Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1939-1945 (cz. I 1939-1942; cz. II 1943-1945) - ebook

PRZEDMOWA REDAKTORA SERII

HABENT SUA FATA LIBELLI...

Oddajemy w ręce czytelników rezultat kilkuletniej intensywnej pracy zespołu badaczy specjalizujących się w dziejach stosunków polsko-sowieckich w pierwszej połowie XX stulecia. W 2014 roku otrzymaliśmy grant finansowany ze środków Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki na wydanie czterech tomów materiałów do historii relacji łączących Polskę i Związek Sowiecki w latach 1918–1945. Jest to fragment większej całości. Mamy bowiem nadzieję, że będą wydawane kolejne tomy, obejmujące okres od zakończenia pierwszej wojny światowej do upadku Związku Sowieckiego w 1991 roku. Projekt został afiliowany przy warszawskim Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, instytucji nie tylko w pełni predestynowanej do prowadzenia badań w interesującym nas obszarze, ale również mającej niemałe osiągnięcia w poznawaniu skomplikowanej przeszłości dwóch sąsiadujących ze sobą narodów i państw.

Realizacja postawionego przed nami zadania okazała się niełatwym wyzwaniem z co najmniej kilku powodów. Do przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych minionego stulecia nad badaniami relacji polsko-sowieckich ciążyło piętno ideologiczne i polityczne, którego zewnętrznym wyrazem była cenzura ingerująca zarówno w Polsce, jak i – w jeszcze większym stopniu – w Związku Sowieckim w treść przygotowywanych do druku publikacji, nie wyłączając edycji źródłowych. Bariery te pękły po zmianach politycznych skutkujących demokratyzacją życia w obu krajach. Już jednak po kilku latach spory o przeszłość, zwłaszcza zaś interpretację wydarzeń dotyczących wojny polsko-sowieckiej 1918/1919–1921, losu jeńców w trakcie i po zakończeniu tego konfliktu, stosunków władz do mniejszości narodowych zamieszkujących oba państwa, w tym tzw. operacji polskiej przeprowadzonej przez władze sowieckie w latach 1937–1938, odpowiedzialności stalinowskiego kierownictwa za rozpętanie drugiej wojny światowej, wreszcie zbrodni katyńskiej, polityki sowieckiego okupanta na ziemiach należących do Drugiej Rzeczypospolitej czy działań Moskwy w sprawach polskich na arenie międzynarodowej podczas drugiej wojny światowej w coraz większym stopniu zaczęły ciążyć na bieżących relacjach między Polakami i Rosjanami. Dzieje stosunków polsko-sowieckich w latach 1918–1945 stawały się kluczowym elementem „polityki historycznej” prowadzonej przez Kreml, wykorzystujący je do poszukiwania w przeszłości nie tylko własnej legitymizacji, ale także formułowania haseł neoimperialnych. Proces ten był coraz bardziej zauważalny od dwóch dziesięcioleci, aczkolwiek postępował z różną intensywnością, przyspieszając zdecydowanie począwszy od 2014 roku, innymi słowy po użyciu przez Rosję siły wobec Ukrainy i aneksji Krymu. Miało to wpływ na reglamentowanie dostępu do archiwów rosyjskich, zwłaszcza zaś resortowego Archiwum Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej w Moskwie, kluczowego dla realizacji naszego projektu. Nie pozostało też obojętne, bo i pozostać nie mogło, na formułowanie ocen na temat tragicznych kart historii stosunków polsko-sowieckich bynajmniej nie tylko przez profesjonalnych badaczy, ale może w pierwszym rzędzie przez polityków i publicystów. Niejednokrotnie w konstruowaniu opinii o przeszłości górę brały prezentyzm i aprioryzm, idące w parze z akcentowaniem wyrwanych z szerszego kontekstu epizodów, wypowiedzi czy jednostkowych działań.

