Dietetyka kobiet i mężczyzn - ebook

AUTORZY

dr n. med. Ewa Stefańska

Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr n. o zdr. Diana Wasiluk

Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr n. o zdr. Agnieszka Wendołowicz

Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

REDAKTOR NAUKOWA

prof. dr hab. n. med. Lucyna Ostrowska Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego Uniwersytet Medyczny w BiałymstokuPRZEDMOWA

Oddajemy w Państwa ręce podręcznik, który traktuje o wyzwaniach współczesnej dietetyki u kobiet i mężczyzn. Mimo że ogólne zalecenia prawidłowego żywienia często przedstawia się w postaci piramidy żywieniowej i wtedy są identyczne dla kobiet i mężczyzn, to prawidłowa dieta mężczyzny i kobiety nieco się różni. Na obecnym poziomie wiedzy nie mamy wątpliwości, że pod względem spożycia żywności i zapotrzebowania na wartość energetyczną płynącą z pożywienia różnimy się w zależności od płci. To mężczyźni mają zawsze wyższe zapotrzebowanie na główne składniki odżywcze, tj. białko, tłuszcze czy węglowodany, ale również na większość witamin i minerałów. Badania naukowe pokazały, że zazwyczaj kobiety i mężczyźni mają odmienne preferencje co do wyborów rodzaju żywności, przekąsek międzyposiłkowych, często różnią się pod względem trybu żywienia (np. liczbą spożywanych posiłków, ich częstością w ciągu dnia czy w końcu godziną spożycia ostatniego posiłku, jego wielkością i jakością). Większość badań wykazała, że kobiety wybierają żywność mniej tłustą (chude gatunki mięsa, chude produkty mleczne itp.), ale za to z większą zawartością cukrów prostych (zawsze dobre są na pocieszenie i „smuteczki” – np. czekoladki czy ciasteczka). Oczywiście, nie chcę powiedzieć, że mężczyźni nie miewają preferencji węglowodanowych. Mężczyźni chętniej niż kobiety sięgają po czerwone mięso, po potrawy słone i napoje alkoholowe oraz przekąski. Często nie jedzą śniadań, tylko posiłki, które są częścią ich zawodowych obowiązków (biznesowe lunche, kolacje). Jedzą zdecydowanie za mało warzyw i owoców. Nie są zainteresowani zdrowym odżywianiem i nie wiedzą, co znaczy zbilansowana dieta. Natomiast epizody niekontrolowanego jedzenia częściej dotyczą kobiet niż mężczyzn. Tymczasem zbilansowana dieta bogata w produkty zbożowe, warzywa i owoce, drób czy ryby likwiduje napady głodu, chęć na słodycze, zaburzenia trawienia i wchłaniania składników odżywczych, a także wahania nastroju oraz uczucie zmęczenia. Ponadto analiza preferencji sportowych wykazała wyraźne różnice płciowe – odsetek kobiet uprawiających sport był niższy (panie częściej preferują aktywność aerobową i interwałową, podczas gdy mężczyźni wolą trening siłowy i sporty wytrzymałościowe).

Tak więc dieta ma płeć, a indywidualizacja żywienia pod kątem uwarunkowań związanych z płcią jest niezwykle istotna.

Jako lekarz praktyk i dietetyk kliniczny obserwuję, że wszystko to sprawia, iż różnimy się miedzy sobą częstością występowania pewnych schorzeń. Jak wiadomo, czynnik żywieniowy jest szczególnie silnie powiązany z rozwojem chorób cywilizacyjnych, choroby otyłościowej, nadciśnienia tętniczego i innych chorób z zakresu układu sercowo-naczyniowego, cukrzycy typu 2, kamicy pęcherzyka żółciowego czy niektórych nowotworów. Mężczyźni i kobiety charakteryzują się także nieco odmiennym podejściem do dbania o zdrowie, profilaktyki zdrowotnej, zachowań zagrażających zdrowiu czy zachowań antyzdrowotnych. Stereotypy związane z płcią w istotny sposób wpływają na zdrowie somatyczne oraz psychiczne kobiet i mężczyzn. Płeć pacjenta silnie koreluje z wieloma istotnymi kwestiami dotyczącymi zdrowia, takimi jak chociażby podatność na występowanie lub rozpoznawanie niektórych chorób, skuteczność leków i wiele innych.

W tym podręczniku każdy znajdzie coś dla siebie – dowie się, jakie błędy popełniał i czym to zaskutkowało, co się dzieje z jego żywieniem obecnie i co może zrobić, żeby niektórym chorobom skutecznie zapobiegać czy też skutecznie wspierać terapią żywieniową obecnie trwające leczenie danej choroby. Książka pokazuje więc zalecenia żywieniowe w różnych okresach życia kobiety i mężczyzny (w tym wpływ diety na płodność, ciążę i laktację, menopauzę lub andropauzę, żywienie w starszym wieku), ale przedstawia również zalecenia żywieniowe w profilaktyce i leczeniu wybranych chorób o zwiększonej zapadalności wśród mężczyzn lub wśród kobiet. Ilość i jakość spożywanych produktów spożywczych, a także sposoby ich przyrządzania w różnych regionach geograficznych stanowią także element kultury i to jest sprawa bezsprzeczna. Jednak w przypadku osób chorych konieczne jest nieco inne podejście do żywienia. Przyzwyczajenia i tradycje żywieniowe muszą ustąpić miejsca nauce i właśnie w tej książce czytelnik znajdzie (oparte na dowodach naukowych) odpowiedzi na temat właściwego żywienia osób chorujących na wybrane, najczęstsze choroby przewlekłe.

Podsumowując – w monografii zaprezentowano holistyczne podejście do zaburzeń zdrowia wynikających ze współczesnych zagrożeń związanych ze stylem życia i rozwojem cywilizacji. Poruszane są kwestie związane zarówno z zagadnieniami profilaktyki wielu chorób, jak i możliwościami leczenia żywieniowego z uwzględnieniem różnic między męskimi i żeńskimi wzorcami żywieniowymi, na które wpływają nie tylko wrodzone czynniki biologiczne, takie jak genetyka i reakcje hormonalne, lecz także normy społeczne i konteksty kulturowe. Zachęcam więc do lektury tej publikacji wszystkich, którzy chcą mieć wpływ na swoje zdrowie i jakość życia.

prof. dr hab. n. med. Lucyna Ostrowska

SŁOWO WSTĘPNE PROFESOR EWY STACHOWSKIEJ

Podręcznik „Dietetyka kobiet i mężczyzn” stanowi cenne źródło wiedzy dla studentów dietetyki, innych kierunków medycznych oraz wykładowców zgłębiających tematykę żywienia.

