Dogmatyka. Tom 6 - ebook

Słowo wstępne

„W każdej epoce teologia odgrywa ważną rolę w realizowaniu przez Kościół planu Boga, który chce, by «wszyscy ludzie zostali zbawieni i doszli do poznania prawdy» (1 Tm 2,4)”¹. Nasza epoka pod tym względem nie stanowi wyjątku. Im większe są wyzwania i niebezpieczeństwa, na które wystawiony jest człowiek wierzący, tym większa potrzeba wysiłku, by odpowiedzieć na nie i wyjść naprzeciw jego duchowym potrzebom. Z drugiej strony trzeba „stać wiernie w prawdzie” (por. J 8,31) wobec słowa Pana, utrwalonego przez żywą Tradycję i podanego do wierzenia przez Kościół.

Trudno nie dostrzec, że wyzwania i niebezpieczeństwa, przed którymi staje dziś człowiek wierzący, a zatem i teolog, w świecie często religijnie indyferentnym, stawiającym pod znakiem zapytania nawet najbardziej podstawowe prawdy religijne i moralne, są szczególnie wielkie. Kluczem do zrozumienia i metodycznie poprawnej wykładni wiary jest świadome przeżywanie jej treści przez samego teologa. Chociaż prawda teologiczna oparta na objawieniu Boga ze swej istoty przekracza możliwości naszego zrozumienia, gdyż jest niezgłębiona na miarę samego Boga (por. Ef 3,19), to jednak rozum, oświetlony wiarą, przynajmniej w jakiejś mierze, stosownie do swoich przyrodzonych możliwości, usiłuje zgłębić to, w co uwierzył. To właśnie wiara ukazuje człowiekowi najgłębszą prawdę o nim samym, o jego właściwym miejscu w świecie i ostatecznym powołaniu. „Wiara i rozum są jak dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy”². „Swoim ograniczonym i historycznie ukształtowanym językiem człowiek potrafi wyrazić prawdy, które przekraczają ramy zjawiska językowego. Prawda bowiem nigdy nie może być zamknięta w granicach czasu i kultury; daje się poznać w historii, ale przerasta samą historię”³.

Teologia dogmatyczna staje dziś przed szczególnie trudnym zadaniem, by „wyrazić uniwersalny sens tajemnicy Boga w Trójcy Jedynego oraz ekonomii zbawienia zarówno w sposób narracyjny, jak i przede wszystkim w formie argumentów. Musi to zatem uczynić posługując się ukształtowanymi w sposób krytyczny pojęciami, które są powszechnie komunikowalne”⁴. Treść dogmatycznych prawd wiary jest niezmienna. Tymczasem jednak dokonał się tak ogromny postęp we wszystkich dziedzinach nauki, również – szczególnie począwszy od II Soboru Watykańskiego – w teologii. Pojawiło się wiele problemów całkowicie nowych, problemów, które wymagają pogłębienia w świetle wiary. Inspiracji i światła zawsze szukamy w tych samych źródłach wiary: w Piśmie Świętym, w żywej Tradycji i Magisterium Kościoła, trzeba je jednak wyrazić językiem komunikatywnym, zrozumiałym dla współczesnego pokolenia; językiem, który potrafi nie tylko przekonać, ale także i przede wszystkim wpływać i kształtować postawy życiowe. Stąd z zadowoleniem i wdzięcznością witamy nowe zespołowe dzieło młodego i obiecującego zespołu tym razem polskich teologów, którzy oddają do rąk Czytelników ostatni tom sześciotomowej dogmatyki.

Gratuluję i cieszę się szczerze, że młodym teologom nie zabrakło chęci, determinacji i odwagi, by zrealizować to ambitne dzieło i dokonać tego, czego nie udało się pokoleniom ich poprzedników. Życzę, by rodziło ono bogate owoce żywej, pogłębionej i świadomej wiary, będącej pierwszym i najbardziej fundamentalnym warunkiem wiarygodnego i dynamicznego świadectwa chrześcijańskiego życia.

Arcybiskup Henryk Muszyński

METROPOLITA GNIEŹNIEŃSKISłowo od redaktorów

Finis coronat opus – „koniec wieńczy dzieło”… Pierwszy tom Dogmatyki, akademickiego podręcznika teologii dogmatycznej, ukazał się w Bibliotece „Więzi” w 2005 r. I oto dwa lata później – zgodnie z zapowiedzią i z wielką radością – oddajemy do rąk Czytelniczek i Czytelników tom ostatni, szósty. Składa się on z dwóch części: Traktatu o stworzeniu (w tradycyjnej terminologii: protologia) i Traktatu o rzeczywistości ostatecznej (eschatologia). Można powiedzieć, że te dwa traktaty to „alfa” i „omega” wśród wszystkich traktatów dogmatyki.

