MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
-
promocja
Dusza. Historia ludzkiego umysłu - ebook
Dusza. Historia ludzkiego umysłu - ebook
Niemal każdy uważa, że ma duszę, ale nikt nie wie, czym ona jest.
Przez tysiące lat postrzegano ją jako „organ”, odrębny byt, część każdego z nas, która przetrwa śmierć ciała i trafi do otchłani, piekła lub nieba. Duszę można było zbawić, potępić, dręczyć, odkupić lub zaprzedać.
A potem w tajemniczy sposób dusza zniknęła. Oświecenie nazwało ją umysłem. Dziś neurobiolodzy dowodzą, że umysł jest „dzieckiem” mózgu. „Dusza religijna” żyje dalej w umysłach wiernych, podczas gdy „dusza świecka” może oznaczać cokolwiek.
Dusza to coś więcej niż tylko hipnotyzująca opowieść, wyjątkowo przystępnie wyjaśniająca naszą historię. Ceniony historyk Paul Ham – chcąc przywrócić historii ideę duszy ludzkiej i pokazać, w jaki sposób wiara w duszę/umysł oraz wynikające z niej przekonania ożywiały i napędzały historię ludzkości – wyrusza w podróż, której nikt dotąd się nie podjął.
Ta publikacja spełnia wymagania dostępności zgodnie z dyrektywą EAA.
| Kategoria: | Literatura faktu |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-8427-034-9 |
| Rozmiar pliku: | 3,7 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
PRELUDIUM
Preludium
„ale to nie była Historia,
tylko wiara”1.
Z wiersza _Morze jest historią_ Dereka Walcotta (1930–2017)
Jest to historia duszy czy też tego, co obecnie nazywamy umysłem – owego tajemniczego głosu wewnętrznego, który skłania nas do myślenia i działania i który u każdego i każdej z nas jest niepowtarzalny.
Przez całe stulecia za duszę uważano naszego bezcielesnego ducha, któremu po śmierci ciała przeznaczone było niebo bądź piekło. Dziś swój umysł postrzegamy jako wytwór naszego mózgu, fabrykę naszych myśli, naszych przekonań i naszej siły woli.
Ten dziwny, subiektywny charakter naszego umysłu nadal jednak zdumiewa neuronaukowców i dostarcza frustracji instytucjonalnym religiom. Co odróżnia nasze umysły? Dlaczego moja prawda to dla ciebie kłamstwo? Dlaczego to, co uważam za dobre, dla ciebie jest złem? Jakie jest źródło tych przekonań? I dlaczego ludzie usiłują takie przekonania narzucać innym, niekiedy z miłością, często przemocą?
Początkiem historii intelektualnej gatunku _Homo sapiens_ było stworzenie bogów przez ludzi z epoki kamienia. Jej końcem może być próba replikacji ludzkiej świadomości w naszej własnej epoce. W ciągu trzystu tysięcy lat dzielącym te dwie epoki nasze mózgi dokonały wielu ewolucyjnych skoków, poczynając od najbardziej zamierzchłych przebłysków samoświadomości u prehistorycznych homininów, aż po samowolną inteligencję współczesnego człowieka, w efekcie czego jesteśmy zdolni zarówno do największego okrucieństwa, jak i do najbardziej szlachetnych aktów współczucia.
Śledzenie drogi naszej duszy, czy też _psyche_, do jej obecnej postaci to zdumiewająca podróż samopoznawcza. Na tej trasie będziemy analizować pierwsze oznaki samoświadomości u ludzi prehistorycznych, najwcześniejsze koncepcje świadomości i nieśmiertelności w Egipcie, hinduistyczne i buddyjskie pojęcia karmy i reinkarnacji, starochińskie i starogreckie teorie jaźni, źródła wiary Żydów we własne„wybranie”, początki chrześcijańskiego ducha, który obalił imperium rzymskie, zjednoczenie Arabów pod wodzą Mahometa, będące motorem wczesnych podbojów islamskich, nadzieję na zbawienie inspirującą chrześcijańskich krzyżowców, popękaną wiarę epoki reformacji, misjonarskiego ducha, który łowił duszyczki dla zachodnich imperiów, biblijną argumentację za niewolnictwem, „racjonalizm” duszy/umysłu doby oświecenia i epok rewolucyjnych, powrót „teokratów” i „teokracji” (mylnie uznawanych przez media za „skrajną prawicę”) oraz wyzwolenie dusz i umysłów kobiet z jakże długiej niewoli w świecie mężczyzn. Zapuścimy się też w mroczny dla dusz okres systemów totalitarnych, przyjrzymy się udrękom współczesnego umysłu i rzucimy okiem na syntetyczną świadomość sztucznej inteligencji. Po drodze zbadamy, w jaki sposób zmieniające się interpretacje naszych dusz/umysłów stały się motorem największych wydarzeń w historii ludzkości.
