwa.

Obecnie na świecie żyje około 580 milionów ludzi po 60. roku życia, spośród których ponad 60% mieszka w krajach rozwiniętych (o wysokim statusie socjalno-ekonomicznym). Do 2020 r. liczba osób starszych wzrośnie na świecie do 1 miliarda².

Demograficzne starzenie się to proces wzrostu udziału w społeczeństwie osób starszych, odzwierciedla zmiany zachodzące w jego strukturze, m. in. proporcji ludzi starszych i osób w młodszym wieku, w tym dzieci. Próg demograficznej starości to 7% ludzi w wieku 65 lat i więcej w stosunku do ogółu ludności (lub 12% osób w wieku 60 lat i więcej). W skali całego świata najstarsza demograficznie jest Europa, w której około 20% stanowią ludzie starsi. Według prognoz liczba ta będzie wzrastać, do 25% w 2020 i 35% w roku 2050³.

W 2014 r. liczba ludności Polski wynosiła 38,5 miliona, z czego ponad 8,5 miliona (22%) stanowiły osoby w wieku 60 lat i więcej. Od 1989 r. liczba osób w starszym wieku wzrosła w Polsce o 2,9 miliona. W populacji osób starszych większość stanowią kobiety – przypada ich 143 na 100 mężczyzn w starszym wieku⁴.

Do dwóch podstawowych przyczyn starzenia się ludności zalicza się wydłużenie czasu trwania ludzkiego życia oraz spadek liczby urodzeń. W Polsce istotne znaczenie mają także migracje. Szczególnie w słabiej rozwiniętych gospodarczo regionach, skąd więcej młodych ludzi wyjeżdża za granicę w poszukiwaniu zatrudnienia, obserwuje się znaczny wzrost odsetka ludzi w podeszłym wieku. Na uwagę zasługuje także proces podwójnego starzenia się ludności, a więc wzrost odsetka osób w wieku 80 lat i więcej w całej populacji osób starszych. Stale wzrasta także liczba stulatków, czyli osób, które przekroczyły 100. rok życia.

Rozdział 4. Postrzeganie starości

4.1. Starość w subiektywnej ocenie osób po 60. roku życia

Starość definiuje się zazwyczaj wiekiem metrykalnym (kalendarzowym). Warto zwrócić uwagę na to, jak starość postrzegają same osoby starsze i kiedy, ich zdaniem, ona się zaczyna. W 2013 r. przeprowadzono badanie dotyczące początku starości w subiektywnej ocenie kobiet i mężczyzn w starszym wieku⁵. Badaniem objęto osoby powyżej 60. roku życia, których zadaniem było udzielenie odpowiedzi na dwa pytania:

- Co to jest starość?
- Kiedy według Pani/Pana zaczyna się starość?

Odpowiedzi na pytania podzielono na trzy grupy, wyróżniając odpowiedzi o charakterze obojętnym, pozytywnym i negatywnym.

Na pytanie „Co to jest starość?” ponad połowa badanych osób udzieliła odpowiedzi o charakterze obojętnym, postrzegając starość jako:

- kolejny etap w życiu człowieka;
- czas przejścia na emeryturę;
- czas, kiedy człowiek porusza się wolniej i ma siwe włosy;
- czas, w którym wygląd się zmienia i nie można już robić wszystkiego jak dawniej.

Nieco mniej niż połowa postrzega starość w sposób negatywny, a przykładowe odpowiedzi na pytanie, czym jest starość, to:

- niepewność i nieporadność, bezradność; często towarzyszy jej samotność i choroba;
- niedołężność fizyczna i psychiczna;
- zależność od innych osób, niezdolność do samoobsługi;
- starość jest zła, to jedyna rzecz, która nie wyszła Panu Bogu.

Jedynie 25 respondentów z grupy 350 osób udzieliło na to pytanie odpowiedzi o charakterze pozytywnym. Według tych osób starość to:

- czas samorealizacji, jest pozytywna;
- czas odpoczynku, zabawy z wnukami; należy cieszyć się życiem;
- czas na spełnianie swoich marzeń, hobby, czas na relaks;
- właśnie ten czas, w którym się znajduję, czas na spotkania z przyjaciółmi.

Kobiety w porównaniu z mężczyznami częściej definiowały starość w sposób negatywny, a wiek osób badanych nie wpływał na jej postrzeganie.