Na całość „Więziowej” Dogmatyki złożyły się następujące traktaty:

– tom I: Wprowadzenie do teologii dogmatycznej i Traktat o Jezusie Chrystusie (2005);

– tom II: Traktat o Maryi i Traktat o Kościele (2006);

– tom III: Traktat o Bogu Jedynym i Traktat o zbawieniu (2006);

– tom IV: Traktat o Trójcy Świętej i Traktat o Duchu Świętym i łasce (2007);

– tom V: Traktat o człowieku i Traktat o sakramentach (2007);

– tom VI: Traktat o stworzeniu i Traktat o rzeczywistości ostatecznej (2007).

O konieczności opracowania rodzimego uniwersyteckiego podręcznika teologii dogmatycznej w środowisku polskich teologów dogmatyków i studentów teologii mówiło się już od wielu lat. Od pewnego czasu sprawę tę podnoszono na forum sekcji wykładowców dogmatyki. Kilka lat temu, po jednym z dorocznych spotkań tej sekcji, niżej podpisani, zainspirowani przez wydawnictwo Biblioteka „Więzi”, postanowili w końcu wypełnić tę dotkliwą podręcznikowo-dogmatyczną lukę w polskiej bibliotece teologicznej.

Rodzimy podręcznik teologii dogmatycznej to sprawa i prestiżu naszej teologii, i przede wszystkim potrzeb wykładu dogmatyki na poziomie akademickim, który uwzględniałby religijno-kulturowy kontekst Kościoła w Polsce w perspektywie Kościoła powszechnego.

Potrzeba wydania rodzimej dogmatyki wynika również z konieczności uwzględnienia szybkich przeobrażeń dokonujących się obecnie w myśli teologicznej, które czasami pociągają za sobą pewne zamieszanie w sprawach wiary. Młodzi adepci teologii winni dobrze orientować się we współczesnej teologii i jednocześnie umieć bezpiecznie poruszać się po jej meandrach. Istotny jest również – zwykle nieuwzględniany w podręcznikach dogmatyki lub uwzględniany w niewielkim stopniu – dydaktyczny aspekt podręcznika, czyli posługiwanie się narzędziami ułatwiającymi studentom lekturę i proces uczenia: przejrzysta struktura, w miarę prosty język, graficzne wyodrębnianie definicji i najistotniejszych treści, słownik terminów, wybór tekstów źródłowych, propozycje ćwiczeń, nowoczesne opracowanie graficzne itp. Podręcznik ten z założenia ma być otwarty na ekumenizm, dialog z innymi religiami, kulturę europejską i światową.

Struktura poszczególnych traktatów ma „klasyczną” formę, zgodnie z zaleceniami Konferencji Episkopatu Polski zawartymi w Ratio studiorum (Program studiów w wyższych seminariach duchownych w Polsce, 1998): „Teologia dogmatyczna powinna być w całości systematycznie podawana, aby najpierw teksty biblijne były przytaczane, następnie uwidoczniony był wkład Ojców Kościoła przy przekazywaniu i objaśnianiu prawd objawionych, historyczny rozwój dogmatów i orzeczenia Kościoła, a wreszcie, aby alumni nauczyli się głębiej wnikać w tajemnice zbawienia i dostrzegać ich związek wzajemny. Należy też nauczyć alumnów rozpoznawać obecność i działanie tych tajemnic w czynnościach liturgicznych oraz uwzględniać konkretne wartości życiowe dogmatu z podkreśleniem jego pastoralno-kerygmatycznego ujmowania”.

Do zespołu autorów podręcznika Dogmatyka należą teologowie, którzy wychowali się i wykształcili na teologii odnowionej przez Sobór Watykański II, z bogatym doświadczeniem pracy ze studentami, rekrutujący się z różnych teologicznych ośrodków akademickich w Polsce: z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, z Wydziałów Teologicznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytetu Opolskiego, Uniwersytetu Szczecińskiego i Uniwersytetu Śląskiego, z Papieskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, Papieskiego Wydziału Teologicznego („Bobolanum”) w Warszawie, Kolegium Filozoficzno-Teologicznego OO. Dominikanów w Krakowie, a nawet – co znamienne – z uczelni nieposiadających Wydziałów Teologicznych: z Uniwersytetu Gdańskiego i Politechniki Koszalińskiej. Wśród autorów są osoby świeckie: dr Elżbieta Adamiak, dr hab. Zbigniew Danielewicz, dr hab. Józef Majewski; księża diecezjalni: bp dr hab. Andrzej Czaja, ks. dr Eligiusz Piotrowski, ks. dr Grzegorz Strzelczyk, ks. prof. dr hab. Jerzy Szymik; przedstawiciele zakonów: dominikanin o. dr Michał Paluch, franciszkanin o. prof. dr hab. Zdzisław Kijas, jezuici: ks. dr Marek Blaza i ks. dr Dariusz Kowalczyk, kameduła o. dr Korneliusz Wencel, pallotyn ks. dr hab. Marian Kowalczyk.