Nikt dotąd nie przedsięwziął tego rodzaju podróży. Choć w _Filozofii ducha_2 i w _Fenomenologii ducha_3 niemiecki filozof Georg Wilhelm Friedrich Hegel przedstawia kronikarską relację wyzwolenia świadomości, to jego pisma nie są historiami w naszym rozumieniu.
Najbliżej przy porównaniu plasuje się _Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje_4, dzieło francuskiego filozofa Nicolasa de Condorceta napisane w 1794 roku, w czasie, kiedy autor ukrywał się przed terrorem. Jego „biblia postępu” to arcydzieło myślenia życzeniowego o tym, że dzięki wiedzy osiągniemy ziemię obiecaną rozumu i sprawiedliwości społecznej, wolną od fanatyzmu i przesądu.
Niestety, spychając religię do roli nauki, Condorcet zdecydowanie nie docenił zdolności przetrwania wiary i przekonań jako czynnika motywującego ludzkie myśli i działania. Podobnie jak francuski myśliciel, zdeklarowani „realiści” naszych czasów postrzegają istoty ludzkie jako „racjonalne podmioty”,zachowujące się zgodnie z nakazami rozumu. Tak jak Condorcet „realiści” nie doceniają potężnego wpływu wiary, przekonań i „bezrozumu” na ludzki umysł i bieg historii.
Wiara jest motorem ludzkich dziejów: oto jest główna koncepcja będąca inspiracją dla niniejszej książki. A źródłem tej wiary jest umysł lub to, co przez tysiąclecia nazywaliśmy duszą.
*
Niemal każdy uważa, że ma duszę, choć nikt nie wie, czym ona jest. Współczesne rozumienia pojęcia „dusza” są tak liczne, tak zmienne, że nie mogą nikogo dziwić trudności, jakie sprawia nam jego objaśnienie. Zdarzają się profesje, relacje międzyludzkie i osoby, o których mówi się, że „niszczą duszę”. Większość ludzi liczy na to, że spotka kiedyś swoją „pokrewną duszę”. Przywódcy zawsze walczą o „duszę narodu” bądź marzą, by to ich z nią utożsamiano.
Pośród tego morza zamętu stoi niewzruszona skała: wielkie religie od zawsze przekonują, że dokładnie wiedzą, czym jest nasza dusza i dokąd trafi ona po śmierci ciała: do nieba albo do piekła. W imię „zbawienia” swoich dusz niezliczone rzesze wyznawców prowadziły wojny, podbijały światy i przemocą nawracały „pogan” na własny system wierzeń. Dla ludzi wierzących „dusza” była i zawsze będzie dygocącym duchem wewnętrznej istoty, którą po naszej śmierci czeka sąd i zbawienie lub potępienie.
Każde społeczeństwo nazywało ją po swojemu: _anima_, _atman_, _dżiwa_, _ba_, _ka_, _hun_, _po_, _nefesz_, _ruach_, _psyche_, cień, _logos_, tchnienie, _ruh_, _nafs_, _thetan_, _ruhu_, _spiritus sanctus_, duch, istota – to tylko garść przykładów. Współcześnie mówimy o jaźni, świadomości, ego i superego, umyśle, esencji, animusie, tożsamości, jestestwie, sumieniu, energii, werwie, ośrodku decyzyjnym, „ja”, „mojości”. Wszystkie te nazwy stanowią próbę wyrażenia dziwnego bytu, dzięki któremu osoba żyje, czuje, myśli i pragnie.