Na drugie pytanie „Kiedy według Pana/Pani zaczyna się starość?” ponad połowa badanych osób scharakteryzowała jej początek opisowo, pozostałe zaś wyznaczyły konkretny wiek kalendarzowy.

Wybrane odpowiedzi określające początek starości w subiektywnej ocenie osób po 60. roku życia to:

- Początek starości jest sprawą indywidualną. Można być starszym wiekiem i czuć się młodo.
- Początek starości to czas, kiedy człowiek zaczyna mieć problemy ze zdrowiem.
- Starość zaczyna się, kiedy człowiek staje się niesprawny i nie może sam wychodzić z domu.
- Starość zaczyna się wtedy, gdy miejsce marzeń zajmują wspomnienia.
- Starość zaczyna się, kiedy sprawność fizyczna i umysłowa jest zdecydowanie gorsza niż wcześniej.
- Starość zaczyna się, kiedy najprostsze czynności zaczynają sprawiać trudność, a tym samym człowiek staje się obciążeniem dla innych z najbliższego otoczenia, którzy nie są na to przygotowani.
- Starość zaczyna się, kiedy człowiek zaczyna mieć kłopoty z pamięcią.
- Starość zaczyna się, kiedy dzieci są już duże i opuszczają dom rodzinny.
- Starość zaczyna się, kiedy człowiek przechodzi na emeryturę.
- Starość zaczyna się w różnym wieku, nie wszystkie osoby starzeją się jednakowo. Można być 30-letnim staruszkiem lub 60-letnim młodzieńcem. Jest to zależne od nas samych.
- Starość zaczyna się wtedy, kiedy człowiek ma problemy z wykonywaniem czynności dnia codziennego.

Inni respondenci jako początek starości podawali konkretny wiek kalendarzowy, prawie połowa tych osób za granicę starości uznaje ukończenie 65. roku życia. Prawie co trzecia osoba uważała jednak, że starość rozpoczyna się wcześniej; według niektórych jest to wiek 50–55, a nawet 40 lat. Co czwarta pytana osoba uważała, że starość zaczyna się znacznie później, w wieku 70, 80 lub 85 lat.

Przeprowadzone badanie ukazuje, jak bardzo różni się postrzeganie starości i wyznaczenie jej początku przez same osoby starsze. Proces starzenia się organizmu przebiega w różnym tempie i stopniu u poszczególnych osób. Poza widocznymi zmianami wizerunku oraz niewidocznymi, lecz możliwymi do stwierdzenia innymi zmianami w organizmie nie można zapomnieć o subiektywnej ocenie swojego stanu, o nastawieniu – pozytywnym, negatywnym bądź obojętnym, jak również o poglądach dotyczących starości i życia osób starszych.

Ustalenie jednej, konkretnej i obowiązującej dla wszystkich granicy starości jest niemożliwe, a w życiu codziennym także niepotrzebne. Klasyfikacja wieku jest natomiast konieczna do celów statystycznych, naukowych i medycznych. Zatrważające jest negatywne postrzeganie starości przez osoby w podeszłym wieku. Tym bardziej należy dążyć do poprawienia jakości ich życia, aby starość nie kojarzyła się jedynie z niesprawnością i chorobami, a z czasem spokoju, odpoczynku i samorealizacji.

Starzenie się nie jest procesem nagłym, pojawiającym się z dnia na dzień. Zachodzi przez całe dorosłe życie, postępuje i nieodwracalnie zmienia organizm. Obserwacja fizycznych i psychicznych zmian daje możliwość oswojenia się z myślą o nieuchronnej starości, a także ukształtowania pewnych poglądów na temat końcowej fazy życia. Akceptacja procesu starzenia się zależy od wielu czynników, takich jak: płeć, wiek czy cechy osobowości, ale także od tzw. bilansu życiowego, a więc pozytywnych i negatywnych doświadczeń życiowych oraz od wypracowanej już w młodości postawy wobec starości.

4.2. Osoby starsze w percepcji ludzi młodych

Percepcja to m.in. zauważenie i odbiór sensoryczny postrzeganego obiektu, zrozumienie go i reakcja na niego. Percepcja stanowi źródło przekonań, a to, w jaki sposób człowiek postrzega drugiego człowieka, przyczynia się do zachowania wobec niego. Stosunek społeczeństwa do starości i problemów ludzi starszych zmieniał się w ciągu wieków, a uwarunkowany był m.in. wyznawaną religią, poziomem kulturowym, warunkami politycznymi i gospodarczymi państwa. Najważniejszym czynnikiem wpływającym na kształtowanie i ewentualną zmianę poglądów dotyczących starości i zachowań wobec osób starszych jest środowisko, a więc najbliższe otoczenie jednostki. Doświadczenia życiowe czy zasób posiadanej wiedzy również mogą modyfikować wyobrażenia na temat schyłku życia i wpływać na charakter prezentowanych przez człowieka postaw wobec osób w podeszłym wieku.

