MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
-
nowość
-
promocja
Dramaty podmiotów lirycznych. Interpretacje polskiej poezji współczesnej - ebook
Dramaty podmiotów lirycznych. Interpretacje polskiej poezji współczesnej - ebook
Dramaty podmiotów lirycznych mogą zaskakiwać. Autor (już we wstępie) sytuuje się na pozycji teoretyka poezji, przywołuje znanych uczonych (Sławiński, Nycz), pokazuje ich wielopostaciową teorię „podmiotu lirycznego”. Pewnie mógłby ciąg teoretycznych sław rozwinąć w nieskończoność, tyle że po co? Ostatecznie zmierza do bardzo ważnej konstrukcji myśli, która jest jego konstrukcją, wynikającą z wieloletniej lektury i wieloletniego pisania wierszy, że podmiot liryczny nie ma swoich „przygód”, ale ma swoje dramaty. […] Dramaty… […] są może najbardziej klasyczną z dotychczasowych książek uczonego. W swoich lekturach jest on poważny i rozważny, opiera się na stanie badań, czyni wycieczki w stronę głębokiej tradycji poezji wieku XX i bliższych okolic, które pewnie też można by uznać za dziedzictwo, ale raczej za przestrzeń możliwości. Badacz proponuje trzy sposoby lektury „dramatu” podmiotu: wobec tradycji, poznania oraz w czasie i przestrzeni. To jednocześnie lektura przez pokolenia, odmienne języki, wyobraźnie, stosunek do poezji jako całości (pamięci przeszłości) i wiersza jako szczególnej reprezentacji podmiotu, czyli poety.
Z recenzji prof. dr. hab. Mariana Kisiela
Można uznać, że „podmiot liryczny” jako swego rodzaju „gatunek”, przeżył do dziś – choć zarazem w innym sensie „przeżył” niejedno – w licznych swych mutacjach: inkarnacjach i uwikłaniach stylistycznych, które zróżnicowały jego tekstowe i wyobrażeniowe środowisko, a w rezultacie – ukształtowały świat poezji XX i XXI wieku. Swe doświadczenia wzbogacił jednak na pewno zarówno o samoświadomość, jak i różnie motywowaną niepewność co do swej umownej egzystencji. Zyskał niejako samowiedzę o swej wirtualności: że stał się przedmiotem gry, toczącej się pod piórem czy klawiaturą wszechwładnego autora, który dowolnie dozuje udzielane mu pełnomocnictwa i pozwala stawać się reprezentacją „ja” w stopniu mu dozwolonym, a ponadto – bywać każdym i nikim. […] Zapraszając do serii osobnych wypraw, z których żadna nie została podjęta z ambicją poznania wszystkich lądów możliwych i nie jest podróżą „dookoła świata”, badacz ma nadzieję, że okażą się one egzemplifikacją różnych sytuacji dotychczas opisanych i nieopisanych w teorii liryki. Niemniej głównym celem każdej z osobnych ekspedycji jest poznanie indywidualnych „dramatów”: przygód, ekscesów, eksperymentów, akcesji, koncesji i transgresji tożsamości.
Fragment Wstępu
Piotr Michałowski – prof. dr hab., literaturoznawca, krytyk literacki i teatralny, eseista, poeta i prozaik, autor przekładów (z języka hiszpańskiego). Absolwent UAM, zatrudniony na Uniwersytecie Szczecińskim. Jest autorem książek naukowych: Miniatura poetycka (Szczecin 1999), Granice poezji i poezja bez granic (Szczecin 2001), Głosy, formy, światy. Warianty poezji nowoczesnej (Kraków 2008), Mikrokosmos wiersza. Interpretacje poezji współczesnej (Kraków 2012); eseistycznych: Narożnikowo, centralnie, pogranicznie. Szkice szczecińskie i europejskie (Szczecin 2012), Z narożnika mapy (Szczecin 2014), dziewięciu zbiorów poetyckich i dwóch prozatorskich. Opracował i wstępem poprzedził wydanie poematu Juliana Tuwima Kwiaty polskie w serii „Biblioteka polska” (Universitas, Kraków 2004). Ponadto zredagował prace zbiorowe: Od pióra do sieci. Zmienne media literatury (Szczecin 2015) oraz Niepospolite ruszenie słów. Liryka Heleny Raszki w zbliżeniach i przekrojach (Szczecin 2021). Publikuje w periodykach naukowych (m.in. „Pamiętniku Literackim” i „Tekstach Drugich”) oraz w prasie literackiej. Strona internetowa: https://sites.google.com/view/piotrmichaowski-pisarziliterat
Ta publikacja spełnia wymagania dostępności zgodnie z dyrektywą EAA.