Pragniemy wyrazić wdzięczność wszystkim osobom, które okazały i okazują pomoc w powstawaniu podręcznika teologii dogmatycznej.

Wprowadzenie idei wydania Dogmatyki w czyn byłoby nie do pomyślenia bez pomocy wielu osób. W szczególny sposób redaktorzy dzieła i Biblioteka „Więzi” dziękują za wsparcie księdzu arcybiskupowi Henrykowi Muszyńskiemu, metropolicie gnieźnieńskiemu i członkowi Kongregacji Nauki Wiary, księdzu arcybiskupowi Alfonsowi Nossolowi, ordynariuszowi opolskiemu i członkowi Papieskiej Rady Popierania Jedności Chrześcijan, księdzu biskupowi Jackowi Jezierskiemu z archidiecezji warmińskiej, duchowemu kierownikowi polskiej sekcji dogmatyków, ojcu profesorowi Stanisławowi C. Napiórkowskiemu, nestorowi polskich teologów dogmatycznych, oraz księdzu profesorowi Jerzemu Szymikowi, członkowi Międzynarodowej Komisji Teologicznej i współautorowi Dogmatyki. Wszyscy oni zgodzili się współtworzyć Komitet Naukowy „Więziowej” Dogmatyki.

Wyrażamy serdeczną wdzięczność panu Martinowi Buschermöhle z niemieckiej fundacji Renovabis za życzliwą pomoc w naszych staraniach o uzyskanie jej finansowego wsparcia.

Podręczniki akademickie rządzą się swoimi prawami. Chodzi w nich, mówiąc najogólniej, o rzetelne i przejrzyste ukazanie historycznego i współczesnego stanu badań konkretnej dyscypliny naukowej, jej pytań, problemów i odpowiedzi. Podręczniki teologii zwykle nie tworzą wielkiej teologii, ale mają ją prezentować. W obu wypadkach chodzi jednak o to samo: o prawdę niepojętego misterium Boga. „Najwyższe – pisał kard. Joseph Ratzinger, obecny Papież – osiągnęliśmy, gdy zbliżyliśmy się do prawdy. Ta nigdy nie jest nudna (…)”. Redaktorzy i autorzy podręcznika ufają, że pomoże on Czytelniczkom i Czytelnikom w zbliżeniu się do prawdy oraz dobrze przysłuży się zarówno wykładowcom i studentom teologii, jak też wszystkim pragnącym zgłębiać wiarę, o której mówią dogmaty Kościoła.

Graficznym wyróżnikiem wszystkich tomów Dogmatyki jest muszelka, widoczna na pierwszej stronie okładki. To dlatego niektórzy nasze dzieło nazywają „Dogmatyką z muszelką”… Znany jest sen świętego Augustyna. Oto na brzegu morza zobaczył dziecko, które starało się za pomocą muszelki przelać wody morza do dołka wykopanego w piasku… Morzem jest niezgłębione misterium Boga, a muszlą – teologia. Niewiele, nieskończenie mało jesteśmy w stanie pojąć z Bożej tajemnicy. W końcu mamy do dyspozycji tylko muszlę. Tylko – i aż muszlę, bo ostatecznie sam Bóg zapragnął, abyśmy czerpali nią z Jego zdumiewającego i niepojętego misterium.

Elżbieta Adamiak

bp Andrzej Czaja

Józef MajewskiWstęp

Traktat o stworzeniu, noszący również nazwy: protologia (nauka o początku stworzenia) i kreatologia (nauka o stworzeniu), traktuje się w teologii dogmatycznej jako rozwinięcie wyznania wiary w Trójcę Świętą. W takiej perspektywie stworzenie ukazywane jest teocentrycznie i historiozbawczo. Można powiedzieć, że prawda o stworzeniu jest pierwszą i podstawową prawdą wiary. Na niej opiera się wszystko, co wyznajemy w Credo. Trzeba tę prawdę wciąż na nowo umacniać w świadomości wierzących i odważnie ją wyznawać. Świadectwo takiej wiary jest szczególnie ważne współcześnie, gdy tak wielu ludzi fascynuje się wyłącznie doczesnością i stawia człowieka w centrum wszechświata, bez egzystencjalnego odniesienia do Stwórcy, i egoistycznie korzysta z dóbr ziemskich, pomijając cel stworzenia.