Zjawiska te nie sprzyjały rzetelnym badaniom historycznym, co z kolei nie pozostało bez wpływu na realizację naszego projektu. Wedle początkowego założenia miał on być wspólnym dziełem badaczy polskich i rosyjskich, reprezentujących czołowe ośrodki naukowe w obu krajach. Wspólne prowadzenie kwerend archiwalnych i bibliotecznych miało zaowocować zebraniem materiału źródłowego, będącego do tej pory poza naukowym obiegiem lub też słabiej znanego. Naszym zamiarem było również możliwe zrównoważenie w poszczególnych tomach źródeł polskich i sowieckich z akcentem na dokumenty dyplomatyczne przechowywane w archiwach w Polsce, Rosji oraz w innych krajach. Początkowo wydawało się, że dobrze rozpoczęta współpraca i pierwotne ustalenia przyniosą wymierne rezultaty. Tak się jednak nie stało. Badacze rosyjscy zaangażowani w projekt od 2014 r. zaczęli unikać kontaktów z polskim zespołem, nie wyjaśniając, pomimo próśb, takiej postawy. Być może uznali, że pogorszenie się relacji obu państw jest tak oczywistą „zasadniczą zmianą okoliczności”, że nie wymaga kłopotliwego wyjaśniania partnerowi przyczyn wycofania się z podjętych zobowiązań.

W efekcie zebrane przez rosyjski zespół dokumenty ukazały się w 2017 r. w odrębnej czterotomowej i pospiesznie przygotowanej publikacji jako wydawnictwo Moskiewskiego Państwowego Instytutu Stosunków Międzynarodowych (Uniwersytetu) Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rosji i tamtejszej Fundacji „Rosyjsko-Polskie Centrum Dialogu i Porozumienia”. Polscy uczestnicy prace wszakże kontynuowali, borykając się z utrudnionym dostępem do niektórych rosyjskich archiwów, a także ograniczonymi możliwościami sporządzania kopii niezbędnych do przygotowania krytycznej edycji dokumentów.

Kwerendy w celu zebrania podanych do druku materiałów prowadzono w kilku krajach, co w dużej mierze wynika z rozproszenia polskiej dokumentacji. Uczestnicy projektu konsultowali materiały archiwalne w instytucjach na terenie Federacji Rosyjskiej i Rzeczypospolitej Polskiej, ale również w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, wreszcie na Ukrainie, gdzie także znajdują się zbiory dokumentów sowieckich, będące kapitalnym uzupełnieniem archiwaliów rosyjskich. Co prawda nie udało nam się zrównoważyć dokumentów proweniencji polskiej i proweniencji sowieckiej, ale wcale nie znaczy to, iż tych ostatnich jest niewiele. Wprowadzamy do obiegu obfity materiał źródłowy, w tym wiele dokumentów wcześniej w ogóle nieznanych badaczom.

Zgodnie z założeniami naszego projektu dokumenty podajemy w wersji oryginalnej, a także w polskim tłumaczeniu. Rozwiązanie takie jest podyktowane kilkoma względami. Przede wszystkim hołdujemy zasadzie naukowego edytowania dokumentów w języku, w którym zostały one sporządzone, co ma znaczenie dla skrupulatności i rzetelności badań naukowych. Z drugiej strony adresujemy naszą publikację nie tylko do wąskiego kręgu historyków specjalizujących się w dziejach stosunków międzynarodowych w dwudziestoleciu międzywojennym i podczas drugiej wojny światowej, ale także do szerszego grona miłośników historii, nauczycieli czy też osób zajmujących się edukacją. W związku z tym zdecydowaliśmy się dokonać tłumaczeń źródeł na język polski, mamy bowiem świadomość, że znajomość języka rosyjskiego, podobnie zresztą jak i języka francuskiego, w którym nierzadko prowadzono korespondencję dyplomatyczną, nie jest powszechna. Przekładów dokonano na współczesną polszczyznę, aczkolwiek w niektórych wypadkach udało się dotrzeć do ówczesnych tłumaczeń, zapewne lepiej oddających specyfikę niekiedy archaicznego już języka, którym posługiwali się twórcy dokumentów. Trzeba też wspomnieć, że właśnie w okresie dwudziestolecia między pierwszą a drugą wojną światową dokonały się zmiany tak w języku polskim, jak i rosyjskim. Władze bolszewickie przyjęły reformę językową przygotowaną nieco wcześniej. Nie została ona jednak zaakceptowana przez większość środowisk opozycyjnych i emigracyjnych. Znajduje to swoje odbicie również w edytowanych przez nas dokumentach. W tomie pierwszym publikujemy kilka tekstów, w których nie uwzględniono modyfikacji cyrylicy. Ewolucji ulegał również język polski, wyróżniający się wcześniej odmiennościami regionalnymi, których zachowaniu sprzyjały rozbiorowe podziały. Kancelaryjny styl oraz ortografia polszczyzny zostały jednak zasadniczo ujednolicone w przeciągu dwóch dziesięcioleci istnienia Drugiej Rzeczypospolitej, czego wyrazem była m.in. reforma ortograficzna z 1936 roku. Dlatego dokumenty wytworzone w okresie lat trzydziestych i czterdziestych redaktorzy tomów trzeciego i czwartego opublikowali już we współczesnej ortografii, wyjaśniając każdorazowo nieliczne wyjątki od tej zasady. Ingerowaliśmy natomiast w ówczesną interpunkcję, w wielu przypadkach co najmniej utrudniającą lekturę źródeł. Szczegółowe informacje zawierają wprowadzenia do poszczególnych tomów. Czytelnicy znajdą tam również precyzyjne wytyczne dotyczące zasad edycji.