Jednym z najsilniejszych atutów publikacji jest jej unikatowość i przejrzysta struktura.

Unikatowość dotyczy spojrzenia na zagadnienia związane z żywieniem w zależności od płci. Nie ma podobnej pozycji na rynku polskim, a myślę, że na takie treści jest zapotrzebowanie.

Podręcznik czyta się z ogromną przyjemnością i chcę podkreślić, że każdy rozdział został tak zaplanowany, że możliwe jest płynne przechodzenie między poszczególnymi tematami. Zastosowanie wyraźnych nagłówków oraz zwięzłych podsumowań ułatwia szybkie odnalezienie kluczowych informacji oraz skuteczne przyswajanie materiału.

Publikacja wyróżnia się też jakością treści merytorycznej. Autorki wnikliwie opracowały omawiane zagadnienia, prezentując je w sposób zarówno precyzyjny, jak i zrozumiały. Godna pochwały jest też dbałość o aktualność prezentowanych informacji – możemy być pewni, że przekazywane informacje zapewniają studentom dietetyki czy innych kierunków medycznych dostęp do najnowszej wiedzy z zakresu dietetyki. Na szczególną uwagę zasługują przykłady zaleceń dietetycznych oraz materiały dodatkowe, takie jak tabele czy podsumowania treści rozdziału. W mojej opinii to znacząco wspomaga proces nauki, ułatwiając zrozumienie omawianych zagadnień. Dodatkowo materiały są wykonane estetycznie i bardzo funkcjonalne, co znacząco podnosi wartość edukacyjną podręcznika.

Podsumowując – „Dietetyka kobiet i mężczyzn” to pozycja godna polecenia zarówno studentom, jak i wykładowcom. Stanowi ona dobrą podstawę do zgłębiania tajników zdrowego żywienia z uwzględnieniem różnic płci. Jej klarowna struktura, aktualna treść i praktyczne materiały dodatkowe czynią ją doskonałym narzędziem w procesie kształcenia przyszłych specjalistów z dziedziny dietetyki.

prof. dr hab. n. med. Ewa StachowskaSŁOWO WSTĘPNE PROFESOR MONIKI SZULIŃSKIEJ

„Dietetyka kobiet i mężczyzn”, którą mam przyjemność recenzować, to pozycja literatury medycznej, którą z całą odpowiedzialnością mogę polecić szerokiemu gronu odbiorców. Opracowane rzetelnie i oparte na EBM treści mogą być bardzo przydatne dla profesjonalisty medycznego (dietetyka, lekarza), ale również dla pacjenta i każdego, któremu bliska jest potrzeba krzewienia wiedzy na temat zasad prawidłowego żywienia. Pozycja obejmuje prawie 600 stron tekstu, w którym Autorki omawiają kompleksowo znaczenie odżywiania na różnych etapach życia zdrowego i chorego człowieka. Przedstawiają zalecany sposób żywienia u kobiet w okresie okołokoncepcyjnym, w ciąży, w okresie karmienia i w menopauzie oraz w okresie andropauzy u mężczyzn, podkreślając zmiany zachodzące w organizmie i związaną z tymi procesami potrzebę modyfikacji diety.

W związku ze starzeniem się społeczeństw zachodnich, w tym również naszego społeczeństwa, Autorki w szczegółowy, a zarazem atrakcyjny dla czytelnika sposób opisują zasady żywienia osób w starszym wieku. Dotyczy to zarówno procesów fizjologicznego starzenia się organizmu, jak i najczęstszych stanów chorobowych takich jak niedożywienie czy otyłość z często towarzyszącą jej w tym wieku sarkopenią. Bardzo istotny, zwłaszcza dla profesjonalistów medycznych, jest podrozdział poświęcony żywieniu osób starszych, które zażywają leki, a takich jest zdecydowana większość. Taka wiedza jest wręcz niezbędna, ponieważ w tej grupie wiekowej zmianie ulega wchłanianie, metabolizm, wydalanie oraz biodostępność leków.

Autorki, które mają dużą praktykę kliniczną i na co dzień pracują z pacjentami, odpowiadają na zapotrzebowanie co do wiedzy o żywieniu w zaćmie, jaskrze, najczęstszych chorobach skóry oraz chorobach układu sercowo-naczyniowego. W omawianej pozycji dokonano autorskiego podziału na choroby występujące najczęściej u kobiet i mężczyzn, pokazując różnice i przedstawiając zalecenia żywieniowe dla przedstawicieli obu płci, co wyróżnia tę publikację na tle innych. Do omówionych w książce w kontekście żywienia występujących wśród kobiet chorób, o które często słyszymy pytania od pacjentów, należą choroba Hashimoto, reumatoidalne zapalenie stawów, osteoporoza i zespół jelita drażliwego. Przedstawiono również zalecenia żywieniowe w dnie moczanowej, stłuszczeniowej chorobie wątroby związanej z zaburzeniami metabolicznymi oraz chorobie refluksowej przełyku, które często dotykają mężczyzn.

Po przeczytaniu książki, którą otrzymałam do recenzji, poszerzyła się moja wiedza na temat żywienia, mimo że pracuję w tym temacie od wielu lat. Wiedza zarówno merytoryczna (oparta na EBM), jak i praktyczna (wskazówki co do postępowania żywieniowego podawane w każdym rozdziale) Autorek oraz ich zaangażowanie zasługują na wyróżnienie i podnoszą wartość pracy.

Podsumowując – publikacja „Dietetyka kobiet i mężczyzn” to bardzo dobra pozycja literatury medycznej, która niewątpliwie pod wieloma względami wyróżnia się na rynku.

Serdecznie zachęcam do zapoznania się z treścią i życzę miłej lektury oraz wykorzystania wiedzy w praktyce.

dr hab. n. med. Monika Szulińska, prof. UMP2
SPOSÓB ŻYWIENIA a płodność
AGNIESZKA WENDOŁOWICZ

Płodność należy do naturalnych cech określających zdolność do poczęcia. Z danych demograficznych wynika, że co roku przybywa par leczonych z powodu zaburzeń płodności. W Polsce niepłodność dotyczy 15–20% par.

Niepłodność definiuje się jako brak zapłodnienia w ciągu 12 miesięcy odbywania spontanicznych, niezabezpieczonych stosunków seksualnych z tym samym partnerem.

Przyczyna zaburzeń płodności w 35% leży po stronie kobiet i w takim samym procencie po stronie mężczyzn. Takie aspekty stylu życia, jak nieprawidłowy sposób żywienia, palenie papierosów, spożycie alkoholu i brak aktywności fizycznej, to czynniki negatywnie wpływające na ogólny stan zdrowia, w tym także na zdolności reprodukcyjne.

