Drach. Edycyjo ślonsko - ebook

1.

1906, 1918, 1921, 1934, 1939, 1942, 1945

Społ, ale cuci wczas rano i je jeszcze ćma, i je październik, durch je ciepło, przed piyrszymi przimrozkami. Josef śpi we jednym łōżku z modszym bratym i wiy, że mamulka by sie gorszyła, keby ôbudziōł brata, tōż spod pierziny wymykŏ sie jak nojciszyj. Wyglōndŏ ôknym na plac.

Plac je połny marasu, ôbkolōny gospodarskimi stawiyniami z wiśniowyj, twardyj cegły. Z takij cegły zbudowane sōm dōm, szopy, chlywiki i hinterhausy. Niydaleko, na gōrce, co kejś była grodym, stoji drzewianny kościōł.

– Zaś tela marasu... – na sztoku niżyj trŏpi sie mamulka, jak wyglōndŏ ôknym waszkuchnie, bo dyszcz wypołniŏ plac marasym.

– Mamulka już sōm we waszkuchni – padŏ zza plecōw Josefa modszy brat, co jednak sie ôbudziōł.

Mamulka była tam już wczorej, społym z ciotkōm uciyrały korzynie i wōniōnce korcze, i ôwoce jałowca, i kolyndrã, i zŏzwōr, uciyrały i usuwały na szykowne hołdki, wele drobnych rozynek, tytek z majerankym, kole suchych żymeł pokrōnych w kostkã – a jak piyknie kroji sie suchõ żymłã, z jakim trzaskym, i wiela ôstŏwŏ po tym krōniu kruszkōw – wszyjsko to bardzo wōniało, nyńciyło i mierziyło we jednym czasie.

Josefowi Magnorowi je ôziym lŏt i wyglōndŏ na plac, i w kōńcu sōm, doczekoł sie: na plac wchodzōm masŏrz z czelŏdnikym, ôba we kitlach, niesōm noże i topory.

We chlywiku stoji świnia.

Świnia sie rodzi. Świnia żyje. Świniã kupuje ôjciec ôd Josefa, Wilhelm, kupuje jã za marki, a sōm to czasy, kej marka umiyniŏ sie na złoto, bo niyskorzij już sie niy umiyniŏ, bo wojna je drogŏ. Przōdzij kupowoł świniã Wilhelmōw ôjciec, Otto, za talary zwiōnzkowe, a jeszcze wczaśnij Ottonōw ôjciec, Friedmar, za talary pruske, i wszyjscy chowiōm te nastympne świnki w chlywie, futrujōm ich ściepkami z ludzkigo stoła, i świnki jedzōm, rosnōm i zmiyniajōm sie w świnie, i tak świnia żyje. Świnia rośnie. Świnia rubnie.

A potym przichodzi podzim, a z podzimym przichodzōm masŏrz z czelŏdnikym, a świnia niy wiy, aż jij niy wywiedōm na plac, i wtynczŏs już wiy, i miarkuje swojōm świńskōm mōndrościōm, co sie dzieje, i godzi sie z tym, chociŏż cołki jeji instynkt sie na to niy godzi, niy godzi sie na to, iże jã bydōm walić ôbuchym bez łeb, że bydōm jij podrzinać gŏrdziyl, ôpŏlać szkōcinã, ôbwieszać jã na hŏku za fesle i dzielić jeji ciało na tajle, tymu instynkt sie sprzeciwiŏ, świnia chce walczyć ô życie. Ale je tyż mōndrość ôd świnie, skrytŏ mōndrość ôd świnie, kerŏ na to przistŏwŏ. We swyj głymbszyj, skrytyj pod instynktym mōndrości świnia wiy, że musi powrōcić do ziymie, z keryj sie narodziyła.

Josef wyglōndŏ na plac. Na plac wychodzōm masŏrz ze czelŏdnikym, niesōm noże i topory, witajōm sie z matkōm i ciotkōm Trudōm, rozkłŏdajōm warsztat swojigo krwawego fachu.

– Strŏć mi sie, ty drachu! – krziczy matka do Josefa. – Raus, do dōm, aber sofort!