Spis treści
Wstęp
PODMIOT WOBEC TRADYCJI
Ruiny w pejzażu palestyńskim i romantyzm (Władysław Broniewski, Pejzaże palestyńskie)
Norwidowskie (prze)milczenia współczesności (Zbigniew Herbert)
Między aforyzmem a kolażem (Tadeusz Różewicz)
Łaska anty-elegii (Artur Daniel Liskowacki, Łaska)
Od podczerwieni do nadfioletu (Bogusław Kierc, Do pamiętnika)
Traktat o wielkim odlocie (Joanna Kulmowa, suplement mój)
PODMIOT WOBEC POZNANIA
Trudna lekcja kosmogonii w kontekście metafizyki i fenomenologii (Julian Tuwim, Przyglądając się gwiazdom)
Między alchemią a akademią (Witold Wirpsza)
Między bliskim czytaniem a ścianą wiersza (Miron Białoszewski, [na jednej nodze niepewności])
Narodziny sensu, czyli lekcja semiotyki (Jerzy Jarniewicz, Wróbel na balkonie)
PODMIOT W CZASIE I PRZESTRZENI
Autoportrety przelotne (Julian Przyboś)
„Szkoda, że cię tu nie ma” – obcość i zadomowienie (Stanisław Barańczak)
Codzienność rewolucji (Julian Kornhauser, Barykada)
Kontestator w ogrodzie (Jacek Podsiadło, Przedmowa)
Między czwartkiem a nieskończonością (Wisława Szymborska, Ostrzeżenie)
W poetyckim teatrze mowy (Ewa Lipska)
DODATKI
Nota bibliograficzna
Indeks osobowy
| Kategoria: | Polonistyka |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-242-6881-8 |
| Rozmiar pliku: | 3,3 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Kategoria podmiotu lirycznego – jako bytu gramatycznego, który pośredniczy czy też zawisa niepewnie między osobą autora, z jej fizycznością, psychiką i biografią, a fikcją literacką, będącą wytworem nieograniczonej kreacji i autokreacji – wydaje się wciąż niezbywalna, mimo przemian zachodzących w poezji i nienadążających za nimi prób teoretycznego ujęcia nowych sytuacji.
Łatwo zauważyć, że w praktyce komentowania poezji, w języku zarówno recenzji krytycznoliterackich, jak i prac naukowych, robi się wiele, by kategorię podmiotu lirycznego – jako przestarzałą, a od zawsze krępującą swą sztucznością – ominąć lub unicestwić. Odbywa się to nawet za cenę uproszczeń, które zwykle prowadzą do milczącego utożsamienia podmiotu lirycznego z autorem, a tym samym – cofnięcia refleksji literaturoznawczej do czasów przed-strukturalistycznych. Dlatego warto przypomnieć klasyczną zasadę, sformułowaną przez Janusza Sławińskiego; nie straciła ona na aktualności i nie przestanie obowiązywać tak długo, jak długo przetrwa w tekstowym świecie autonomiczne państwo liryki: „Badacz usiłujący wyodrębnić tę rolę, wypreparować ją z żywego kompleksu biograficznego, redukuje jak gdyby osobowość pisarza do tego aspektu, który wyłania się z toku kształtowania przekazu”1.