Wśród najczęstszych przyczyn niepłodności u kobiet wymienia się zaburzenia owulacji, natomiast u mężczyzn są to nieprawidłowe parametry nasienia i zaburzenia hormonalne. W przypadku mężczyzn zdolność poczęcia dziecka jest uzależniona od jakości i ilości nasienia, a także stężenia testosteronu. Nieprawidłowości w tym zakresie należą do najczęstszych przyczyn zaburzeń męskiej płodności, a odpowiednio zrównoważona dieta może prowadzić do wyraźnej poprawy tych wskaźników.

2.1. Zalecenia żywieniowe wspomagające płodność kobiet

Wyniki badań Nurses Health Study II, które były realizowane przez 8 lat na grupie 17,5 tys. kobiet w wieku 25–42 lat, wykazały, że pewne aspekty żywienia mogą powodować zmniejszenie ryzyka niepłodności wywołanej zaburzeniami owulacji. Składniki odżywcze występujące w żywności wpływają na stężenie hormonów w organizmie człowieka, a w szczególności insuliny. Jest to kluczowe, ponieważ insulinooporność ściśle koreluje z procesem owulacji i płodności.

Stan odżywienia kobiet ma wpływ na każdy etap procesu reprodukcji.

U kobiet chorujących na otyłość częściej w porównaniu z kobietami z należną masą ciała występują problemy z płodnością. W tkance tłuszczowej zachodzi proces aromatyzacji androgenów do estrogenów. W tkance tłuszczowej dochodzi do wytwarzania licznych adipokin, takich jak adiponektyna, rezystyna, interleukina 6 (interleukin-6 – IL-6), czynnik martwicy nowotworów α (tumor necrosis factor α – TNF-α) oraz leptyna.

Adipokiny w organizmie człowieka biorą udział w:

• metabolizmie glukozy;

• metabolizmie lipidów;

• procesach immunologicznych;

• regulacji ciśnienia tętniczego;

• procesach zakrzepowych;

• regulacji łaknienia;

• procesie płodności.

W tabeli 2.1 przedstawiono wpływ zmian stężenia adipokin na płodność u kobiet otyłych.

Tabela 2.1. Zmiany stężenia adipokin u kobiet otyłych oraz ich wpływ na proces płodności

-------------- -------------------------------------------------------------- ----------------------------------------
Adipokina Zwiększenie lub zmniejszenie stężenia we krwi u osoby otyłej Wpływ na proces płodności
Adiponektyna Obniżenie Nasila proces owulacji
IL-6 Wzrost Zaburza implantację
TNF-α Wzrost Zaburza implantację
Leptyna Wzrost Przyspiesza dojrzewanie płciowe
Rezystyna Wzrost Zaburza owulację i implantację zarodka
-------------- -------------------------------------------------------------- ----------------------------------------

IL-6 – interleukina 6, TNF-α – czynnik martwicy nowotworów α.

Na podstawie: Szostak-Węgierek D.: Sposób żywienia a płodność. Medycyna Wieku Rozwojowego 2011; 15 (4): 431–436.

Adiponektyna zwiększa wrażliwość na insulinę, a jej receptory umiejscowione są w mięśniach szkieletowych, wątrobie oraz w komórkach β wysp trzustkowych. Stymuluje proces owulacji oraz korzystnie wpływa na profil lipidowy. Wykazuje właściwości przeciwzapalne, przeciwmiażdżycowe oraz możliwość modulacji insulinowrażliwości. U osób otyłych dochodzi do zmniejszenia stężenia adiponektyny.

Tkanka tłuszczowa wydziela IL-6 oraz TNF-α, a ich nadmierne stężenie negatywnie wpływa na dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych. Ponadto powoduje zaburzenia w przygotowaniu endometrium do zagnieżdżenia zarodka, a także zaburza sam proces implantacji.

Interleukina 6 uczestniczy w rozwoju insulinooporności wpływając na sygnał insulinowy w hepatocytach. Czynnik martwicy nowotworów α przyczynia się do insulinooporności, hamując sygnał insuliny w adipocytach, a także wywiera bezpośredni wpływ na komórki β wysp trzustkowych oraz indukcję stresu oksydacyjnego.

Leptyna, która nazwana jest hormonem sytości, jest wydzielana głównie przez tkankę tłuszczową. Dodatkowo jest syntetyzowana przez jajniki, łożysko, żołądek, wątrobę, mięśnie szkieletowe oraz mózg. Wpływa na wytwarzanie i działanie insuliny ze względu na obecność receptorów leptynowych w komórkach β wysp trzustkowych i wykazuje działanie antagonistyczne do insuliny. Stwierdzono, że stężenie leptyny jest proporcjonalne do masy tkanki tłuszczowej. Stężenie leptyny reguluje rytmem okołodobowym, przy czym największe stężenie we krwi występuje w godzinach 22:00–3:00. Wynika to z zaprzestania spożywania pokarmu podczas snu. Zaburzenia syntezy leptyny, będące efektem mutacji genu OB, przyczyniają się do wzmożonego łaknienia, a spożycie pokarmu nie wywołuje zmniejszenia apetytu, co może prowadzić do ciężkiej otyłości z towarzyszącą insulinoopornością oraz zaburzeniami płodności. U osób otyłych stężenie leptyny w surowicy jest bardzo duże. Leptyna wpływa na oś podwzgórze–przysadka–tarczyca oraz oś podwzgórze–przysadka–gonady, przez co hamuje proces folikulogenezy w jajnikach.

U osób otyłych obserwuje się zmniejszone stężenie greliny. Jej główną funkcją jest regulowanie łaknienia. Wydzielana jest przez komórki endokrynne żołądka, jelita cienkiego i grubego, jądro łukowate podwzgórza, przysadkę, nerki, łożysko, tarczycę, trzustkę oraz jajniki. Wyższe stężenie obserwowane jest przed posiłkiem, natomiast niższe po spożytym posiłku. Grelina reguluje także płodność kobiety poprzez kontrolę procesów steroidogenezy w jajnikach. Niedobór greliny prowadzi do wystąpienia zaburzeń w prawidłowym rozwoju macicy oraz zapewnieniu właściwych warunków w macicy do rozwoju zarodka.

Wpływ otyłości na proces reprodukcyjny kobiet jest uzależniony od ilości i rozmieszczenia tkanki tłuszczowej. Tkanka tłuszczowa trzewna powoduje zmiany w dystrybucji i metabolizmie steroidów płciowych i glikokortykosteroidów. W adipocytach tkanki trzewnej występuje aromataza, która zaburza proporcje pomiędzy androgenami a estrogenami. Tkanka tłuszczowa trzewna prowadzi do rozwoju hiperinsulinemii i insulinooporności, które stanowią przyczynę niepłodności u otyłych kobiet. Hiperinsulinemia zwiększa syntezę i sekrecję androgenów w jajnikach co przyczynia się do zmniejszenia syntezy białka wiążącego hormony płciowe (sex hormone-binding globulin – SHGB). Skutkuje to zwiększeniem stężenia androgenów, które zaburzają wydzielanie gonadoliberyny i gonadotropin oraz powodują nieprawidłowy wzrost pęcherzyków jajnikowych, zaburzenia czynności jajnika, a także zmniejszenie częstotliwości owulacji.