W przeszłości senior postrzegany był jako człowiek o postawie mędrca. Ludzie starsi służyli społeczeństwu radą i doświadczeniem, otaczano ich ogromnym szacunkiem i poważaniem społecznym. Mimo że starzenie się jest naturalnym procesem rozwojowym człowieka, stosunek ludzi młodych do starości i osób starszych uległ zmianie. Starość stała się przedmiotem lęku, obawy i niepokoju. Ludzie młodzi nieprzychylnie interpretują starość, która kojarzy im się z wykluczeniem społecznym, osłabieniem autorytetu, niesprawnością intelektualną i fizyczną, potrzebą ciągłej opieki, chorobami, gorszą sytuacją materialną i poczuciem biedy, bezradnością i ogólną słabością⁶.

Wyniki badań prowadzone przez CBOS (Centrum Badania Opinii Społecznej) pokazują, że co czwarty Polak ma wobec ludzi w starszym wieku postawę dystansu, obojętności lub niechęci⁷.

Percepcja starości ukazywana jest w wynikach różnych badań prowadzonych wśród młodych ludzi. Stosunek młodzieży i młodych osób dorosłych do problemu starości nie jest i nigdy nie był jednolity, niezależnie od czasu, miejsca czy płci. Pojawiają się pozytywne opinie na temat osób starszych, które opisywane są jako osoby troskliwe, uprzejme, godne zaufania, rozsądne, doświadczone i pogodne. Dominującą postawą jest jednak deprecjonowanie seniorów. Niepokoi zjawisko szerzącej się gerontofobii przejawiającej się m.in. dystansem i brakiem zrozumienia dla ich potrzeb. Powodem tego mogą być silnie utrwalone społeczne stereotypy i uprzedzenia, nabywane już w okresie dzieciństwa, rozwijane w ciągu całego życia i przechodzące z pokolenia na pokolenie. Postawa ta reprezentuje inne opisywane zjawisko dotyczące postrzegania starości, jakim jest ageizm, czyli zestaw przekonań, uprzedzeń i stereotypów mających swe podstawy w biologicznym zróżnicowaniu ludzi, związanym z procesem starzenia się, które dotyczą kompetencji i potrzeb osób w zależności od ich wieku. Ageizm jest zjawiskiem dyskryminacji i przejawiać się może poprzez niedostrzeganie i lekceważenie seniorów, obojętność na ich potrzeby, protekcjonalizm, nadopiekuńczość, izolację społeczną, a nawet agresję czy wykorzystywanie niewiedzy lub niepoczytalności do celów zarobkowych⁸.

Poza stereotypami do czynników warunkujących zdystansowanie ludzi młodych do pokolenia osób starszych mogą należeć postawy rodziców i rówieśników, brak lub niewystarczająca edukacja społeczna dotycząca ludzi w wieku poprodukcyjnym oraz własny lęk przed starością.

Na stosunek ludzi młodych do seniorów mają wpływ także środki masowego przekazu, głównie internet i telewizja, które niejednokrotnie przedstawiają ludzi starszych w nieprzychylny sposób, skupiając się przede wszystkim na ich słabościach. Dzięki potędze mediów można z nieporównywalnie większą siłą i determinacją zmienić ten niekorzystny wizerunek, przedstawiając seniorów jako kapitał społeczny, bogactwo wiedzy i umiejętności, wzór doświadczeń, ostoję mądrości, powagi i dostojeństwa niezależnie od ich stanu zdrowia czy statusu ekonomicznego. Promocja pozytywnego i aktywnego obrazu starości, edukacja dotycząca procesów starzenia się, a także praca nad zmianą krzywdzących stereotypów myślowych mogą znacząco zmienić postrzeganie tego etapu życia przez osoby młode. W przyszłości to dzisiejsza młodzież stanie się populacją ludzi starszych, dlatego każdy człowiek powinien przygotować się do tego etapu życia, rozumieć go i akceptować.