Wśród edytowanych dokumentów przeważa dokumentacja dyplomatyczna, ale jest ona uzupełniona źródłami proweniencji wojskowej i policyjnej, tekstami o charakterze publicystycznym, a nawet artykułami prasowymi. Ze względu na ogrom zachowanego materiału redaktorzy niejednokrotnie stawali przed koniecznością dokonania wyboru określonego tekstu, a co za tym idzie odrzucenia innego. W takich przypadkach kierowaliśmy się zamiarem zaprezentowania czytelnikom szerokiego spektrum różnorodnych problemów z zakresu stosunków polsko-sowieckich, ujętych również w perspektywie międzynarodowej. Braliśmy też pod uwagę wcale liczne wcześniejsze wybory źródeł na interesujące nas tematy wydane przez naszych poprzedników, starając się raczej je uzupełniać niż powielać. Rzecz jasna, nie znaczy to, że w serii pomieszczono jedynie inedita. Wiele dokumentów zostało przedrukowanych, ponieważ uznaliśmy, iż jest to konieczne ze względu na ich wagę dla zrozumienia kluczowych zagadnień z zakresu wzajemnych kontaktów polsko-sowieckich, ale i odwołań występujących w innych podanych przez nas materiałach. Z reguły unikaliśmy przedruku umów międzynarodowych, najczęściej dostępnych we wcześniejszych publikacjach. Staraliśmy się, aby nasza seria stanowiła z jednej strony pewną integralną całość, z drugiej wpisywała się w opublikowane wcześniej edycje źródeł.

Cezury oddzielające poszczególne tomy stanowią ważne wydarzenia z historii Polski (odzyskanie niepodległości, zamach stanu w maju 1926 roku i jego bezpośrednie konsekwencje), z zakresu wzajemnych kontaktów między Warszawą i Moskwą (podpisanie polsko-sowieckiego paktu o nieagresji w lipcu 1932 roku), wreszcie kluczowe daty w dziejach Polski i świata, jakimi są wybuch oraz zakończenie drugiej wojny światowej.

W realizacji projektu udział wzięli historycy z kilku ośrodków naukowych, którzy profesjonalnie zajmują się dziejami stosunków między Polską a Związkiem Sowieckim. Tom pierwszy obejmujący lata 1918–1926 współredagowali Jan Jacek Bruski z Uniwersytetu Jagiellońskiego i Mariusz Wołos z Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie oraz Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Redaktorem tomu drugiego za lata 1926–1932 jest Piotr Głuszkowski z Uniwersytetu Warszawskiego. Tom trzeci zredagował Marek Kornat z Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Redaktorem ostatniego z tomów naszej serii jest Łukasz Adamski reprezentujący Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia w Warszawie.

Przygotowana przez nas seria dokumentów nie powstałaby bez instytucjonalnego wsparcia Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia oraz Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. Dwóm kolejnym dyrektorom pierwszej z wymienionych instytucji – doktorowi Sławomirowi Dębskiemu i doktorowi Ernestowi Wyciszkiewiczowi – składamy serdeczne podziękowania. Słowa wdzięczności kierujemy również do wszystkich osób zaangażowanych w funkcjonowanie Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, dziękując za życzliwość, zrozumienie i nieocenioną pomoc.

Mariusz Wołos