Masŏrz Erwin Golla trochã sie chwiyje na nogach, a matka wynosi jeszcze sznapsa i nalywŏ go masŏrzowi, i za jego łaskawym przizwolyniym nalywŏ czelŏdnikowi, co mu je Hanys Grychtoll i co niynawidzi swojigo majstra ôżyrŏka, niynawidzi go za wszyjske szlagi bez gymbã, co przijōn z pokorōm, bo musioł, a jeszcze barzij za te szlagi bez gymbã, co trza bydzie zniyś we prziszłości, ale jednego dnia, w mŏju roku 1921, Hanys Grychtoll przidzie do chałpy ôd Erwina Golle z pŏrōma kamratami i zymści sie za te wszyjske szlagi bez gymbã, i potym bydzie dziwać sie na skrwawiōne, chociŏż żywe jeszcze ciało ôd masŏrza Golle – z wielkim zawiedzyniym bydzie na nie dziwać, bo wtynczŏs spokopi, iże szlagi kijami i kolbōm staryj flinty niy zmazały ani jednego ze szlagōw, co dostoł wczaśnij, wszyjske szlagi bez gymbã, jake Hanys Grychtoll dostoł ôd Erwina Golle, sōm jak w kamiyniu wyryte na wiecznõ pamiyńć, we gymbie Hanysa wypisane, niyzmazalne.

Kamraty chcōm zabić Golli, ale Hanys Grychtoll ich strzimuje, ôdwodzi, a im, strzimanym, zarŏz brakuje ôpowŏgi i niy zabijajōm Erwina Golle, ze istōm stratōm dlŏ siebie, bo Golla ich zapamiyntŏ i ôziymnŏście lŏt niyskorzij skŏże dwōch ś nich kōmu trza, i przijadōm pō nich zdeterminowane chopy czŏrnym citroënym, i weznōm ich cugym do Mauthausen, i tam ôba umrzōm, na tyfus i na śmierć. Citroën bydzie modelu Traction Avant, z przodnim napyndym i samonośnōm karoseryjōm, co je ważne, ale niy mŏ żŏdnego znaczyniŏ.

Przi biciu masŏrza Golle i pluciu nōń jeszcze tego niy wiedzōm: ani tego, jaki bydzie model citroëna, ani jakij marki bydōm śmierć, tyfus i sztajnbruch. Możno by sie uspokojyli, keby wiedzieli, że marka Mauthausen w tyj branży je jednōm z nojlepszych. Mauthausen-Gusen to bentley postrzōd kōncyntracjōnslagrōw.

Hanysa Grychtoła żŏdyn niy weźnie do Mauthausen w 1939 roku, bo Hanys Grychtoł – po umiyniyniu dwōch „l” we nazwisku na polske „ł” – zapijŏ sie na śmierć pŏrã lŏt wczaśnij. Zapić sie na śmierć niyma leko, to je nawet fest ciynżke i wiyncyj trefiŏ sie umrzić ôd kōmplikacyji, a niy ôd samego piciŏ, i gynau tak je z Hanysym, co ôżyrŏ sie tak, iże ôstŏwŏ bez siebie i umarzŏ na śmierć na progu swojigo skrōmnego dōmku we Knurowie; jego umarzniynte ciało znojduje po pŏru godzinach Klara Grychtoł z dōmu Lanuszny, żōna ôd niego, i nic niyma tym znŏleziskym udziwiōnŏ ani utrŏpiōnŏ, bo niczego dobrego we żywobyciu ôd Hanysa Grychtoła niy zaznała, trochã krōtkij przijymności, moc biydy; mŏ dziynki staraniōm Grychtoła piōntkã dzieci, porzōnd rozbite wargi i wielke siniŏki na plecach, bo Hanys rŏd bije Klarã na fleku, co tyż niy zmazuje starych szlagōw ôd Erwina Golle – zōwizō Hanys durch prōbuje, w nadzieji, że sine pleca i zadek ôd żōny coś na jego dŏwno tymu ôbtrzaskowanõ gymbã pōmogōm.

– Nō, toć i sie to skōńczyło, giździe zatracōny, żeś sam umar i leżysz w marasie, ôżyrŏku – padŏ ze spokojym i filozoficznym usōndkym Klara Grychtoł we styczniowe rano roku 1934 na progu knurowskigo familŏka, nad ciałym swojigo chopa.

Ale tego niy wiy Hanys Grychtoll, jak pije swojigo sznapsa we październikowe rano roku 1906, i Golla tyż nic niy wiy – ani ô pobiciu, ani ô tym, jak w 1921 roku życie zachowie, coby je stracić w roku 1942 skuli zatkaniŏ fetym żyły blisko serca, wartko, bolawo, ale wartko, ze strachym i we tym samym czasie z ulgōm ôdejdzie z tego świata, z iskrōm wiary, że ôdchodzi ku lepszymu, a niy we ćmã.