Czy dusza/umysł to substancja? Pasażer uwięziony w naszym ciele? Niewolnik czy może pan? Głos sumienia? Źródło miłości i nienawiści? Czym wyobrażenia starożytnych Azteków, Inków i Aborygenów dotyczące duszy/umysłu różniły się od analogicznych wyobrażeń ludzi, przez których zostali podbici? Co odróżnia hinduistyczne i buddyjskie koncepcje duszy/umysłu od chrześcijańskich, muzułmańskich i judaistycznych? Od kogo lub od czego zależało, czy nasza dusza zostanie „zbawiona” bądź trafi do piekła? Dlaczego pakt faustowski – czyli motyw zapisania duszy diabłu – odbija się tak silnym echem na świeckim Zachodzie, szczególnie wśród ateistów? Dlaczego „duszy religijnej” udało się przetrwać zakusy neuronauk, które powinny były ją zdusić?
W poszukiwaniu odpowiedzi na te i wiele innych pytań _Dusza_ analizuje problemy dotyczące genezy, akceptacji, zbawienia, instytucjonalizacji, degeneracji i destrukcji tego nieodgadnionego nośnika ludzkiej świadomości, duchowej gliny, którą zarówno Platon, jak i Święty Augustyn, poganin i chrześcijanin, postrzegali jako nieśmiertelną, podatną na demoralizację, wierną, zwodniczą, obdarzoną wolną wolą, zdolną do wyboru między dobrem i złem, samą esencję człowieczeństwa – szept odwiecznego „ja” ludzkiego umysłu.
*
Główną oś _Duszy_ stanowi teza, że wiara jest motorem ludzkich dziejów, niezależnie od tego, czy przedmiot naszej wiary – bóg, mesjasz, ziemia obiecana, proroctwo, utopia polityczna – rzeczywiście istnieje bądź kiedykolwiek zaistnieje.
Paliwem procesów, które kształtują historię i nadają jej bieg – takich jak tworzenie się i strukturyzowanie społeczeństw, konflikty pomiędzy rywalizującymi społeczeństwami (oraz wewnątrz nich), a także ich osiągnięcia artystyczne i intelektualne – są przekonania umysłu: dotyczy to wszystkich społeczności ludzkich, wszędzie i zawsze. Rzeszom ludzi życie upływało i upływa w wierze i walce o spełnienie jakiegoś niedookreślonego proroctwa obiecującego religijną bądź polityczną utopię.
Z tego względu w _Duszy_ problem „jaźni” rozpatrywany jest nie w kontekście pytań, takich jak „kim jestem?” i „co tu robię?” (na które odpowiedzieć się nie da), lecz w kontekście wiary: W co wierzę? Dlaczego w to wierzę? Od kogo lub czego czerpię tę wiarę? Jeżeli stoję na ramionach olbrzymów, to kim są ci olbrzymi? Kto ogranicza „mnie”? Co jestem gotów zrobić dla obrony lub wyegzekwowania tego, w co wierzę?
_Dusza_ pokaże nam, że nasze przekonania są „pierwszymi poruszycielami” wydarzeń historycznych. Dziejom człowieka kształt bezustannie nadają systemy przekonań. Aby zrozumieć, w jaki sposób to się odbywa, musimy cofnąć się do ich początku, do genezy wiary. Musimy zrozumieć, w jaki sposób taka wiara – przekonania religijne, polityczne i ideologiczne – zdobyła wpływ na umysł/duszę człowieka i niewoliła, wyzwalała, inspirowała i tyranizowała nasze życie.
Nie jest istotne, czy bogowie, idee bądź ideologie, w które wierzyli i wciąż wierzą ludzie, są faktem czy fikcją, prawdą czy fantastyką. Istotne jest to, że wystarczająca liczba osób w nie uwierzyła. A siła masowej wiary, wykorzystywana przez charyzmatycznych liderów, bywała impulsem dla największych wstrząsów w historii ludzkości: wojny, podboju, zniewolenia, rewolucji, wyzwolenia, nawrócenia, sublimacji, oświecenia. Wszystkie one były konsekwencją siły ludzkich przekonań.
Razem przyjrzymy się, w jaki sposób interpretowano duszę/rozum w ciągu dziejów – ożywiano, reinkarnowano, unieśmiertelniano, wielbiono, wybierano, łowiono, podbijano, zbawiano, sublimowano, rozpalano, oświecano, uwalniano, eksterminowano, rozdrabniano i hakowano. Odwiedzimy podziemne pieczary podświadomości i podniebne wyżyny superego. Wysondujemy wyrośla winy i odrośla współzależnej nienawiści.