Należna masa ciała wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu hormonalnego i parametry metaboliczne kobiety, przez co decyduje o prawidłowym funkcjonowaniu układu rozrodczego. Zbyt niska masa ciała u kobiet powoduje zmniejszenie stężenia estradiolu odpowiedzialnego za prawidłowe funkcjonowanie układu rozrodczego. Istnieje zależność pomiędzy wartością wskaźnika masy ciała (body mass index – BMI ) a zaburzeniami owulacji. Przy wartościach BMI < 20 w organizmie kobiety może dochodzić do zwiększenia wydzielania hormonu folikulotropowego (follicle-stimulating hormone – FSH), skrócenia fazy lutealnej i wtórnego braku miesiączki. Natomiast u dziewcząt z obniżoną masą ciała w okresie dojrzewania dochodzi do opóźnionego dojrzewania płciowego. Krytyczna masa ciała, poniżej której zaczynają się problemy z menstruacją, u dziewcząt wynosi 48 kg, a zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie – 22%.

W okresie rozrodczym ważne jest dbanie o prawidłowe zbilansowanie diety, co wymaga zachowania właściwych proporcji głównych składników odżywczych. Prawidłowe funkcjonowanie jajników jest możliwe przy zachowaniu równowagi energetycznej organizmu. Do utrzymania lub osiągnięcia należnej masy ciała niezbędne jest realizowanie żywienia uwzględniającego indywidualne potrzeby każdej kobiety, na które wpływ mają takie czynniki, jak: wiek, wzrost, masa ciała, stopień aktywności fizycznej, stan fizjologiczny.

Na proces płodności kobiet ma wpływ rodzaj i ilość spożywanego wraz z dietą białka. Białko pochodzenia roślinnego powoduje obniżenie ryzyka niepłodności o 50% z powodu zaburzeń owulacji. Na płodność kobiet najbardziej niekorzystnie wpływa białko pochodzące z mięsa czerwonego i drobiowego. Wprowadzenie do diety dodatkowej porcji mięsa czerwonego lub mięsa drobiowego przy utrzymaniu stałej wartości energetycznej może zwiększać ryzyko niepłodności. Kobiety w wieku rozrodczym powinny szczególnie dbać o regularne spożywanie białka pochodzenia roślinnego, które występuje w takich produktach, jak: nasiona roślin strączkowych, produkty zbożowe, warzywa. Pod wpływem białka roślinnego następuje zmniejszenie stężenia insulinopodobnego czynnika wzrostu (insulin-like growth factor 1 – IGF-1) zaangażowanego w rozwój zespołu policystycznych jajników (polycystic ovary syndrome – PCOS).

U kobiet w wieku rozrodczym białka powinny pokrywać 10–20% wartości energetycznej diety, a zalecane dzienne spożycie powinno wynosić 0,9 g/kg mc./dobę, czyli 41–69 g/dobę. Głównym źródłem białka w diecie kobiet w okresie rozrodczym powinny być takie produkty jak: mleko, jogurty, jaja, ryby, nasiona roślin strączkowych, pełnoziarniste produkty zbożowe.

Kolejnym ważnym elementem sposobu żywienia sprzyjającym płodności kobiet są tłuszcze. Powinny one pokrywać 20–35% wartości energetycznej diety. Ważne jest, aby tłuszcze występujące w diecie kobiet w okresie rozrodczym dostarczały jednonienasyconych kwasów tłuszczowych i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Jednonienasycone kwasy tłuszczowe powinny pokrywać 13–20% wartości energetycznej diety. Najlepszym źródłem jednonienasyconych kwasów tłuszczowych są olej z oliwek, rzepakowy oraz słonecznikowy. Ponad dwukrotny wzrost ryzyka niepłodności z powodu zaburzeń owulacji powoduje zastąpienie 2% energii pochodzącej z jednonienasyconych kwasów tłuszczowych (mono unsaturated fatty acids – MUFA) energią pochodzącą z izomerów trans. Wynika to z wpływu izomerów trans na działanie receptora PPAR-γ, który uczestniczy w metabolizmie glukozy. Izomery trans powodują zmniejszenie aktywności receptora PPAR-γ, co wpływa na zwiększenie oporności na działanie insuliny oraz na nasilenie procesu zapalnego. Z diety należy wykluczyć produkty, takie jak słodycze, pieczywo cukiernicze i półcukiernicze.

Badania NHS II pokazały, że większe spożycie MUFA w porównaniu ze spożyciem kwasów tłuszczowych typu trans powoduje poprawę rozrodczości, przyczyniając się do polepszenia wrażliwości na insulinę. Na proces płodności u kobiet wpływ również ma ilość spożywanych kwasów tłuszczowych n-3 i n-6, a zwłaszcza zachowanie właściwej ich proporcji w diecie. Stosunek spożywanych kwasów n-6 do n-3 powinien wynosić 4 : 1 do 5 : 1. Źródłami pokarmowymi, w których obecny jest zalecany stosunek kwasów tłuszczowych z rodziny n-6 do n-3, są m.in.: olej rzepakowy, z dzikiej róży, lniany i z orzecha włoskiego. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe n-6 i n-3 konkurują o te same enzymy, które są niezbędne do ich przekształcenia do czynnych biologicznie eikozanoidów. Eikozanoidy powstające z n-6 charakteryzują się wysoką aktywnością biologiczną i mogą wykazywać działanie prozakrzepowe oraz prozapalne, a także powodować skurcz naczyń krwionośnych. Eikozanoidy, które powstają z NNKT n-3, wykazują działanie przeciwzakrzepowe, przeciwzapalne oraz wazodylatacyjne. Spożywanie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych n-3 jest bardzo ważne na każdym etapie życia. Natomiast, jak wykazały badania, stosunek spożywanych kwasów tłuszczowych n-6 do n-3 w Polsce często odbiega od zaleceń i przybiera nieprawidłowe wartości (7 : 1). Większe stężenia we krwi kwasów tłuszczowych n-6, a także zbyt wysoki stosunek kwasów n-6 do n-3 w porównaniu z zalecanym powoduje wyższe stężenie krążących we krwi androgenów co charakteryzuje PCOS. U kobiet z zespołem policystycznych jajników często występuje oporność na insulinę a także podwyższone ryzyko cukrzycy typu 2 oraz choroby wieńcowej serca. W tabeli 2.2 przedstawiono zalecane spożycie kwasów tłuszczowych oraz ich źródła pokarmowe.