Oczywiście, nie zawsze chodzi jedynie o redukcję osobowości autora, gdyż znamy sytuacje stopniowalnej nietożsamości podmiotu lirycznego z autorem, nieraz posuniętej aż do całkowitej transgresji, kiedy wykreowane „ja” z całą pewnością staje się już „kimś innym”. W liryce nowoczesnej i ponowoczesnej relacje osobowe szczególnie rozwarstwiają się i komplikują, mieniąc się wciąż większą liczbą odmian rodzajowych, co sprawia, że klasyczne wyodrębnianie liryki wyznania, maski, roli, liryki opisowej, narracyjnej i dialogu coraz częściej okazuje się niewystarczające. Koło rodzajowe liryki autorstwa Czesława Zgorzelskiego i Henryka Markiewicza2, jako przekonujące zobrazowanie różnych stopni zbliżenia liryki do dwóch pozostałych rodzajów literackich, zakłada istnienie po stronie zarówno epiki, jak i dramatu „stref stanów pośrednich”; pozostają one nieokreślone. Dramaty podmiotów lirycznych rozwijają się bowiem nie tylko na odcinku wyznaczającym stopień oddalenia autora od kreowanego „ja”, lecz zależą również od autorskiej świadomości gry toczącej się w języku wypowiedzi; gry,
której zasady zarówno wyznaczają miary pomysłowości i założonej przez poetę wolności kreacji, jak i ogranicza przymus konwencji gramatycznej.
Warto przypomnieć cztery podstawowe „stany skupienia” podmiotu, wyróżnione przez Ryszarda Nycza jako „tropy «ja»”. Pierwszym, najprostszym, jest „symbol” – czyli symboliczna ewokacja twórczego podmiotu, „głębokiej nieuświadomionej osobowości twórczej”. Tropem drugim jest „alegoria” – efekt dezintegracji podmiotu substancjalnego na „ja” funkcjonalne. Możliwością trzecią jest „ironia” – oznaczająca rozwarstwienie na „ja” empiryczne i takie, które upodabnia się do znaku. I wreszcie tropem czwartym jest „syllepsis”, polegające na grze tożsamością autora z kreowanym bohaterem3.
Niestety, bardzo często wspomniane tu subtelne rozróżnienia teoretyczne odrzucane są w praktyce krytycznoliterackiej, w której o takich zjawiskach często się zapomina albo dla wygody świadomie je upraszcza, a pisząc o poezji, przyjmuje się za aksjomat założenie o modalnej szczerości wypowiedzi artystycznej, co przejawia się w zwrotach: „poeta mówi”, „poeta wyznaje”, „poeta sądzi”. Ten błąd logiczny wciąż powraca i wydaje się odporny na wszelkie wyzwania teorii. Przeważnie służy jako poręczny „skrót myślowy”, czasem też wynika ze skłonności do uogólnień i praktykowany jest w komentarzach sumarycznych lub przekrojowych, obejmujących wiele utworów lub cały dorobek jednego autora. Niekiedy błąd ten pozwala zapomnieć o dynamice twórczości i zmienności przyjmowanych założeń twórczych, podczas gdy ujawnione „ja” zawsze jest bytem efemerycznym – rodzi się z incipitem każdego utworu i umiera w wygłosie jego ostatniego wersu.
Podmiot liryczny kształtuje się w sieci co najmniej potrójnej determinacji: języka, konwencji literackiej i samoświadomości autora. Najciekawsze inkarnacje powstają wtedy, gdy z którejś z nich pragnie się wyzwolić lub którąś w jakiś sposób zakwestionować.