Rozdział 5. Teorie starzenia się

Istnieje wiele teorii dotyczących przyczyn złożonego starzenia się organizmu. Temat ten od dawna budzi zainteresowanie naukowców i pozostaje przedmiotem licznych badań, których celem jest znalezienie odpowiedzi na pytanie: dlaczego się starzejemy?

Wśród licznych teorii starzenia się warto wyróżnić:

- teorię zegarową;
- teorie dotyczące uszkodzeń materiału genetycznego: teorię błędów Orgela i wiązań krzyżowych;
- teorię immunologiczną;
- teorię wolnych rodników.

5.1. Teoria zegarowa

Według tej teorii każdy organizm ma własny program rozwoju – wewnętrzny zegar biologiczny, od którego zależy funkcjonowanie poszczególnych narządów i układów, a tym samym długość życia jednostki. Za miejsce, w którym znajduje się ów programator, uznano podwzgórze – część mózgowia kontrolującą głód, pragnienie, rytm dobowy, sen, temperaturę ciała, reakcje emocjonalne czy czynności seksualne. Podwzgórze ściśle związane jest z przysadką mózgową, która ma za zadanie wytwarzanie i wydzielanie hormonów warunkujących pracę narządów wewnętrznych i tym samym funkcjonowanie całego organizmu. Wspomniany wewnętrzny program rozwoju miałby wyznaczać moment ustania funkcji nadzorowanych przez podwzgórze. Tę teorię zweryfikował rozwój genetyki, przez co bardziej prawdopodobnym miejscem zaprogramowania organizmu stają się geny.

5.2. Teoria błędów Orgela

Każda komórka ulega podziałom, podczas których dochodzi do zwielokrotnienia materiału genetycznego. Według teorii błędów Orgela podczas tych podziałów powstają błędy syntezy, szczególnie w strukturze DNA (deoxyribonucleic acid – kwas deoksyrybonukleinowy) – nośnika informacji genetycznej organizmów żywych. Wraz z nasileniem podziałów zwiększa się liczba powstających błędów, w wyniku czego powstają nieprawidłowe kopie materiału genetycznego. To z kolei prowadzi do powstania niepełnowartościowych białek, a także do zaburzeń funkcji poszczególnych komórek, narządów i całych układów. Badania in vitro pokazują, że komórka może odtworzyć się kilkadziesiąt razy i niezależnie od powstałych błędów, w końcu jednak ulega zwyrodnieniu. Każda komórka posiada system naprawy DNA, ale ten także może ulegać błędom.

5.3. Teoria wiązań krzyżowych

W tym ujęciu za sprawcę pogarszania funkcji organizmu, a więc starzenia się, uznano powstające wewnątrz cząsteczki wiązania, które powodują usztywnianie materiału genetycznego (DNA) i ostatecznie jego degenerację. Do powstawania tych wiązań dochodzi w wyniku procesu, w którym różnego rodzaju metabolity (w tym także wolne rodniki) tworzą między sobą krzyżowe połączenia wewnątrz- i międzyłańcuchowe. Prowadzi to do degeneracji komórek i utraty przez tkanki swoistych właściwości. Proces ten jest łatwy do zaobserwowania w tkance łącznej bogatej w kolagen (tkanka skóry oraz naczyń krwionośnych). Powstające w kolagenie wiązania krzyżowe skutkują stopniowym zmniejszaniem się elastyczności tkanki.

5.4. Teoria immunologiczna

W myśl tej teorii wraz z wiekiem pogarsza się sprawność układu immunologicznego (odpornościowego), co prowadzi do znacznie większej zapadalności na choroby zakaźne. W grupie osób starszych zaobserwowano znaczące obniżenie parametrów odporności, ale także nasilenie procesów autoimmunizacji – reakcji immunologicznej skierowanej przeciw własnym tkankom organizmu. To właśnie w wieku podeszłym dochodzi do częstszego zachorowania na choroby autoimmunologiczne:

- choroby tkanki łącznej (np. reumatoidalne zapalenie stawów);
- nieswoiste zapalenia jelit;
- choroby tarczycy, nadnerczy;
- choroby o podłożu neurologicznym (np. stwardnienie rozsiane);
- choroby skóry (np. łuszczycę).

Naukowcy sugerują także udział układu immunologicznego w powstawaniu chorób neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Alzheimera czy choroba Parkinsona.