Tabela 2.2. Zalecany poziom spożycia tłuszczów i wybranych kwasów tłuszczowych i ich źródła pokarmowe

Składnik

Zalecany poziom spożycia według norm żywienia

Źródła pokarmowe

Tłuszcze

20–35% wartości energetycznej diety

Masło, oleje roślinne, mięso i przetwory mięsne, mleko i przetwory mleczne, orzechy

Nasycone kwasy tłuszczowe

Tak niskie, jak to jest możliwe do osiągnięcia

w diecie zapewniającej

właściwą wartość żywieniową

Tłuszcz kokosowy, olej palmowy, mleko i produkty mleczne, masło, smalec, mięso i produkty mięsne,

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-6

Kwas linolowy

(n-6, LA)

4% wartości energetycznej diety

Olej z pestek winogron, olej słonecznikowy, kukurydziany, z zarodków pszennych, olej z oliwek

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-3

Kwas α-linolenowy

(n-3, ALA)

0,5% wartości energetycznej diety

Olej lniany, rzepakowy niskoerukowy, sojowy, orzechy włoskie,

Kwas eikozapentaenowy

(n-3, EPA)

+

Kwas dokozaheksaenowy

(n-3, DHA)

250 mg/dobę

Sardynka, makrela śledź, łosoś, pstrąg, tuńczyk

Izomery trans kwasów tłuszczowych

(trans fatty acids, TFA)

Tak niskie, jak to jest możliwe do osiągnięcia w diecie zapewniającej właściwą wartość żywieniową

Twarde margaryny, słodycze (czekolady, batony, przemysłowo wytwarzane ciasta i ciasteczka), zupy w proszku, żywność typu fast food

Na podstawie: Jarosz M., Rychlik E., Stoś K. i wsp.: Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2020; Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2020.

Ilość i jakość spożywanych węglowodanów w diecie wpływa na metabolizm glukozy oraz zapotrzebowanie i wrażliwość tkanek na insulinę. Insulinooporność jest wymieniana jako jedna z przyczyn niepłodności. Spożywanie węglowodanów prostych, których źródłem są takie produkty, jak: jasne pieczywo, biały ryż, makaron, słodycze, napoje słodzone, powoduje szybkie zwiększenie stężenia glukozy we krwi, co prowadzi do wzmożonej syntezy insuliny przez trzustkę oraz IGF-1, co z kolei powoduje spadek wytwarzania białka SHGB, które wiąże męskie hormony w krwiobiegu. Prowadzi to do zmniejszenia ilości białka SHG, przez co we krwi kobiety zaczyna dominować wolny testosteron. W konsekwencji dochodzi do zaburzeń hormonalnych, które skutkują nieprawidłową funkcją jajników i nieprawidłową owulacją. Sposób żywienia kobiet w wieku rozrodczym powinien opierać się na produktach o niskim indeksie glikemicznym (≤ 55%), niskoprzetworzonych z pełnego ziarna z dużą zawartością błonnika pokarmowego, takich jak: pieczywo pełnoziarniste, pieczywo typu graham, ryż brązowy, kasza gryczana, jaglana, pęczak, płatki owsiane.

Korzystne jest zapewnienie w diecie 25 g/dobę błonnika pokarmowego. Zawartość błonnika pokarmowego w produktach i potrawach nie jest wysoka, dlatego w diecie musi on pochodzić z różnych produktów. Dobrym źródłem błonnika rozpuszczalnego są: owies, jęczmień, owoce (jabłka, owoce cytrusowe), warzywa (pietruszka, marchew bakłażan), nasiona roślin strączkowych (groch, fasola), siemię lniane, ziarna babki płesznik (psyllium), orzechy. Błonnik nierozpuszczalny występuje głównie w produktach zbożowych z pełnego przemiału, takich jak chleb i płatki zbożowe, mąki pełnoziarniste, otręby, grube kasze, a także w brązowym ryżu, skórkach owoców i warzyw, niektórych owocach (czarna porzeczka) i warzywach (zielony groszek). Zwiększenie podaży błonnika pokarmowego rozpuszczalnego w wodzie może obniżać indeks glikemiczny spożywanych posiłków. Błonnik pokarmowy rozpuszczalny w wodzie odgrywa kluczową rolę w wyrównywaniu zaburzeń metabolicznych, często występujących u kobiet z zaburzeniami płodności. Błonnik pokarmowy, pęczniejąc i zwalniając opróżnianie żołądka, powoduje dłużej utrzymujące się uczucie sytości i sprzyja unikaniu podjadania między posiłkami co korzystnie wpływa na utrzymanie należnej masy ciała lub redukcję masy ciała. Utrata 5–10% wyjściowej masy ciała u kobiety otyłej poprawia profil hormonalny i cykliczność menstruacji, co zwiększa szanse na zapłodnienie. Ponadto zmniejsza ryzyko powikłań, takich jak zespół metaboliczny, cukrzyca typu 2, zaburzenia lipidowe oraz choroby sercowo-naczyniowe.

2.1.1. Witaminy

Do witamin poprawiających płodność kobiet należą: witaminy antyoksydacyjne A i β-karoten, C, E oraz witaminy z grupy B, takie jak B₆, B₁₂, i kwas foliowy oraz witamina D.

Witamina A jest antyoksydantem, który pełni funkcję ochronną przed stresem oksydacyjnym. Odgrywa istotną rolę w podziałach i różnicowaniu komórek oraz w utrzymaniu ich prawidłowej struktury. W odniesieniu do układu rozrodczego witamina ta wpływa na wytwarzanie komórek rozrodczych. Chroni przed infekcjami dróg rodnych, reguluje cykl menstruacyjny oraz ma wpływ na prawidłowy rozwój zarodka. Zgodnie z aktualnymi rekomendacjami zalecane dzienne spożycie na witaminę A wynosi 700 µg równoważnika retinolu na dobę.

W tabeli 2.3 przedstawiono informacje na temat zalecanego spożycia tłuszczów i wybranych kwasów tłuszczowych.

Tabela 2.3. Zawartość równoważnika retinolu w wybranych produktach

------------------------ -------------------------------------------------------
Produkt spożywczy Zawartość równoważnika retinolu w 100 g produktu (µg)
Żółtko jaja kurzego 886
Jaja kurze całe 272
Ser rokpol pełnotłusty 521
Ser edamski tłusty 269
Masło 814
------------------------ -------------------------------------------------------

Na podstawie: Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2020.