Większość mojej kariery pisarskiej poświęciłem opisywaniu konfliktów. Analizowałem doświadczenia traumy osób służących w siłach zbrojnych i członków ich rodzin. Słuchałem opowieści cywilnych ofiar aktów okrucieństwa i osób ocalałych z zagłady. Słyszałem szept nieznanego żołnierza, płacz dziecka w czasie, krzyki masakrowanych niewiniątek. Widywałem też ludzi zdolnych do najwyższego współczucia, zwyczajnych mężczyzn i zwyczajne kobiety, dających wyraz najpiękniejszej formie poświęcenia: „Nikt nie ma większej miłości od tej, gdy ktoś życie swoje oddaje za przyjaciół swoich”5. Te doświadczenia nauczyły mnie czegoś o naturze ludzkiej _in extremis_, a bez tej wiedzy nie byłbym w stanie napisać niniejszej książki.
Praca nad _Duszą_ odmieniła moje życie; jej lektura odmieni być może życie mojego czytelnika.PODSTAWOWE KALENDARZE WYKORZYSTANE W KSIĄŻCE
Podstawowe kalendarze wykorzystane w książce
(Źródło: Wikipedia, o ile nie zaznaczono inaczej)
W tekście głównym dla uproszczenia określam daty wydarzeń zgodnie z neutralną religijnie standardową praktyką międzynarodową: p.n.e. (przed naszą erą) i n.e. (naszej ery), przy czym rozpoczynający każdy rozdział przedział czasowy podaję według różnych kalendarzy, aby pokazać, jak percepcja i rachuba czasu różnią się w ujęciu międzykulturowym.
Kalendarz buddyjski
Liczymy go od dnia 1 stycznia 542 roku n.e. (dokładna data nie jest znana), to znaczy w przybliżeniu od roku, w którym, jak się wierzy, Budda dostąpił parinirwany, czyli ostatecznej nirwany, następującej wraz ze śmiercią materialnego ciała osoby, która osiągnęła oświecenie. Metoda obliczeniowa aktualnej wersji kalendarzy buddyjskich obszaru Azji Południowo-Wschodniej opiera się w głównej mierze na kalendarzu mjanmańskim.
Źródło (w języku angielskim): https://www.epo.org/en/searching-for-patents/helpful-resources/patent-knowledge-news/calendar-systems-and-their-role.
Kalendarz bizantyński
Nazywany także kalendarzem rzymskim i kalendarzem ery konstantynopolitańskiej, liczonej od stworzenia świata. Tą rachubą czasu posługiwał się Kościół prawosławny od około 691 roku do roku 1728. Był to także urzędowy kalendarz Cesarstwa Bizantyńskiego w latach 988–1453 oraz Rusi Kijowskiej i Rosji w latach 988–1700. W Kościele prawosławnym stopniowo zastępowano go kalendarzem ery chrześcijańskiej (_anno Domini_). W kalendarzu bizantyńskim rokiem pierwszym był rok stworzenia wszechświata, ustalony na podstawie Septuaginty, czyli greckiego tłumaczenia Starego Testamentu.
Kalendarz chiński
Stworzony według koncepcji chińskiego rewolucjonisty Sun Yat-sena mającej podkreślić starożytny charakter chińskiej cywilizacji i ciągłość kierowanej przez niego nowej republiki w tej cywilizacji. Rok powstania Republiki Chińskiej, 1912, był 4609. rokiem panowania Żółtego Cesarza, mitycznej postaci zajmującej poczesne miejsce w chińskiej psyche.
Źródło: E. Wilkinson, _Chinese History. A New Manual_, Cambridge, MA, 2013, s. 507.
Francuski kalendarz republikański
Wprowadzony podczas rewolucji francuskiej kalendarz ery republikańskiej stanowił element wczesnych reform rządu rewolucyjnego. Po zdobyciu Bastylii 14 lipca 1789 roku w prasie francuskiej zaczęto ów rok nazywać rokiem I wolności. Zmodyfikowano to dekretem z 22 września 1792 roku, stanowiącym, że 1792 jest rokiem I Republiki Francuskiej. Wszystkie urzędowe dokumenty datowano numerem roku „ery wolności”. Nastał „wiek rozumu” i rozpoczęła się „dechrystianizacja” Francji.