Głównym zadaniem dogmatycznego traktatu o stworzeniu jest więc ukazanie motywów skoncentrowania się na Bogu, który stworzył świat i ukochał swoje stworzenie do tego stopnia, że zesłał swojego Jednorodzonego Syna, aby przyjął ludzką naturę, wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami. Wydarzenie Jezusa Chrystusa, w którym „wszystko zostało stworzone” (Kol 1,16) i w którym „wszystko ma istnienie” (Kol 1,17), pozwala dogłębnie zrozumieć, że stworzenie jest realizacją ustalonego przed wszystkimi wiekami planu Boga Ojca, a cel stworzenia jest tożsamy z celem zbawienia.

Niniejszy traktat stara się uwzględniać wszystkie powyższe uwagi, dzięki odwoływaniu się w pierwszym rzędzie do biblijnych świadectw o stworzeniu i uwzględnianiu tradycji Kościoła, dokumentów Magisterium Ecclesiae, a zwłaszcza nauczania soborów powszechnych, papieży i Katechizmu Kościoła Katolickiego. Preferowany w traktacie prymat danych pozytywnych prowadzi do wniosków pewnych, nie przeoczając jednak nowych problemów i pytań, jakie rodzi historia, jak też wyczula na potrzebę egzystencjalnego odniesienia do Stwórcy w każdych okolicznościach ludzkiego życia i pracy, nie tracąc z oczu sprawy szacunku do całego dzieła stworzenia, zgodnie z chrześcijańską wizją ochrony przyrody.

W pierwszym rozdziale traktatu zwraca się uwagę na świadectwa Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu, ze szczególnym uwzględnieniem starotestamentalnych opisów stworzenia oraz – właściwej Nowemu Przymierzu – trynitarnej podstawy stworzenia i stwórczej przyczynowości Jezusa Chrystusa. Następnie uwzględnia się rozwój nauki o stworzeniu, od Ojców apostolskich i ich następców, przez starożytność chrześcijańską i scholastykę, aż do ujęć nowożytnych i współczesnych. Tu jest też miejsce na teologiczną interpretację stworzenia w kontekście teorii ewolucji. Rozdział kończy prezentacja doktrynalnego rozwoju nauki o stworzeniu na kolejnych soborach powszechnych i w encyklice Piusa XII Humani generis.

W rozdziale drugim najpierw omawia się teologię aktu stwórczego, dotyczącą stworzenia ex nihilo i czasowego początku stworzenia, a także historyczności świata i przymiotów aktu stwórczego, do których zaliczamy: dobrowolność, darmowość, niekomunikatywność i trwałość (zachowywanie stworzenia). W sposób szczególny akcentuje się w tym kontekście fakt Opatrzności i współdziałania Boga na historycznej drodze człowieka. Zwieńczeniem teologii aktu stwórczego jest prezentacja celu stworzenia.

Rozdział trzeci dotyczy istnienia, natury, roli, posłannictwa aniołów, z jednoczesnym uwzględnieniem ich kultu w taki sposób, jak ukazuje go tradycja i liturgia Kościoła. Kolejnym zagadnieniem jest nauka o stanie łaski wszystkich aniołów i upadku moralnym niektórych, a więc nauka o aniołach upadłych. Wiąże się z tym problem wpływu złych duchów na ludzi przez pokusy, napaści i opętania szatańskie. Dla jasności wywodu wszystkie te zagadnienia włączono w odrębny rozdział czwarty. W konkluzji tego rozdziału nie można było przemilczeć – z jednej strony – prób kwestionowania prawdy o istnieniu aniołów w ogóle, a szatana w szczególności, i – z drugiej – niebezpieczeństw związanych z kultem szatana oraz wywoływania duchów i magii.

Rozdział piąty i ostatni dotyczy stworzenia i pochodzenia człowieka oraz jego natury. Dla kompletności opracowania sięgnięto najpierw do przekazów biblijnych odnośnie do nauki o człowieku. Szczegółowe zagadnienia dotyczące protologicznej egzystencji człowieka, a także problemy dotyczące grzechu pierworodnego, omawiane tradycyjnie w traktacie o stworzeniu, tu zostaną pominięte, gdyż zostały opracowane w Traktacie o człowieku w ramach niniejszego podręcznika Dogmatyka.