Witamina D jest witaminą rozpuszczalną w tłuszczach, nazywaną również prohormonem. W produktach spożywczych występuje w dwóch formach chemicznych: jako witamina D₂ – ergokalcyferol w produktach pochodzenia roślinnego i D₃ – cholekalcyferol w produktach zwierzęcych. Cholekalcyferol powstaje także podczas syntezy skórnej z 7-dehydrocholesterolu, pod wpływem promieniowania słonecznego UVB (fale o długości 280–315 nm). Podstawowym zadanie tej witaminy jest utrzymanie równowagi wapnia i fosforu, co jest niezbędne do prawidłowej mineralizacji tkanki kostnej. Witamina ta wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu rozrodczego i chroni przed rozwojem stanów patologicznych w jego obrębie. W wyniku niedoboru witaminy D dochodzi do negatywnych procesów w funkcjonowaniu układu rozrodczego, takich jak niedorozwój struktur układu rozrodczego, zaburzenia procesu gametogenezy (wytwarzania komórek rozrodczych) oraz zwiększanie częstotliwości występowania schorzeń układu rozrodczego. Witamina D pełni istotną funkcję w procesie implantacji zarodka oraz modulowania układu odpornościowego matki i dziecka. Ponadto witamina D wpływa na tzw. rezerwę jajnikową poprzez interakcję z hormonem antymüllerowskim (anti-Müllerian hormone – AMH). Hormon antymüllerowski jest jednym z najbardziej miarodajnych markerów rezerwy jajnikowej. Normy dla witaminy D zostały ustalone na poziomie wystarczającego spożycia (adequate intake – AI) i dla kobiet w wieku rozrodczym wynoszą 15 μg cholekalcyferolu na dobę. W tabeli 2.4 przedstawiono zawartość witaminy D w wybranych produktach spożywczych.

Tabela 2.4. Główne źródła pokarmowe witaminy D produktach

---------------------- --------------------------------------------
Produkt spożywczy Zawartość witaminy D w 100 g produktu (µg)
Żółtko jaja kurzego 4,50
Jaja kurze całe 1,70
Łosoś 13,00
Śledź 19,00
Margaryna miękka 80% 5,00
Mleko 2,0% tłuszczu 0,02
---------------------- --------------------------------------------

Na podstawie: Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2020.

Wpływ witaminy E na funkcjonowanie układu rozrodczego u kobiet wynika z silnych właściwości antyoksydacyjnych. Małe stężenie witaminy E wiąże się z zaburzeniami owulacji. Dlatego niezwykle istotne jest włączenie do diety kobiet produktów bogatych w witaminę E. Zgodnie z obowiązującymi normami żywienia kobiety w wieku rozrodczym powinny spożywać 8 mg równoważnik α-tokoferolu/dobę. Głównym źródłem witaminy E są tłuszcze roślinne. W tabeli 2.5 przedstawiono zawartość witaminy E w wybranych produktach spożywczych.

Tabela 2.5. Zawartość witaminy E w produktach spożywczych

------------------------------- -------------------------------------------
Produkt spożywczy Zwartość witaminy E w 100 g produktu (mg)
Olej z zarodków pszennych 149,00
Olej słonecznikowy 46,71
Margaryna miękka 80% tłuszczu 27,72
Słonecznik nasiona 27,81
Orzechy laskowe 38,71
------------------------------- -------------------------------------------

Na podstawie: Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2020.

Witamina C

Witamina C, czyli kwas askorbinowy, to kolejna witamina o działaniu antyoksydacyjnym. Kwas askorbinowy jest niezbędny do syntezy kolagenu. W dużych ilościach występuje w tkankach jajnika i ma istotny wpływ na rozwój pęcherzyka Graafa, owulację oraz fazę lutealną. Zalecane dzienne spożycie na witaminę C wynosi 75 mg/dobę. Źródłem witaminy C są warzywa i owoce. Duże ilości tej witaminy znajdują się w: natce pietruszki, czerwonej papryce, czarnych porzeczkach, kiwi, warzywach kapustnych, truskawkach, owocach cytrusowych (tab. 2.6).

Tabela 2.6. Zawartość witaminy C w produktach spożywczych

------------------- -------------------------------------------
Produkt spożywczy Zwartość witaminy C w 100 g produktu (mg)
Natka pietruszki 177,7
Papryka czerwona 144,0
Porzeczki czarne 182,6
Truskawki 66,0
Szpinak 67,8
------------------- -------------------------------------------

Na podstawie: Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2020.

Witaminy z grupy B, takie jak witamina B₁₂, B₆ oraz kwas foliowy, wpływają na stężenie homocysteiny we krwi. Duże stężenie homocysteiny w płynie pęcherzykowym jajnika prowadzi do zaburzeń interakcji plemnika z komórką jajową. Witamina B₆ uczestniczy w utrzymaniu prawidłowego stężenia progesteronu we krwi. Małe stężenie progesteronu powoduje zaburzenia fazy lutealnej cyklu menstruacyjnego. Witamina B₁₂ razem z kwasem foliowym bierze udział w syntezie kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA). Niedobór tej witaminy może zaburzać proces menstruacji oraz implantacji zarodka. Niedobór kwasu foliowego hamuje procesy namnażania i wzrostu komórek na poziomie kwasów nukleinowych i prowadzi do wzrostu stężenia homocysteiny we krwi. Zbyt duża ilość homocysteiny we krwi może prowadzić do zaburzeń implantacji zarodka oraz niekorzystnie wpływać na procesy embriogenezy prowadząc do zahamowania rozwoju zarodka, obumarcia i poronienia. W tabeli 2.7 przedstawiono zalecaną podaż wraz z dietą witaminy B₆, B₁₂ i kwasu foliowego oraz główne źródła pokarmowe tych witamin.

Tabela 2.7. Zalecane spożycie wybranych witamin dla kobiet w okresie rozrodczym i ich źródła pokarmowe

-------------- ---------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------
Witamina Zalecane dzienne spożycie wraz z dietą Źródła pokarmowe
B₆ 1,3 mg/dobę Otręby pszenne, zarodki pszenne, mięso z piersi indyka, łosoś, fasola biała, kasza gryczana
B₁₂ 2,4 µg/dobę Łosoś, szczupak, mięso z królika, szynka wołowa, jaja, sery dojrzewające
Kwas foliowy 400 µg/dobę Zarodki pszenne, otręby pszenne, szpinak, pietruszka, fasola, biała, groch, sałata, brokuły, jaja
-------------- ---------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------

Na podstawie: Jarosz M., Rychlik E., Stoś K. i wsp.: Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2020; Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa 2020.

2.1.2. Składniki mineralne

Składniki mineralne tak jak witaminy są niezbędne do utrzymania równowagi całego organizmu człowieka. Uczestniczą również w prawidłowym przebiegu procesu płodności.

