Dom Władzy. Opowieść o rosyjskiej rewolucji - ebook

PRZEDMOWA

W okresie pierwszego planu pięcioletniego (1928–1932) władze radzieckie zbudowały nie tylko nowe, socjalistyczne państwo z całkowicie znacjonalizowaną gospodarką, lecz także dom dla siebie. Na niskim brzegu Moskwy, naprzeciwko Kremla, w dzielnicy zwanej Bagniskiem stanął Dom Władzy^(). Był to największy kompleks mieszkalny ówczesnej Europy; składał się z jedenastu różnej wysokości bloków zgrupowanych wokół trzech połączonych podwórców, z których każdy zdobiła fontanna.

W zamyśle kompleks ten miał stanowić kompromis historyczny, budowlę „w stylu przejściowym”, czyli w połowie drogi między rewolucyjną awangardą a socrealizmem. Styl ten łączył czystość i prostotę linii oraz przejrzystość koncepcji architektonicznej z masywnością bryły i surowością klasycystycznej fasady. Natomiast jako gmach mieszkalny Dom Władzy tkwił w połowie drogi między burżuazyjnym indywidualizmem a komunistycznym kolektywizmem; mieścił bowiem 505 całkowicie umeblowanych jednorodzinnych apartamentów, a oprócz tego pomieszczenia wspólne, m.in. kawiarnię, sklep spożywczy, przychodnię, przedszkole, salon fryzjerski, pocztę i telegraf, bank, salę gimnastyczną, pralnię, bibliotekę, kort tenisowy oraz kilkadziesiąt innych pomieszczeń o różnym przeznaczeniu – od sali bilardowej i strzelnicy po pracownię malarską oraz salę prób orkiestry. Tuż obok, nad samą rzeką, znajdował się Państwowy Teatr Nowy z salą na tysiąc trzystu widzów, a przy Kanale Odwadniającym – kino „Przodownik Pracy” z salą na półtora tysiąca widzów.

Mieszkańcy kompleksu wspólnie korzystali z tych udogodnień, wychowywali dzieci, zatrudniali pokojówki i guwernantki oraz przeprowadzali się z mieszkania do mieszkania zgodnie z drabiną partyjnych awansów. Byli wśród nich komisarze ludowi, zastępcy komisarzy, generałowie Armii Czerwonej, teoretycy marksizmu, urzędnicy kierujący machiną łagrów, kierowcy zakładów produkcyjnych, komuniści z zagranicy, socrealistyczni pisarze, wybitni stachanowcy z samym Stachanowem na czele, oraz inni luminarze systemu, m.in. sekretarz Lenina i krewni Stalina (który mieszkał po drugiej stronie rzeki, na Kremlu).

W 1935 roku w Domu Władzy zameldowanych było 2655 mieszkańców: około 700 urzędników państwowych i partyjnych – głównych najemców poszczególnych apartamentów – oraz członkowie ich rodzin, między innymi 558 dzieci. Obsługę budynku stanowiło 600 do 800 kelnerów, malarzy, ogrodników, hydraulików, dozorców, praczek, froterów oraz wielu innych pracowników; samych administratorów było 57 osób. Było to prywatne podwórko przodowników rewolucji. Dom Władzy stanowił fortecę, której stalowej bramy strzegła zbrojna warta, sypialnię, gdzie członkowie aparatu władzy zmieniali się w mężów, żony, rodziców i sąsiadów, oraz miejsce, w którym rewolucjoniści byli we własnym domu, a rewolucja dogorywała w spokoju.

W latach trzydziestych i czterdziestych około 800 mieszkańców Domu Władzy oraz nieznaną liczbę jego pracowników usunięto z mieszkań i stanowisk, oskarżając o zakłamanie, degenerację, działalność kontrrewolucyjną oraz ogólną nierzetelność. Wszystkich w ten czy inny sposób uznano za winnych. O 344 byłych mieszkańcach Domu Władzy wiadomo, że zostali rozstrzelani; pozostali otrzymali różnego typu kary pozbawienia wolności. Kiedy w październiku 1941 roku hitlerowcy zbliżali się do Moskwy, pozostających wciąż w budynku mieszkańców ewakuowano. Wróciwszy, zastali wielu nowych sąsiadów, lecz nieliczni z nich byli wysokiej rangi urzędnikami państwowymi. Dom wciąż stał, lecz władza wyniosła się gdzie indziej.