5.5. Teoria wolnych rodników

Ta teoria uzupełnia i łączy pozostałe teorie starzenia się organizmu, dzięki czemu jest obecnie najbardziej popularna. Za powstawanie negatywnych zmian w organizmie obwinia się wolne rodniki, czyli bardzo aktywne cząsteczki tlenu z pewną liczbą niesparowanych – a więc wolnych – elektronów. Atom posiadający niesparowany elektron bardzo łatwo wchodzi w reakcję z innymi związkami, często z DNA i fosfolipidami błon komórkowych. Reakcje te powodują niekorzystne zmiany w organizmie i znacznie mniejszą odporność na takie czynniki, jak zanieczyszczenie środowiska, promieniowanie jonizujące, nieprawidłowy sposób odżywiania i stres. Wolne rodniki ułatwiają rozwój miażdżycy, chorób nowotworowych i prowadzą do przedwczesnego starzenia się organizmu.

W walce z wolnymi rodnikami niezastąpione są antyoksydanty, a więc związki o działaniu przeciwutleniającym. Do najsilniejszych antyoksydantów zalicza się witaminy A, E i C, karotenoidy, flawonoidy oraz składniki mineralne: cynk, selen, magnez, mangan i miedź.

Rozdział 6. Co zmienia proces starzenia?

Z wiekiem organizm człowieka ulega licznym zmianom, które wpływają na ogólny stan zdrowia i jakość życia. Następuje stopniowe pogarszanie sprawności fizycznej i zwiększenie zapadalności na choroby przewlekłe. Sprawność seniorów ograniczana jest przez zmiany inwolucyjne (rozwój wsteczny, zanik) zachodzące we wszystkich narządach i układach organizmu.

Podziały komórkowe zachodzą w większości narządów naszego organizmu. Na skutek tych podziałów powstają nowe komórki, które zastępują te „stare”, niezdolne do wykonywania swoich funkcji. Komórki krwi, skóry i śluzówki jelit zastępowane są przez nowe również w podeszłym wieku. Niestety nie można tego powiedzieć o komórkach nerek, mięśnia sercowego, mózgu czy soczewki oka, w których nie następują dalsze podziały, a komórki starzeją się razem z nami.

Wybrane zmiany ogólnoustrojowe:

- zmniejszenie ilości DNA, azotu, potasu;
- nadmierna utrata wody, zmniejszenie ilości wody wewnątrzkomórkowej;
- ubytek komórek mięśniowych i nerwowych;
- zmniejszenie liczby komórek w narządach;
- zagęszczenie struktury tkanki łącznej niekorzystnie wpływające na dyfuzję płynów i składników pokarmowych i tym samym upośledzające odżywianie tkanek;
- utrata elastyczności przez tkankę łączną ograniczająca rozszerzanie się naczyń krwionośnych i płuc;
- zmniejszenie beztłuszczowej masy ciała (masa wszystkich składowych ciała ludzkiego po odjęciu tkanki tłuszczowej, a więc mięśni, narządów wewnętrznych, kości i płynów ustrojowych);
- zwiększenie masy tłuszczowej;
- zmniejszenie stężenia albumin (głównych białek surowicy).

W starzejącym się organizmie ulega zmniejszeniu podstawowa przemiana materii, czyli najniższy poziom przemian energetycznych potrzebnych do utrzymania podstawowych procesów życiowych (gdy organizm jest w spoczynku, w warunkach komfortu psychicznego i cieplnego – około 24^(o)C). Jednym z głównych czynników obniżających podstawową przemianę materii jest zmniejszona u osób starszych pojemność płuc, a tym samym ilość dostarczanego do organów tlenu.

Niższa podstawowa przemiana materii, razem ze zmniejszoną beztłuszczową masą ciała oraz ograniczoną aktywnością fizyczną prowadzą do obniżenia zapotrzebowania energetycznego ludzi starszych w porównaniu z osobami młodszymi tej samej płci i o tej samej masie ciała. Podczas gdy zapotrzebowanie na energię maleje, zapotrzebowanie na składniki odżywcze nie zmienia się lub zmniejsza bardzo powoli. Z tego powodu ważne jest właściwe komponowanie diety osób starszych, którą omówiono szczegółowo w kolejnych rozdziałach.

Wraz z wiekiem ulega zmniejszeniu wydzielanie śliny, kwasów żołądkowych, żółci i enzymów, co powadzi do zaburzeń trawienia, zwłaszcza dostarczanego z dietą tłuszczu. Jednocześnie ograniczone jest wchłanianie różnych składników pokarmowych, a w szczególności witamin rozpuszczalnych w tłuszczach.