Żelazo jest składnikiem hemoglobiny odpowiedzialnej za transportowanie tlenu do wszystkich komórek organizmu. Spożywanie odpowiednich ilości żelaza przez kobiety w okresie rozrodczym prowadzi do poprawy owulacji i zmniejsza ryzyko zaburzeń płodności. Wynika to z funkcji, jaką transferyna pełni w jajnikach. Transferyna reguluje ilość jonów żelaza we krwi i ich transport do komórek oraz prawidłowy rozwój gamety żeńskiej oraz pęcherzyków jajnikowych. Niedokrwistość wynikająca z niedoboru żelaza zwiększa ryzyko przedwczesnego porodu i niskiej masy urodzeniowej dziecka. Według aktualnych rekomendacji zalecane dzienne spożycie żelaza u kobiet w wieku rozrodczym powinno wynosić 18 mg/dobę. W tabeli 2.8 przedstawiono zawartość żelaza w wybranych produktach spożywczych.

Tabela 2.8. Zawartość żelaza w wybranych produktach spożywczych

Podział produktów ze względu na zawartość żelaza

Produkt

Zawartość żelaza w 100g

Produkty o niskiej zawartości (1 mg/100 g)

Mleko

0,1

Olej słonecznikowy

0,1

Marchew

0,5

Gruszka

0,3

Kasza manna

0,9

Produkty o średniej zawartości (1–4 mg/100 g)

Polędwica sopocka

1,1

Szynka wieprzowa

1,0

Makrela wędzona

1,2

Bułki grahamki

2,3

Groszek zielony

1,9

Produkty o wysokiej zawartości (4 mg/100 g)

Pasztet z kurczaka

3,3

Żółtko jaj

7,2

Wątroba wieprzowa

18,7

Kasza jaglana

4,8

Otręby pszenne

14,9

Na podstawie: Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2020.

Magnez jest aktywatorem wielu układów enzymatycznych i przemian energetycznych zachodzących w komórce. Jego obecność jest niezbędna do biosyntezy oraz stabilizacji struktur kwasów nukleinowych, chromosomów, a także metabolizmu i działania witaminy D. Pierwiastek ten jest dobrze rozpowszechniony w produktach spożywczych, a do jego głównych źródeł należą: kasza gryczana, rośliny strączkowe, orzechy i kakao. Magnez obniża ryzyko wystąpienia porodu przedwczesnego, a jego niedobór zaburza wzrost i rozwój płodu, prowadzi do powikłań – od hematologicznych po teratogenne uszkodzenia płodu – oraz przyczynia się do wystąpienia poronień. Niedobór magnezu może być także jedną z przyczyn wystąpienia insulinooporności oraz zaburzenia w wydzielaniu insuliny. Kobiety w wieku rozrodczym powinny wraz z dietą spożywać magnez w ilości 320 mg/dobę.

Kolejnym składnikiem mineralnym związanym z procesem płodności u kobiet jest cynk. Stanowi on składnik ponad 300 enzymów (m.in. dysmutazy ponadtlenkowej) związanych z syntezą kwasów nukleinowych i białek. Do jego bogatych źródeł zalicza się: ciemne pieczywo, sery podpuszczkowe, mięso, wątrobę oraz kaszę gryczaną. Przyswajalność cynku jest większa z produktów zwierzęcych niż roślinnych. W produktach roślinnych występują fityniany, błonnik pokarmowy oraz szczawiany, które utrudniają wchłanianie tego pierwiastka. Uczestniczy w produkcji i prawidłowym działaniu insuliny i tyroksyny. Cynk jest niezbędny do właściwego przebiegu owulacji i cyklu miesiączkowego, metabolizmu estrogenów, progesteronu i androgenów. Obecność niedoborów tego pierwiastka ogranicza rozwój płodu, zwiększa ryzyko porodów przedwczesnych, samoistnych poronień oraz wad rozwojowych. Zalecana podaż cynku wraz z dietą dla kobiet w wieku rozrodczym wynosi 8 mg/dobę.

Selen jest składnikiem wielu enzymów, uczestniczy w syntezie hormonów tarczycy oraz prawidłowej odpowiedzi immunologicznej organizmu. W aspekcie wpływu selenu na rozrodczość jest on niezbędny do właściwego przebiegu owulacji oraz cyklu menstruacyjnego. Małe stężenia selenu w surowicy krwi wiązały się z większym ryzykiem wystąpienia poronień samoistnych, stanu przedrzucawkowego, przedterminowych porodów, cholestazy ciężarnych oraz cukrzycy ciążowej. Ilość selenu, jaka powinna być dostarczana każdego dnia wraz z dietą, wynosi 55 µg/dobę. Do produktów, które są dobrym źródłem selenu, należą: pieczywo gruboziarniste, kasza gryczana, mleko, jaja, mięso, nasiona roślin strączkowych, czosnek.

Jod to kolejny składnik mineralny, który w istotny sposób wpływa na przebieg procesu płodności u kobiet. Jest składnikiem uczestniczącym w syntezie hormonów tarczycy tyroksyny (T₄) oraz trijodotyroniny (T₃), które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania mózgu oraz całego układu nerwowego, mięśni, serca, a ponadto kontrolują syntezę białek, enzymów, metabolizm kwasów nukleinowych oraz witamin. Niedobór tego pierwiastka wywołuje niedoczynność tarczycy, natomiast zbyt duża podaż powoduje wystąpienie nadczynności tarczycy. Hormony tarczycy wpływają na żeńskie komórki rozrodcze, oocyty mające receptory dla trijodotyroniny. Niedobór hormonów tarczycy zmniejsza stężenie SHBG, powodując zwiększenie ilości wolnych androgenów we krwi, co ostatecznie zaburza proces owulacji. Występują zaburzenia pulsacyjnego wydzielania GnRH oraz opóźnioną odpowiedź hormonu luteinizującego (luteinizing hormone – LH). Często takiej sytuacji towarzyszy także zwiększone stężenie prolaktyny, które powoduje zaburzenia fazy lutealnej, co przyczynia się do niedoborów progesteronu i wystąpienia cykli bezowulacyjnych, wydłużających się i ostatecznie zaniku miesiączkowania. Natomiast w nadczynności tarczycy występuje większe stężenie estrogenów we wszystkich fazach cyklu. Dodatkowo występuje większe stężenie LH w fazie folikularnej i lutealnej oraz większe stężenie białka SHBG w surowicy. U kobiet z nadczynnością tarczycy często występuje rzadkie miesiączkowanie lub skąpa miesiączka. Zalecane dzienne spożycie jodu dla kobiet w okresie rozrodczym wynosi 150 µg/dobę. Najlepszym źródłem tego pierwiastka jest żywność pochodzenia morskiego (skorupiaki, mięczaki, ryby). Dużą zawartością jodu charakteryzują się dorsze i halibuty, mniejszą śledzie bałtyckie. Kolejnym istotnym źródłem jodu w diecie powinny być takie produkty, jak mleko i jego przetwory, jaja, a także sól jodowana.