Dom stoi do dzisiaj, odnowiony i zasiedlony przez nowych mieszkańców. Teatr, kino i sklep spożywczy są, gdzie były. W jednym z apartamentów mieści się muzeum; pozostałe znalazły się w rękach prywatnych. Mieszkańcy większości prywatnych apartamentów posiadają rodzinne archiwa. Plac przed budynkiem znów nosi nazwę Błotnego.

* * *

Opracowanie niniejsze koncentruje się na trzech wątkach. Pierwszy z nich to saga rodzinna, której bohaterami są liczni znani z imienia, lecz także nieznani mieszkańcy Domu Władzy. Uprasza się czytelnika, aby myślał o nich jak o bohaterach eposu lub jak o ludziach, którzy wkraczają do jego własnego życia: niektórych zobaczymy raz i zaraz zapomnimy, innych nie rozpoznajemy i nie chce się nam sprawdzać, kim są, jeszcze innych rozpoznajemy, ale mało o nich wiemy, a są i tacy, których znamy całkiem dobrze i których miło (lub niemiło) jest nam ponownie ujrzeć. Inaczej niż bohaterowie eposów czy nasi właśni bliscy, żadna z tych rodzin – ani też żadna pojedyncza osoba – nie jest dla tej historii niezbędna. Jej bohaterem jest jedynie Dom Władzy.

Drugi wątek jest analityczny. W początkowej części książki bolszewicy opisani są jako millenarystyczna sekta przygotowująca się na nadejście apokalipsy. W dalszych rozdziałach odnosimy późniejsze epizody w sadze bolszewickiej rodziny do etapów historii niespełnionej przepowiedni – od pozornego jej spełnienia, przez wielkie rozczarowanie i kolejne odroczenia chwili jej realizacji, aż po desperacki akt ostatecznej ofiary. Na tle innych sekt o podobnym programie, bolszewicy jawią nam się jako wyjątek, zarówno pod względem swego sukcesu, jak i swojej porażki. Poddali sobie Rzym na długo, zanim ich wiara stała się dziedzicznym nawykiem, lecz nigdy nie udało im się przetworzyć własnego przekonania w nawyk, który mogliby odziedziczyć ich potomkowie lub podwładni.

Trzeci wątek dotyczy literatury. Starzy bolszewicy uważali czytanie „skarbów literatury światowej” za istotny element doświadczenia konwersyjnego, rytuału zalotów, działalności „więziennych uniwersytetów” oraz swojskiego życia w Domu Władzy. Dla ich dzieci czytanie stanowiło wymóg edukacyjny, lecz także główną rozrywkę, jakiej oddawały się w czasie wolnym. W niniejszej książce kolejnym epizodom w sadze bolszewickiej rodziny, a także każdemu etapowi historii bolszewickiej przepowiedni, towarzyszy omówienie dzieł literatury stanowiących próbę ich interpretacji i mitologizacji. Niektóre motywy zaczerpnięte z tych tekstów – rewolucja jako potop, wyjście ze staniu niewolnictwa, terror życia domowego, odbudowywanie wieży Babel – były wymieniane jako elementy historii Domu Władzy. Jedne postacie literackie uczestniczyły w jego budowie, inne w nim mieszkały, a jeden bohater literacki, a mianowicie Faust Goethego, był wielokrotnie przywoływany jako jego idealny mieszkaniec.

Opowieść o Domu Władzy ujęta jest w trzy części. Księga pierwsza, „W drodze”, opowiada o starych bolszewikach jako o młodzieńcach i dziewczętach. Śledzimy tu ich drogę z jednej kryjówki do drugiej; badamy proces nawrócenia na radykalny socjalizm oraz sposoby, jakich się imali, by przeżyć w więzieniu lub na emigracji; czytamy słowa, jakimi głosili nadejście rewolucji; przyglądamy się ich zwycięstwu w wojnie domowej oraz budowie dyktatury proletariatu; słuchamy, jak debatują nad opóźnieniami w nadejściu socjalizmu i zastanawiają się, co robić w międzyczasie (oraz czy ta dyktatura to jest aby na pewno proletariatu).