Można uznać, że „podmiot liryczny”, jako swego rodzaju „gatunek”, przeżył do dziś – choć zarazem w innym sensie „przeżył” niejedno – w licznych swych mutacjach, inkarnacjach i uwikłaniach stylistycznych, które zróżnicowały jego tekstowe i wyobrażeniowe środowisko, a w rezultacie – ukształtowały świat poezji XX i XXI wieku. Swe doświadczenia wzbogacił jednak na pewno zarówno o samoświadomość, jak i o różnie motywowaną niepewność co do swej umownej egzystencji. Zyskał niejako samowiedzę o swej wirtualności: że stał się przedmiotem gry, toczącej się pod piórem czy klawiaturą wszechwładnego autora, który dowolnie dozuje udzielane mu pełnomocnictwa i pozwala stawać się reprezentacją „ja” w stopniu mu dozwolonym, a ponadto – bywać każdym i nikim. Daje to twórcy bezkresne możliwości – form ekspresji, sposobów przemilczeń – a założona nieasertoryczność wypowiedzi otwiera mu dostęp do wyznaczania podmiotowi nieskończenie wielu funkcji i ról, bez wynikających z nich zobowiązań. Okoliczności te określają każdemu „ja” właściwy tryb istnienia, który powinien determinować tryb uważnego czytania.
W książce tej tytułowy bohater pojawi się w licznych wcieleniach, odpowiadających różnym sferom ludzkiej kondycji i działania. Będzie to zatem podmiot poznający (epistemiczny i epistemologiczny), a nawet śledczy (w poezji Juliana Tuwima, Bogusława Kierca i Jerzego Jarniewicza), dydaktyczny lub perswazyjny (w utworze Wisławy Szymborskiej), historiozoficzny (w wierszach Zbigniewa Herberta, nawiązujących do idei Norwida), profetyczny (w poemacie Joanny Kulmowej), intertekstualny (jak osadzony w tradycji romantycznej podmiot Pejzaży palestyńskich Władysława Broniewskiego). Ponadto podmiot może lokalizować „ja” w czasie i przestrzeni (jak w poezji Stanisława Barańczaka z okresu amerykańskiego), wreszcie może być rozwarstwiony przez zdialogizowanie – co w najbardziej wyrafinowanych formach znajdziemy w poezji Ewy Lipskiej. Stosunek podmiotu do rzeczywistości przekłada się także na genologiczne wybory poety: nastawienie aktywne kształtuje myśli uogólniające, natomiast efektem pasywności staje się bezpośredni zapis reportażowy, co w poezji Tadeusza Różewicza wyzwala energie kontrastowych gatunków: aforyzmu i kolażu. Nie będę jednak streszczał wszystkich sytuacji w dokładniejszej typologii, by nie trywializować poszczególnych, zwykle niepowtarzalnych dramatów, ponieważ każdy wymaga odrębnego studium przypadku i analitycznego opisu.
Zastanawiając się nad formułą scalającą poszczególne interpretacje, rozważałem tytuł Przygody podmiotów lirycznych, jednak ostatecznie zdecydowałem się na „dramaty” – ze świadomością większego potencjału semantycznego tego pojęcia. „Przygody” wydały się bowiem określeniem zbyt słabym, sugerującym raczej zdarzenia jedynie atrakcyjne i ciekawe; tymczasem niejednokrotnie podmiot liryczny staje się wytworem sytuacji egzystencjalnych, czasem uczestnikiem hazardowej gry o życie – życie w tekście i poza nim. Chodzi zatem o „dramat” rozumiany zarówno najbardziej potocznie, jako ryzykowny stan przed podjęciem decyzji, często powodowanej opresją świata zewnętrznego, jak i o nazwę rodzaju literackiego, z którym takie sytuacje w różnym stopniu się łączą – nie tylko wtedy, gdy w wierszu toczy się dialog lub rozwarstwiony dialogowo monolog wewnętrzny, czyli soliloquium. Wypowiedź poetycka jest bowiem dramatem (najczęściej osobistym, jeśli wikła się w biografię autora), który zostaje przeniesiony na scenę pisania jako aktu twórczego, wreszcie uobecniony empirycznie na scenie tekstu i potencjalnie na scenę aktu odbioru. Ta potrójna „inscenizacja” pozwala mówić o liryce jako swoistym „teatrze mowy”. Ów liryczny dramat bywa również wierszowym sposobem konstruowania tożsamości – jej poszukiwaniem i docieraniem do trudnej prawdy autora o sobie, oraz deformującą tę prawdę autokreacją. Dlatego proponowane interpretacje w wielu punktach korespondują z dramatyczną teorią literatury, sformułowaną przez Annę Krajewską4.