Jedynym stworzyniym, co już coś wiy, je świnia, bo jak wykludzajōm jã z chlywika, to instynkt i mōndrość padajōm jij, co sie bydzie dzioło. Zefliczek we corŏz to srogszym podniecyniu prziziyrŏ sie, jak wiōnżōm świniã do klapy ôd gulika, jak Hanys trzimie jã za uszy, Golla ôbiyrŏ topōr, stŏwŏ nad zwiyrzyńciym i przimiyrzŏ sie pŏrã razy, coby chlasnōńć je bez łeb ôbuchym, a matka ôd Zefliczka i ciotka Truda stojōm już z ajmrami, gotowe zbiyrać ciepłõ krew i miyszać jã, miyszać cołki czas, coby niy zastygła.

Golla sie przimiyrzŏ, Grychtoll trzimie za uszy, rok je 1906, co mŏ iste znaczynie, ale niywielke, i świat zdŏwŏ sie trwać i niy zmiyniać: Golli, Grychtollowi, Josefowi, matce i ôjcu ôd Josefa, i świni, przi czym to, jak świnia sie świat przedstawiŏ (forszteluje, jak powiadajōm Golla, Grychtoll, Zeflik, matka i ôjciec jego), nojmynij je skōmplikowane i bez to nojbliższe prŏwdy, bo Golla, Grychtoll, Zeflik – mały Josef – ôjciec i matka jego patrzōm na świat jak ludzie. Je tōż postrzōd ludzi wieś Deutsch Zernitz, w nij je drzewianny stary kościōł i jeszcze niy taki stary farŏrz Stawinoga (co je wielki Niymiec, ale porzōndny, prawiōm ô nim we wsi), je Gleiwitz, kaj je gyricht, landrat, kasarnia ôd ułanōw i kasarnia ôd infanteryje, je gruba, kaj sie robi, i Berlin, kaj miyszkŏ kajzer.

Za moc wiedzōm, coby dobrze spokopić. Świnia wiy mynij, beztōż lepij rozumiy, rozumiy prŏwdã serca, co bije, i prŏwdã topora.

Prŏwda ôd świnie zaś hned sie wypołni, bo Golla przimiyrzŏ sie po siōdmy rŏz, aż w kōńcu zeginŏ sie i ze cołkōm siyłōm wali, i niy trefiŏ, ôbuch topora sjyżdżŏ po boku ôd świńskij czaszki, rani świniã fest i prawõ dłōń ôd czelŏdnika Grychtolla. Grychtoll padŏ na ziymiã i wrzeszczy ôd bōlu i ôd strachu, isty, co Golla ôdrōmboł mu rynkã, i świnia tyż wrzeszczy ôd bōlu i ôd strachu, wyrywŏ sie, a skuli tego, że je do gulika do porzōndku prziwiōnzanŏ, to wyrywŏ klapã i ciōngnie jã za sobōm, jak żynie po placu i szukŏ retōnku znikōnd.

Golla, trochã bamōntny ôd alkoholu, stoji ze toporym w rynce.

– Coście narobiyli, masŏrzu! – krziczy matka ôd Josefa, a Josef na gōrze dōmu w ôknie dyrgŏ ôd niyôbyczajnego podniecyniŏ i wszyjsko, co widzi, zapisuje sie w pamiyńci bajtla już na zawdy, i bez to myśli ô tym, jak wrŏcŏ wojskowym cugym spod Lys na Gōrny Ślōnsk, z marasu ôkopōw pod ziymiã, z ziymie w ziymiã.

– Jŏ cie zabijã! – ryczy masŏrz Golla dwanŏście lŏt przed chwilōm, co w nij Josef Magnor wrŏcŏ wojskowym cugym spod Lys na Gōrny Ślōnsk, krōtke nogi ôd masŏrza Golle nadŏwajōm ôgrōmnymu cielsku szwōng i masŏrz Golla żynie we pogōni za świniōm, w keryj skuli fetu bōłby bez szans, keby niy strasznŏ wŏga klapy ôd gulika, co jã świnia ciōngnie za sobōm. Czelŏdnik Grychtoll we wielkij samotności bōlu płacze i ôbziyrŏ z kożdyj strōny rynkã, co z chwili na chwilã sinieje, i już wiy, iże Golla mu rynki niy ôdrōmboł, ino strzaskoł i zraniōł, i bardzo boli Grychtolla, i świnia tyż je bardzo samotnŏ i wylynkanŏ we swojim bōlu, bo jã tyż bardzo boli.