Księga druga, „W domu”, opisuje powrót rewolucji pod postacią planu pięcioletniego, budowę Domu Władzy i całej reszty Związku Radzieckiego, a także podział pracy, przestrzeni i serdecznych uczuć za drzwiami rodzinnych apartamentów, rozkosze i niebezpieczeństwa pozbawionej nadzoru swojskości, zagadnienie śmierci przed nastaniem ery komunizmu oraz magiczny świat „szczęśliwego dzieciństwa”.

Księga trzecia, „Przed sądem”, relacjonuje historię czystki w Domu Władzy, ostatniej ofiary starych bolszewików oraz masowych „operacji” przeciwko skrytym odstępcom. Opowiada także o głównej różnicy między wiernością a zdradą, o domowym życiu zawodowych katów, o długiej starości wdów po wrogach partii, o odkupieniu i apostazji dzieci rewolucji, oraz o upadku bolszewizmu jako millenarystycznej konfesji.

Epilog stanowi omówienie dzieł pisarza Jurija Trifonowa, który wychował się w Domu Władzy i który uczynił zeń jednocześnie tło relacji o dziejach bolszewickiej rodziny, pomnik utraconej wiary oraz skarb literatury światowej; tym samym splata on trzy wątki książki w jedną całość.

* * *

Jedni mieszkańcy Domu Władzy byli ważniejsi od innych. Przyczyną tego stanu rzeczy bywała ich pozycja w państwowym i partyjnym aparacie władzy, długość okresu służby jako starych bolszewików lub szczególne dokonania na polu bitwy lub „froncie robót”. Jedni bohaterowie niniejszej książki są ważniejsi od innych, ponieważ sami zadbali o upamiętnienie siebie albo ktoś inny zrobił to za nich.

Aleksander Arosiew, jeden z przywódców, dzięki którym bolszewicy przejęli władzę w Moskwie, a później przewodniczący Wszechzwiązkowego Towarzystwa Kontaktów Kulturowych z Zagranicą (mieszkania nr 103 i 104), prowadził dziennik, który jego siostra ukryła i przechowała, a jedna z córek opublikowała. Walerian Osinski, jeden z ideologów lewicowego komunizmu oraz pierwszy przewodniczący Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej (mieszkania nr 18 i 389), przez dwadzieścia lat korespondował z Anną Szaternikową, która przechowała listy i zwróciła je jego córce; ta z kolei oddała je w depozyt do archiwum państwowego, a następnie napisała pamiętniki, które opublikowała w sieci (jej córka wydała je później w formie książkowej). Aleksander Woronski, czołowy bolszewicki krytyk literacki, w latach 20. weryfikator radzieckiej literatury z ramienia partii (mieszkanie nr 357), napisał kilkanaście tomów pamiętników oraz dopilnował, aby powstało bardzo wiele esejów na jego temat (sama jego córka napisała kilkanaście). Borys Zbarski, kierownik laboratorium przy Mauzoleum Lenina (mieszkanie nr 28), unieśmiertelnił się jako ten, który zabalsamował zwłoki wodza rewolucji. Jego syn i współpracownik, Ilja Zbarski, opiekował się później mumią i napisał autobiografię, którą wystawił pomnik sobie i ojcu. Aron Solc, „sumienie partii”, zastępca prokuratora generalnego (mieszkanie nr 393), był autorem licznych opracowań na tematy etyki komunizmu; udzielił też schronienia świeżo rozwiedzionej siostrzenicy, która napisała o nim książkę, a jej manuskrypt zdeponowała w archiwum. Tatiana, córka Ivara Smilgi, prokuratora w procesie Filippa Mironowa w 1919 roku (mieszkanie nr 230), udzieliła kilku wywiadów, w których żarliwie zadbała o pamięć ojca, a przy tym jasno dowiodła, że odziedziczyła jego dar wymowy. Wielu sąsiadów z Domu Władzy pamiętało niezwykłą szczodrość przewodniczącego Głównego Kierownictwa Przemysłu Mącznego, Borysa Iwanowa zwanego Piekarzem (mieszkanie nr 372).