6.1. Układ pokarmowy

Do licznych i bardzo istotnych zaburzeń dochodzi w układzie pokarmowym. Zaburzenia te wpływają na sposób żywienia i stan odżywienia osób starszych. Utrudnione przyjmowanie pokarmów stanowi bezpośrednie ryzyko niedożywienia. Do tych najważniejszych zmian można zaliczyć:

- utratę uzębienia, uzębienie resztkowe lub całkowity jego brak;
- osłabienie mięśni żwaczy;
- wysychanie śluzówki jamy ustnej;
- zmniejszone wydzielanie śliny i soku żołądkowego;
- zwiotczenie i poszerzenie przełyku;
- osłabienie napięcia ścian żołądka;
- zmniejszenie objętości i kwasowości soku żołądkowego;
- zmniejszenie wątroby i ograniczone jej ukrwienie;
- osłabioną perystaltykę jelit;
- zwiększoną wrażliwość przewodu pokarmowego na drażnienie mechaniczne, chemiczne, termiczne;
- ograniczone wchłanianie składników pokarmowych.

6.2. Układ oddechowy

Funkcjonowanie układu oddechowego upośledzone jest m.in. przez ograniczenie drożności oskrzeli, zmniejszenie pojemności życiowej płuc, rozszerzenie oskrzelików i upośledzenie dyfuzji gazów. Zapadnięcie żeber, zmiany zwyrodnieniowe stawów czy przykurcz mięśni międzyżebrowych negatywnie wpływają na kształt i ruchomość klatki piersiowej oraz ograniczają wentylację. Oddech osób starszych jest przyspieszony, częsty i płytki.

6.3. Układ sercowo-naczyniowy

Wraz z wiekiem pogorszeniu ulega praca serca oraz zachodzą liczne zmiany w naczyniach krwionośnych. Do najczęstszych zmian inwolucyjnych układu sercowo-naczyniowego można zaliczyć:

- zmniejszenie ilości włókien przewodzących;
- zmniejszenie kurczliwości mięśnia sercowego;
- wydłużenie okresu skurczu i skrócenie czasu rozkurczu serca;
- zmniejszenie elastyczności naczyń krwionośnych;
- zmieniona odpowiedź serca na obciążenie wysiłkiem;
- stwardnienie ścian serca;
- zmniejszenie przepływu krwi przez narządy wewnętrzne;
- pogorszenie sprawności układu krążenia na skutek zmniejszonej wydolności nerek lub układu oddechowego.

6.4. Układ moczowy

W nerkach i układzie moczowym także zachodzą istotne zmiany. Same nerki ulegają zmniejszeniu, maleje liczba czynnych nefronów, czyli podstawowych jednostek funkcjonalno-strukturalnych nerki, zmniejszają się zdolność zakwaszania i zagęszczania moczu oraz przesączanie kłębuszkowe. W wyniku ograniczonej wydolności nerek dochodzi do zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej a w efekcie zwiększonego lub osłabionego napięcia mięśnia wypierającego mocz, zmniejszonej pojemności pęcherza moczowego lub zaburzonej neuroregulacji – często do nietrzymania moczu.

6.5. Układ odpornościowy

Wraz z wiekiem zmniejsza się względna masa tkanek odpornościowych, a towarzyszy temu osłabienie funkcji immunologicznych. Stan niedoboru odporności prowadzi do zaburzeń czynności odpowiedzialnych za komórkową odpowiedź odpornościową limfocytów T. Starzenie się układu immunologicznego powoduje pojawianie się u osób w podeszłym wieku chorób degeneracyjnych, w tym zapaleń stawów, chorób układu krążenia, nowotworów.

6.6. Układ ruchu

Zmiany w układzie ruchu są częstą przyczyną niepełnosprawności osób starszych. Dochodzi do zmniejszenia masy kostnej, którego efektem może być rozwój osteoporozy. Powierzchnie chrząstek stawowych tracą sprężystość, stopniowo maleje masa mięśni i zmniejsza się siła mięśniowa, znacznemu pogorszeniu ulegają funkcje motoryczne i kontrola ruchu na poziome rdzeniowym. W wyniku zmian narządu ruchu rośnie ryzyko upadków i złamań, co w konsekwencji może prowadzić do unieruchomienia i zależności od innych osób.