– Pōdź sam yno, pierōnowŏ, zatracōnŏ...! – ryczy Golla a podnosi topōr nad gowã, i dopadŏ w kōńcu tã, co uciykŏ i kwiczy, i wali toporym, i niy trefiŏ, i ôbalŏ sie, a świnia leci dalij, aż za powrōz, co nim ôna je prziwiōnzanŏ do klapy, chytŏ matka i wtynczŏs Golla dopadŏ świni po trzeci rŏz, i terŏz już trefiŏ, Zeflikowa matka we ôstatnim mōmyncie ôdskakuje, ôbuch topora trzaskŏ we świńskõ czaszkã i zaćmiōny zwiyrz ôstŏwŏ w marasie, tak jak w marasie ôstanie sztwierć stoleciŏ niyskorzij ciało ôd czelŏdnika Grychtolla, co nigdy niy wyswobodziōł sie na majstra masarskigo, ale za to w nazwisku zmiyniōł tuplowane „l” na „ł”.

– Niy rycz jak baba, yno pōdź sam drabko, giździe jedyn! – wrzeszczy Golla do Grychtolla i Grychtoll idzie, i świniobicie wrŏcŏ na swojã drōgã. Na plac schodzi ciotka ôd Josefa, Truda. Josef widzi Golli, choby trochã trzyźwiyjszego, srogim nożym przecinać świński kark, co ś niego chlustŏ strumiyń ciymnyj czerwōnyj krwie i szumin, chlustŏ do miski, co jã trzimie matka, a jak sie napołni, podŏwŏ jã ciotce, co miyszŏ w nij warzechōm, coby krew niy zastygła, a matka pod strumiyń podstawiŏ drugõ miskã.

Ôpity Golla z ôbolałym Grychtollym pakujōm świńske ciało do srogigo drzewiannego koryta, co w nim matka ôd Josefa porzōnd piere pranie, a terŏz społym ze ciotkōm Trudōm przinoszōm wielki kastrŏl wrzōncyj wody, kerym Golla i Grychtoll świniã parzōm i zdziyrajōm ś nij szkōcinã, po parzyniu ôbwieszajōm jã na krziwulcu we dźwiyrzach ze waszkuchnie, Zeflik wylatuje na dwōr, już wiy, że może, matka go tyż wołŏ, i terŏz Zeflik dziwŏ sie, jak ôd krocza, ôpity, ale trochã ôtrzyźwiały masŏrz Golla zicher ruchami rozcinŏ świniã i z rozciyntego brzucha wylywajōm sie modrosine bebechy, kere matka ôd Zeflika pozornie zbiyrŏ i rozdzielŏ.

– Jerzina, widzioł żeś te strzewa? – szepce zafascynowany Josef do brata.

Golla i Grychtoll bierōm rozdzielać świńske ciało na tajle. Matka ôd Zeflika i ciotka Truda stawiajōm na waszkuchni kastrŏl z gusu, co dō niego pōdōm świńske puca, nyrki, łeb, podgardle i dalsze tajle niyprzidajne do niczego inszego: tak warzi sie welflajsz, i kole dziesiōntyj przichodzōm już piyrsi goście, prawie jak welflajsz je fertich. Masŏrz Golla już niy pije, gibko robiōm z czelŏdnikym Grychtolym: po porōmbaniu świne, snŏżōm jeji strzewa, z kerych nojprzōd narychtujōm krupniŏki i żymlŏki, bez zalōnie krwiōm pogańskich krupōw z kōnskami fetu i suchych żymeł. Z żołōndka bydzie wielki preswuszt.

Matka ôd Zeflika i ciotka Truda robiōm tak samo wartko: warzōm, czynstujōm gości sznapsym i piwym z browaru Scobela, warzōm kartŏfle i kwaśnõ ciaperkapustã do świyżego wusztu, na kery zaś przidōm goście ińsi i ci sami, co byli rano, przidōm na wuszt tak sztwierć na drugõ, zjedzōm z kartŏflami, popijōm, a potym na drōgã dostanōm gościniec, kōnski świyżego miynsa, wusztu, preswuszty i leberwuszty na talyrzach do ôddaniŏ, zawiniyntych w płōciynne serwety.

A Zeflik jy wuszty i żymlŏki i popijŏ wusztzupōm, i myśli ô świni, co umarła i znikła do imyntu jeji świńskŏ postać a umiyniyła sie w jedzynie. Myśli ô jeji sinych strzewach.