Lowa Fiedotow, syn nieżyjącego już partyjnego instruktora Fiodora Fiedotowa (mieszkanie nr 262), prowadził dziennik i wierzył, że „dla historii wszystko ma znaczenie”. Inna Gajster, córka Arona Gajstera, zastępcy komisarza ludowego rolnictwa (mieszkanie nr 162), opublikowała pełną szczegółów „kronikę rodzinną”. Anatolij Granowski, syn Michaiła Granowskiego, dyrektora zakładów chemicznych Bieriezniki (mieszkanie nr 418), zbiegł do Stanów Zjednoczonych i napisał książkę o czasach, gdy pracował jako tajny agent pod rozkazami Andrieja Swierdłowa. Ten z kolei był synem Jakowa Swierdłowa, pierwszego przywódcy państwa radzieckiego i organizatora czerwonego terroru. Jako młody rewolucjonista, Jakow napisał kilka szczerych listów do matki Andrieja, Kławdii Nowgorodcewej (mieszkanie nr 319) oraz do swojej młodej przyjaciółki i uczennicy, Kiry Egon-Besser. Obie kobiety zachowały jego listy i napisały wspomnienia o nim. Borys Iwanow zwany Piekarzem w swych wspomnieniach opisał życie Jakowa i Kławdii podczas zesłania na Syberię. Andriej Swierdłow (mieszkanie nr 319) pomagał matce w redakcji jej wspomnień i był współautorem trzech powieści detektywistycznych opartych na jego doświadczeniach w pracy wywiadowczej; jest także wspomniany w pamiętnikach Anny Łariny-Buchariny (mieszkanie nr 470) jako jeden z przesłuchujących ją śledczych. Po aresztowaniu byłego szefa Wydziału Śledczego tajnej policji, Grigorija Moroza (mieszkanie nr 39), jego żona Fanni Kreindel i najstarszy syn Samuił zostali zesłani do obozu pracy, a jego dwaj młodsi synowie, Władimir i Aleksander, wylądowali w sierocińcu. Władimir prowadził dziennik i napisał kilka buntowniczych listów, które później zostały wykorzystane przeciwko niemu (a jeszcze później opublikowane przez historyków); Samuił pisał pamiętniki, które później przekazał do muzeum. Ewa Lewina-Rozengolc, zawodowa artystka i siostra Arkadija Rozengolca, komisarza handlu zagranicznego (mieszkanie nr 237), spędziła siedem lat na zesłaniu; liczne cykle jej grafik przedstawiają tych, którzy z zesłania powrócili, i tych, którzy powrócić już nie mogli. Walce o ich rehabilitację ostatnie dziesięć lat życia poświęciła najstarsza ze starych bolszewików, Jelena Stasowa (mieszkania nr 245 i 291).

Julia Piatnicka, żona Osipa Piatnickiego, sekretarza Komitetu Wykonawczego Kominternu (mieszkanie nr 400), zaczęła pisać dziennik niedługo przed aresztowaniem męża i kontynuowała aż do chwili, kiedy i ją aresztowano. Dziennik ten opublikował ich syn, Władimir, który napisał również książkę o ojcu. Tatiana Miagkowa, żona Michaiła Połoza, przewodniczącego Ukraińskiej Państwowej Komisji Planowania (mieszkanie nr 199), regularnie pisała listy do rodziny – najpierw z więzienia, potem z zesłania i z łagru. Jej listy przechowała i przepisała na maszynie jej córka, Rada Połoz. Natalia Sac, żona Izraila Wejcera, komisarza ludowego handlu wewnętrznego (mieszkanie nr 159), założyła pierwszy na świecie teatr z repertuarem dla dzieci i napisała dwie książki autobiograficzne; w jednej z nich opisała swoje życie w więzieniu, na zesłaniu i w łagrze. Agnessa Argiropulo, żona wysokiej rangi czekisty Siergieja Mironowa – tego samego, z którego inicjatywy podczas wielkiego terroru powstały sądy doraźne, tzw. trójki – opowiedziała o ich wspólnym życiu Mirze Jakowienko ze Stowarzyszenia Memoriał, która wydała jej wspomnieniową książkę. Pod postacią Marii z poematu Władimira Majakowskiego Obłok w spodniach kryje się Maria Denisowa, żona komisarza Armii Czerwonej Jefima Szczadenki (mieszkania nr 10 i 505). Z kolei Aleksiej Kuryłow z powieści Leonida Leonowa Droga na ocean to Iwan Kuczmin, dyrektor kolei moskiewsko-kazańskiej (mieszkanie nr 226). Korespondent „Prawdy”, Michaił Kolcow (mieszkanie nr 143), posłużył Ernestowi Hemingwayowi jako model postaci Karkowa z powieści Komu bije dzwon. „Powątpiewający Makar”, bohater noweli Andrieja Płatonowa pod tym samym tytułem, uczestniczył w budowie Domu Władzy. Ulica, przy której stoi Dom, nazywała się niegdyś Wszystkich Świętych, lecz zmieniono jej nazwę na cześć Aleksandra Serafimowicza, autora powieści Żelazny potok (mieszkanie nr 82). Jurij Trifonow, syn Walentina Trifonowa, komisarza Armii Czerwonej i przewodniczącego Głównego Komitetu Koncesyjnego (mieszkanie nr 137), napisał powieść pt. Dom nad rzeką Moskwą, w której unieśmiertelnił Dom Władzy. Wdowa po nim, Olga Trifonowa, pełniła funkcję dyrektora Muzeum Domu na Nabrzeżu, które gromadzi kolekcję książek, listów, pamiętników, relacji, obrazów, zdjęć, gramofonów i innych pamiątek po jego mieszkańcach.PODZIĘKOWANIA