6.7. Układ nerwowy

W układzie nerwowym dochodzi do zmniejszenia masy mózgu na skutek utraty części komórek nerwowych, zmniejsza się liczba neuronów istoty szarej i połączeń międzykomórkowych. Zwolnione są przewodnictwo nerwowe i aktywność psychomotoryczna, może dojść do ograniczenia czasu snu i zaburzeń funkcji poznawczych (takich jak pamięć, uwaga, racjonalne myślenie, postrzeganie).

6.8. Układ hormonalny

Proces starzenia się wpływa na gospodarkę hormonalną. Powoduje zmniejszenie wydzielania hormonów, ograniczenie ich metabolizmu i transportu, zmiany czynności hormonalnej oraz ograniczenie wrażliwości receptorów tkanek docelowych, przez co poszczególne hormony nie mogą w zupełności spełniać swoich funkcji.

6.9. Narządy wzroku i słuchu

Wzrok może ulec znacznemu pogorszeniu w wyniku postępującego procesu starzenia się. Zmniejsza się elastyczność soczewki, wielkość źrenicy i wrażliwość oka na barwy. Ograniczeniu ulega zdolność przystosowania do ciemności oraz widzenie na odległość.

Pogorszeniu może ulec także słuch. Dochodzi do zmian zwyrodnieniowych kosteczek słuchowych, upośledzenia nerwu słuchowego, zmniejszenia zdolności słyszenia dźwięków wysokich i zaburzenia odróżniania poszczególnych dźwięków. Zmniejsza się także zdolność utrzymania równowagi, za którą odpowiedzialny jest błędnik będący częścią ucha wewnętrznego.

6.10. Skóra

Zmiany skórne są często pierwszą widoczną oznaką starzenia się organizmu. Zanika naskórek, zmniejsza się liczba naczyń włosowatych, gruczołów potowych i łojowych, rozmieszczenie barwnika jest nieregularne, a skóra staje się sucha, cienka i mało elastyczna.

Delikatna skóra osób starszych jest bardzo podatna na zranienia. Podczas pielęgnacji (mycia, wycierania, ubierania itp.) należy zwrócić szczególną uwagę na to, by nie uszkodzić cienkiej powłoki skórnej i nie doprowadzić do powstania trudno gojących się ran. Cienka skóra w podeszłym wieku często niepoprawnie nazywana jest skórą pergaminową, jednak termin ten odnosi się do rzadkiego i ciężkiego schorzenia genetycznego.

6.11. Nowotwory

U osób starszych znacznie zwiększona jest zapadalność na choroby nowotworowe. Przyczynami tego zjawiska są:

- nadmierne namnażanie się komórek patologicznych;
- zmiany hormonalne;
- dłuższe narażenie na zewnętrzne czynniki środowiskowe;
- zmniejszona reakcja układu immunologicznego wobec nieprawidłowych komórek.Część I

1 S. Kropińska, E. Zawadzka, A. Stogowski, K. Wieczorowska-Tobis: Początek starości w subiektywnej ocenie kobiet i mężczyzn. W: P. Błędowski, A. Stogowski, K. Wieczorowska-Tobis (red.),/ Wyzwania współczesnej gerontologii, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa, Poznań 2013: 9–19.

2 M. Jarosz: Żywienie osób w wieku starszym. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2016.

3 A.A. Zych: Leksykon gerontologii. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007: 38.

4 Ludność w wieku 60+. Struktura demograficzna i zdrowie, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2016,https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5468/24/1/1/ludnosc_w_wieku_60._struktura_demograficzna_i_zdrowie.pdf.

5 S. Kropińska, E. Zawadzka, A. Stogowski, K. Wieczorowska-Tobis: Początek starości…, dz. cyt.: 9–19.

6 G. Miłkowska: Analiza społecznych postaw wobec ludzi starszych na podstawie opinii studentów. Prace naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Rocznik Polsko-Ukraiński 2014; 16: 177–192.

7 Czy zmienia się stosunek Polaków do starości? Komunikat z dwusetnego badania aktualnych problemów kraju, Centrum Badań Opinii Społecznej, Warszawa 2007,https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2007/K_033_07.PDF.

8 J. Hebda, A. Biela: Znaczenie stereotypów i teorii starzenia się w postrzeganiu społecznym osób starszych. Edukacja Etyczna 2015; 9: 49–62.