Wrōcōm dō niego te szmaki: wusztu i żymlŏkōw, i wusztzupy, i świyżego chleba ze świyżym preswusztym, i gorzki szmak piwa, co mu je dŏwŏ sprōbować ôjciec i kere Josefowi Magnorowi niy szmakuje, wrŏcajōm dō niego te szmaki, jak leży głymboko wy mie, pod ziymiōm i we ćmie, żywy, z nogami przikrytymi dekōm, a zagryzŏ ôstatni kōnsek starego wusztu zeschniyntym chlebym i popijŏ gorzołōm, bamōntny, ôsłabiōny i chory, i jak je we utramyntnym śpiku, i jak leży we śniegu na placu dōmu w Prziszowicach.2.

1241, 1906, 1918

Strōm, czowiek, sŏrnik, kamiyń. To je jedno.

– Strōm a człek sōm jedno. Piyń je ciało, zdrzyń, dusza, miŏzga, krew. Liście sōm palce a ôczy – prawi stary Pindur.

Siedzōm z Josefym na ôbalōnym pniu, na barzeliskach. Josef je ôziym lŏt mody i niykerzi padajōm mu Zeflik. Stary Pindur gŏdŏ barzij w dal aniżeli do Josefa, Josef ale suchŏ i majtŏ nogami we szykownych bōtkach.

– Zjydz se tã klapsznitã, synek. Ze masłym – powiadŏ Pindur i dŏwŏ mu zlepiōne ciynkōm warstwōm masła dwie sznity kwaśnego, ciynżkigo chleba, bo wiy, iże musi czymś synka zajōńć, jak chce, coby go ftoś suchoł, a chce, coby go ftoś suchoł. – Yno dej pozōr, byś za drab niy jŏd, ja? Drab jeś niyma dobrze. Pōmału trza jeść, do porzōndku.

Josef przikiwuje i jy chlyb z masłym pōmału. Niy mŏ głōd.

– Sŏrnik tyż je to samo. Ciało je ciało, a dusza je dusza. Sŏrnik tyż mŏ duszã – padŏ stary Pindur. Josef suchŏ.

Starego Pindura bolōm pleca, tōż popijŏ gorzkõ nŏlywkã z płaskij flaszki. Na tyn bōl popijŏ. Pleca ôd nŏlywki niy ustŏwajōm boleć. Ale nŏlywka mu szmakuje.

Piyń i barzeliska leżōm w małym gŏju miyndzy Birawka-Mühle a Nieborowitzer Hammer. Bagno dopołniŏ wodōm rzyka Bierawka, co jij miano dali kejś Wandalowie, jak miyszkali nad jeji brzegami, ale terŏz Wandalōw już niy ma. Na dnie bagna je za to glinianny gŏrnek połny strzybrnych ôzdōb i mōnet: arabskich dirhymōw, brakteatōw z Hedeby, dynarōw nadryńskich i lotaryńskich. Żŏdyn na grōncie ziymie ô nim niy wiy i żŏdyn niy pamiyntŏ tego, fto go tam wraziōł. Tymu, co gŏrnek w ziymiã wraziōł, było Radzim i ôn bōł bogŏcz, i ino jŏ ô nim pamiyntōm i pamiyntōm, jak wartko kopoł, i jego prawy strach i gibko stracōnõ nadziejã, i las, wtynczŏs stary i gynsty.

Wszyjsko pamiyntōm.

Las połny kōńskigo rżaniŏ i ôkropnych nŏwołowań.

Po drugij strōnie barzelisk pokazuje sie niyśmiały leśny sŏrnik, samica.

– Sŏrnik to je to samo co strōm a człek. Podziwej se, bajtel: to je sŏrnik. To sōm my. A to je strōm. Blank to samo, pra? Take jes to nasze żywobyci na tyj ziymi, bajtel. Sŏrnik, strōm, ty, jŏ, to samo.

Strōm a czowiek, a sŏrnik sōm jedno, myśli Josef Magnor dwanŏście lŏt niyskorzij, we wojskowym cugu z Lys do Gōrnego Ślōnska. Już niyma Zeflikym, ale tyż durch je Zeflikym. Porzōnd słyszy głos ôd starego Pindura. Strōm a czowiek, a sŏrnik sōm jedno. Take je to żywobycie na tyj ziymi.

To samo.

------------------------------------------------------------------------

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

------------------------------------------------------------------------