Rozpoznawane w prezentowanych w książce szkicach postawy, funkcje i konstrukcje podmiotów zostały uchwycone portretowo, w poszczególnych wypowiedziach poetyckich, albo przekrojowo – w dynamice przemian, obejmujących sekwencje wierszy jednego autora, a niekiedy cały jego dorobek poetycki.
Zapraszając do serii osobnych wypraw, z których żadna nie została podjęta z ambicją poznania wszystkich lądów możliwych i nie jest podróżą „dookoła świata”, badacz ma nadzieję, że okażą się one egzemplifikacją różnych sytuacji dotychczas opisanych i nieopisanych w teorii liryki. Niemniej głównym celem każdej z ekspedycji jest poznanie indywidualnych „dramatów”: przygód, ekscesów, eksperymentów, akcesji, koncesji i transgresji tożsamości.Spis nazwisk występujących w tekście
Adorno Theodor
Akiyama Toyohito
Anders Władysław
Andrzejewski Bolesław
Bachtin Michaił
Baczyński Krzysztof Kamil
Balbus Stanisław
Balcerzan Edward
Barańczak Stanisław
Barillé Albert
Bartoszyński Kazimierz
Baudelaire Charles
Beckett Samuel
Białoszewski Miron
Biedrzycki Krzysztof
Bieńkowski Zbigniew
Bierezin Jacek
Blum Aleksander
Błoński Jan
Bolecki Włodzimierz
Borowski Tadeusz
Brin Sergey
Brodski Josif
Broniewski Władysław
Brown Robert
Bruegel Pieter
Brzostowski Tadeusz
Buczkowski Leopold
Bujnicki Tadeusz
Cage John
Cantor Georg
Carlyle Thomas
Chęcińska Urszula
Chojnowski Zbigniew
Chrząstowska Bożena
Churchill Winston
Cichowicz Stanisław
Ciechowski Grzegorz
Cygan Jacek
Czaplejewicz Eugeniusz
Czechowicz Józef
Dante Alighieri
Dąbrowska Maria
Degas Edgar
Delacroix Eugene
Demostenes
Drzewucki Janusz
Dziadek Adam
Eco Umberto
Einstein Albert
Elzenberg Henryk
Erenburg Ilja
Euklides
Falkiewicz Andrzej
Faryno Jerzy
Fert Józef Franciszek
Frąckowiak Halina
Fredro Aleksander
Freud Sigmund
Gałczyński Konstanty Ildefons
Genette Gerard
Gierulanka Danuta
Gleń Adrian
Głowiński Michał
Gomulicki Juliusz Wiktor
Grądziel-Wójcik Joanna
Grochowiak Stanisław
Guillén Nicolás
Halle Morris
Handke Ryszard
Heidegger Martin
Heisenberg Werner
Hejmej Andrzej
Heraklit z Efezu
Herbert Zbigniew –
Hipokrates
Horacy Hugo Victor
Huizinga Johan
Huxley Aldous
Ingarden Roman
Ionesco Eugene
Iwaszkiewicz Jarosław
Jachemczuk Mariusz
Jacopetti Gualtiero
Jadacki Jacek Juliusz
Jakobson Roman
Jakubinski Lew
Jankowski Jerzy
Jarniewicz Jerzy
Jarzębski Jerzy
Jedlicka Wanda
Joyce James
Kaczmarski Jacek
Kafka Franz
Kaminsky Cynthia
Kant Immanuel
Kantor Tadeusz
Karasek Krzysztof
Karpiński Franciszek
Karpowicz Tymoteusz
Kasperski Edward
Kierc Bogusław –
Kisielewski Stefan
Kleyn Jerzy
Kochanowski Jan
Kopaliński Władysław
Kopernik Mikołaj
Kornhauser Julian
Kowalczykowa Alina
Krajewska Anna
Krasicki Ignacy
Krasiński Zygmunt
Kraus Karl
Królikiewicz Grażyna
Księski Dominik
Kulmowa Joanna
Kuźma Erazm
Kwiatkowska Agnieszka
Kwiatkowski Jerzy
Lam Andrzej
Larsson Stig
Latawiec Bogusława
Lechoń Jan
Lem Stanisław
Lenin Włodzimierz Ilijcz
Lepecki Mieczysław
Leśmian Bolesław
Lewin Leopold
Lichodziejewska Feliksa
Ligęza Wojciech
Linneusz Karol
Lipska Ewa
Lipski Jan Józef
Łapiński Zdzisław
Łotman Jurij M.