Książkę tę pisałem przez wiele lat. Jestem wdzięczny Instytutowi Hoovera za bodajże najspokojniejszy rok w moim życiu, a Wissenschaftskolleg zu Berlin za najszczęśliwszy. Dziękuję Amerykańskiej Radzie Towarzystw Naukowych, Narodowej Fundacji na rzecz Nauk Humanistycznych, Narodowej Radzie na rzecz Badań Eurazji i Europy Wschodniej oraz Uniwersytetowi Kalifornijskiemu w Berkeley za wsparcie finansowe. Dziękuję Christiane Büchner za to, że pozwoliła mi przyglądać się procesowi powstawania jej filmu i nauczyła mnie, jak nagrywać wywiady, Oldze Bandrimer za to, że te wywiady przepisała, a także dopowiedziała wiele własnych historii, oraz Artiomowi Zadikianowi za to, że jest najbardziej szczodrym oraz sokolookim fotografem na świecie. Na wyrazy najszczerszej wdzięczności zasłużyli Michael Coates, Nicole Eaton, Eleonor Gilburd, Clarissa Ibarra, Jason R. Morton, Brandon Schechter, Charles Shaw, I. T. Sidorova, Victoria Smolkin, A. G. Tepliakov oraz Katherine Zubovich, którzy pomagali mi prowadzić kwerendy. Szczególną wdzięczność winieniem przyjaciołom i współpracownikom, którzy przeczytali całość mojego manuskryptu i których komentarze zajmują całe spektrum od inspirujących po paraliżujące; są wśród nich Victoria E. Bonnell, George Breslauer, John Connelly, Brian DeLay, Victoria Frede-Montemayor, Gregory Freidin, David Hollinger, Sergei Ivanov, Joseph Kellner, Joachim Klein, Thomas Laqueur, Olga Matich, Elizabeth McGuire, Eric Naiman, Benjamin Nathans, Anne Nesbet, Joy Neumeyer, Daniel Orlovsky, Irina Paperno, Ethan Pollock, Hank Reichman, Irwin Scheiner, James Vernon, Mirjam Voerkelius, Edward W. Walker, Amir Weiner, Katherine Zubovich oraz wszyscy członkowie Koła Miłośników Historii Rosji w Berkeley.

Jon Gjerde pytał mnie, kiedy zabiorę się do pisania tej książki, tak długo, aż wreszcie zabrałem się do jej pisania. Reggie Zelnik zauważył kogoś, kto nigdy nie mieszkał w Domu Władzy. Brigitta van Rheinberg wykazała się niewyczerpanym entuzjazmem; pomogła mi też przemyśleć i ulepszyć strukturę tego opracowania. Chris Ferrante, Beth Gianfagna, Dimitri Karetnikov oraz Terri O’Prey przetworzyli manuskrypt w książkę Dom Władzy. Zoë Pagnamenta pokazał mi, co to znaczy mieć dobrego agenta.