Poniżej przedstawiono przykładowy jadłospis na 1 dzień do zastosowania przez kobiety w wieku rozrodczym, o wartości energetycznej ok. 1900 kcal, dostarczający 72 g białka, 64 g tłuszczu, 261 g węglowodanów.

PROPOZYCJA JADŁOSPISU

Pierwsze śniadanie

Kanapki z twarożkiem i warzywami sezonowymi

• chleb żytni razowy – 2 × 35 g (2 kromki)

• masło śmietankowe – 2 × 5 g (2 × 1 łyżeczka)

• ser twarogowy półtłusty – 2 × 15 g (2 × 1 łyżka)

• jogurt naturalny – 25 g (2 łyżki)

• rzodkiewka – 2 × 15 g (2 sztuki)

• szczypiorek – 5 g (1 łyżeczka)

• sałata – 10 g (2 liście)

• pomidor – 2 × 20 g (2 plastry)

Herbata zielona bez cukru – 250 ml (1 szklanka)

Drugie śniadanie

Jogurt z owocami

• jogurt naturalny 1,5% tłuszczu – 200 g (4/5 szklanki)

• maliny – 50 g (2 łyżki)

• banan – 120 g (1 sztuka)

• siemię lniane – 5 g (1 łyżeczka)

• Woda mineralna niegazowana – 250 ml (1 szklanka)

Obiad

Krupnik – 400 ml (1 porcja)

• włoszczyzna – 60 g (1 szklanka)

• kasza jęczmienna – 15 g (po ugotowaniu 30 g) – (2 łyżki)

• olej rzepakowy – 5 g (1 łyżeczka)

Dorsz pieczony z sosem jogurtowym, pieczonymi ziemniakami i bukietem warzyw

• filet z dorsza – 120 g (porcja)

• ziemniaki – 140 g (2 sztuki)

• jogurt naturalny – 250 g (1 szklanka)

• olej z oliwek – 5 g (1 łyżeczka)

• brokuł – 100 g (¹/₅ sztuki)

• kalafior – 100 g (5 różyczek)

• sok z cytryny – 5 g (1 łyżeczka)

• koperek – 4 g (1 łyżeczka)

Woda mineralna niegazowana – 250 ml (1 szklanka)

Podwieczorek

Sałatka z warzywno-owocowa

• marchew – 200 g (2 sztuki)

• jabłko – 100 g (1 sztuka)

• nasiona słonecznika – 5 g (1 łyżeczka)

• chleb żytni razowy – 35 g (1 kromka)

Woda niegazowana – 250 ml (1 szklanka)

Kolacja

Tosty pełnoziarniste z surówką

• pieczywo tostowe pełnoziarniste – 60 g (2 kromki)

• masło śmietankowe – 5 g (1 łyżeczka)

• polędwica wieprzowa – 20 g (2 plastry)

• papryka czerwona – 100 g (¹/₂ średniej sztuki)

• pomidor – 100 g (1 mała sztuka)

• szczypiorek – 5 g (1 łyżeczka)

• olej z oliwek – 10 g (2 łyżeczki)

Woda mineralna niegazowana – 250 ml (1 szklanka)

Piśmiennictwo

1. Bąk-Sosnowska M., Białkowska M., Bogdański P. i wsp.: Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2022 – stanowisko Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości. Medycyna Praktyczna 2022; 5 (wyd. specj. maj 2022): 1–87.

2. Bojanowska M., Kostecka M.: Dieta i styl życia jako czynniki wpływające na płodność. Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych 2018; 67 (2): 425–439.

3. Fabozzi G., Verdone G., Allori M. i wsp.: Personalized Nutrition in the Management of Female Infertility: New Insights on Chronic Low-Grade Inflammation. Nutrients 2022; 14 (9): 1918.

4. Grieger J.A.: Preconception diet, fertility, and later health in pregnancy. Curr Opin Obstet Gynecol 2020; 32 (3): 227–232.

5. Herian M., Grzesiak M.: Rola witaminy D3 i jej receptora w żeńskim układzie rozrodczym. Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych 2017; 66 (3): 389–399.

6. Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J.: Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2020.

7. Jurczewska J., Szostak-Węgierek D.: The Influence of Diet on Ovulation Disorders in Women-A Narrative Review. Nutrients 2022; 14 (8): 1556.

8. Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2020.

9. Łakoma K., Kukharuk O., Śliż D.: The Influence of Metabolic Factors and Diet on Fertility. Nutrients 2023; 15 (5): 1180.

10. Łukaszuk K., Kozioł K., Jakiel G. i wsp.: Diagnostyka i leczenie niepłodności – rekomendacje Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Embriologii (PTMRiE) oraz Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGP). Ginekol Perinatol Prakt 2018; 3 (3): 112–140.

11. Maksym A., Rabijewski M., Czerwonogrodzka-Senczyna A., Maksym R.: Możliwość postępowania dietetycznego w niepłodności. Kwartalnik Naukowy 2018; 3 (35): 102–137.

12. Meldrum, D.R., Casper R.F., Diez-Jua A. i wsp: Aging and the environment affect gamete and embryo potential: can we intervene? Fertil Steril 2016; 105 (3): 548–559.

13. Panth N., Gavarkovs A., Tamez M., Mattei J.: The Influence of Diet on Fertility and the Implications for Public Health Nutrition in the United States. Front Public Health 2018; 6: 211.

14. Pilz S., Zittermann A., Obeid R. i wsp.: The Role of Vitamin D in Fertility and during Pregnancy and Lactation: A Review of Clinical Data. Int J Environ Res Public Health 2018; 15 (10): 2241.

15. Rzeźnik M., Suliburska J.: Suplementacja witaminowo-mineralna u kobiet w wieku prekoncepcyjnym. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2016; 7 (3): 106–110.

16. Sharma R., Biedenharn K.R., Fedor J. i wsp.: Lifestyle factors and reproductive health: taking control of your fertility. Reprod Biol Endocrinol 2013; 11: 66.

17. Skoracka K., Ratajczak A. E., Rychter A. i wsp.: Female Fertility and the Nutritional Approach: The Most Essential Aspects. Adv Nutr 2021; 12 (6): 2372–2386.

18. Szostak-Węgierek D.: Sposób żywienia a płodność. Medycyna Wieku Rozwojowego 2011; 15 (4): 431–436.

19. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album fotografii i potraw. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2000.