Łukasiewicz Jacek
Łukasiewicz Małgorzata
Madejski Jerzy
Malczewski Jacek
Malessa-Drohomirecka Monika
Malewicz Kazimierz
Markiewicz Henryk
Marx Karl
Mathesius Vilem
Matuszewski Ryszard
Maupassant Guy de
Mayenowa Maria Renata
Mikołajczak Małgorzata
Miłosz Czesław
Modzelewska Natalia
Mrożek Sławomir
Mukařovsky Jan
Nagy Imre
Nawarecki Aleksander
Niedźwiedź Jakub
Nietzsche Friedrich
Norwid Cyprian Kamil
Novalis
Nowak Tadeusz
Nowotna Magdalena
Nycz Ryszard
Nyczek Tadeusz
Ochab Maryna
Ogłoza Ewa
Okopień-Sławińska Aleksandra
Okulicz-Kozaryn Radosław
Olsen Gregory
Orzechowski Kazimierz
Ożóg Zenon
Paquet-Brenner Gelles
Pasikowski Władysław
Passendorfer Jerzy
Pasterski Janusz
Pawelec Dariusz
Peiper Tadeusz
Piłsudski Józef
Pietrych Piotr
Piotrowiak Miłosz
Platon
Podsiadło Jacek -
Poprawa Adam
Proust Marcel
Przyboś Julian
Przybyszewska Alicja
Pszczołowska Lucylla
Pustkowski Henryk
Rabizo-Birek Magdalena
Raine Craig
Rakowski Mieczysław
Ricoeur Paul
Rodak Paweł
Rodowska Krystyna
Roth Philip
Różewicz Tadeusz
Saint-Exupéry Antoine
Sandauer Artur
Saussure Ferdynand de
Schayer Stanisław
Schiller Friedrich
Schubert Franz
Schumann Robert
Seneka Młodszy
Sęp Szarzyński Mikołaj
Shutteworth Mark
Skręt Rościsław
Skwarczyńska Stefania
Sławiński Janusz
Słowacki Juliusz
Spitzer Leo
Stachura Edward
Stankiewicz Edward
Stanilewicz Danuta
Sterna-Wachowiak Sergiusz
Süskind Patrick
Szymanowski Adam
Szymborska Wisława
Śnieżko Dariusz
Tarde Gabriel
Tasso Torquato
Tito Dennis
Tomasik Wojciech
Toporowski Marian
Tramer Maciej
Trzciński Wojciech
Tuwim Julian
Tykwer Tom
Velázquez Diego
Villon Francis
Vossler Karl
Wajda Andrzej
Walczak-Delanois Dorota
Wałęsa Lech
Wantuch Wiesława
Wawrzyszko Paweł
Weinberg Steven
Weintraub Wiktor
Wierzchosławski Piotr
Wirpsza Witold
Witkacy zob. Witkiewicz Stanisław Ignacy
Witkiewicz Stanisław Ignacy
Wittgenstein Ludwig
Wittlin Józef
Wojaczek Rafał
Wolski Jan
Woroszylski Wiktor
Wysłouch Seweryna
Wyspiański Stanisław
Zagajewski Adam
Zawada Andrzej
Zgorzelski Czesław
Zięba Maciej
Zola Emil
Żeromski Stefan
Żółkiewski Stefan
Żukrowski Wojciech