Największy dług wdzięczności mam wobec kobiet, które stworzyły Muzeum Domu na Nabrzeżu i zaprosiły mnie w jego progi, a są to niezapomniana Jelena Iwanowna Perepeczko oraz Tamara Andriejewna Ter-Egiazarian i Wiktoria Borysowna Wolina, a także wobec moich mentorek i wyjątkowych przyjaciółek, jakimi są Inna Nikołajewna Łobanowa, Tatiana Iwanowna Szmidt oraz Olga Romanowna Trifonowa. To dla nich napisałem tę książkę.

I wreszcie – szybkość rewanżu jest odwrotnie proporcjonalna do zażyłości. Przysługę ze strony nieznajomego odwzajemnia się jak najszybciej; przyjaciel na napisanie książki czeka dwadzieścia lat. Wszystkie szczęśliwe rodziny są szczęśliwe w podobny sposób, ponieważ znajdują się poza kręgiem uczciwej wymiany dóbr i usług. I to jest właśnie przyczyna, dla której nie muszę dziękować Peterowi Slezkine’owi ani Lizie Little za to, jak przysłużyli się powstaniu tej książki.SKRÓTY BIBLIOGRAFICZNE

-------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
AGCTM Архив Государственного центрального театрального музея (Archiw Gosudarstwiennogo centralnogo tieatral’nogo muzieja, Archiwum Państwowe Centralnego Muzeum Teatralnego)
AMDNN Архив музея «Дом на набережной» (Archiw muzieja „Dom na nabierieżnoj”, Archiwum Muzeum „Dom na Nabrzeżu”)
AOM Архив общества «Мемориал» (Archiw obszczestwa „Memoriał”, Archiwum Stowarzyszenia Memoriał)
APRF Архив Президента Российской Федерации (Archiw Prezidienta Rossijskoj Fiedieracii, Archiwum Prezydenta Federacji Rosyjskiej)
ARAN Архив Российской академии наук (Archiw Rossijskoj akadiemii nauk, Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk)
CAFSB Центральный архив Федеральной службы безопасности (Centralnyj archiw Fiedieralnoj służby biezopasnosti, Centralne Archiwum Federalnej Służby Bezpieczeństwa)
CALIM Центральный архив литературы и искусства Москвы (Centralnyj archiw literatury i iskusstwa Moskwy, Centralne Archiwum Literatury i Sztuki w Moskwie)
CANTDM Центральный архив научно-технической документации Москвы (Centralnyj archiw nauczno-techniczeskoj dokumientacii Moskwy, Centralne Archiwum Dokumentacji Naukowo-Technicznej w Moskwie)
CAODM Центральный архив общественных движений Москвы (Centralnyj archiw obszczestwiennych dwiżenij Moskwy, Centralne Archiwum Ruchów Społecznych w Moskwie)
CAOPIM Центральный архив общественно-политической истории Москвы (Centralnyj archiw obszczestwienno-politiczeskoj istorii Moskwy, Centralne Archiwum Historii Społeczno-Politycznej w Moskwie)
CDNA Центр документации «Народный архив» (Centr dokumentacii „Narodnyj Archiw”, Centrum Dokumentacji „Archiwum Narodowe”)
CGAMO Центральный государственный архив Московской области (Centralnyj gosudarstwiennyj archiw Moskowskoj obłasti, Centralne Państwowe Archiwum Obwodu Moskiewskiego)
CIAM Центральный исторический архив Москвы (Centralnyj istoriczeskij archiw Moskwy, Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie)
CMAM Центральный муниципальный архив Москвы (Centralnyj municipalnyj archiw Moskwy, Centralne Archiwum Miejskie w Moskwie)
GARF Государственный архив Российской Федерации (Gosudarstwiennyj archiw Rossijskoj Fiedieracii, Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej)
RGALI Российский государственный архив литературы и искусства (Rossijskij gosudarstwiennyj archiw literatury i iskusstwa, Rosyjskie Państwowe Archiwum Literatury i Sztuki)
RGASPI Российский государственный архив социально-политической истории (Rossijskij gosudarstwiennyj archiw socialno-politiczeskoj istorii, Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Społeczno-Politycznej)
RGWA Российский государственный военный архив (Rossijskij gosudarstwiennyj wojennyj archiw, Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe)
-------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------