Kalendarz gregoriański/chrześcijański
Początkiem zachodniej rachuby czasu był kalendarz juliański, nazwany od imienia Juliusza Cezara, który zaproponował go w roku 46 p.n.e. Pozostawał on w użyciu przez kolejne tysiąc sześćset lat, przy czym różnił się od roku słonecznego o jedenaście minut. Nieprawidłowość tę skorygował w roku 1582 papież Grzegorz XIII, który zmienił sposób obliczania daty Wielkanocy. Kalendarz gregoriański jest obecnie używany niemal na całym świecie, a jego numeracja lat dzieli się na okres przed narodzeniem Chrystusa oraz po narodzeniu Chrystusa (_anno Domini_, a.D., czyli „roku Pańskiego”).
Kalendarz hebrajski
Kalendarz żydowski pochodzący od starożytnej hebrajskiej rachuby lat funkcjonuje w niezmienionej formie od około 900 roku n.e. Jest to urzędowy kalendarz obowiązujący we współczesnym Izraelu oraz kalendarz obrzędowy stosowany przez Żydów na całym świecie. Chronologia hebrajska liczona jest od roku 3761 p.n.e., czyli od daty stworzenia świata zgodnie z opisem w Starym Testamencie.
Źródło (w języku angielskim): https://web.library.yale.edu/cataloging/hebraica/about-hebrew-calendar.
Kalendarz hinduski
_Wikramasamwat_ to hinduski kalendarz ustanowiony przez króla Wikramditję z Udźdźajnu (102 p.n.e.–15 n.e.) dla upamiętnienia własnego zwycięstwa nad Śakami. Zaczęto go stosować około roku 58–56 p.n.e. i nadal jest używany w niektórych stanach indyjskich.
Kalendarz ery człowieka (holoceński)
Zaproponowany przez astrofizyka Cesare Emilianiego w celu uproszczenia i zuniwersalizowania rachuby dominującej w obecnych czasach, czyli kalendarza gregoriańskiego. Według Emilianiego system _a.D._ ma wiele wad, takich jak numeracja porządkowa, a także numerowanie lat do i od jednego wydarzenia – narodzin Jezusa Chrystusa – które dla wielu cywilizacji nie miało znaczenia.
Źródło (w języku angielskim): https://www.nature.com/articles/366716b0.
Kalendarz muzułmański
Kalendarz liczony od hidżry (622 n.e.), czyli ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny, gdzie założył pierwszą wspólnotę muzułmańską. Daty zwykle oznacza się skrótem a.H. (_anno Hegirae_, czyli „w roku hidżry”).1
Ożywiona
Ożywienie duszy/umysłu wczesnego _Homo sapiens_. Jak stworzono bogów. Duchy zwierząt, gwiazd, deszczu, grzmotów, błyskawic, czerwonego świtu i palącego słońca. Kult węży, drzew i totemów. Kosmogonia falliczna. Pierwsze przebłyski poczucia inności, samoświadomości. Ożywienie plemienia. _Everywhen_ (Okres Marzeń).
Pierwsze uczucia religijne.
Gregoriańska/chrześcijańska rachuba czasu: 300 000–10 000 p.n.e.
Holoceńska rachuba czasu (era człowieka, _Human Era_ – HE): –289 999–1 HE
„Jednostki umierają, przemijają generacje i przychodzą inne, lecz ta siła jest zawsze obecna, żywa i jedyna w swoim rodzaju”1.
Émile Durkheim, antropolog2
Reinkarnowana
Bogowie hinduizmu. Cykl samsary. Pamięć karmiczna. Karmiczna reprodukcja społeczna. _Bhagawadgita_, „Piękna Pieśń Pana”. Śmierć po śmierci.
Poszukiwanie mokszy i nirwany. Dżiniści wolni od przemocy. Buddyzm i koniec pragnienia. Buddysta uwolniony od jednostkowej jaźni.
Hinduska rachuba czasu (_Wikramasamwat_): –706
Buddyjska rachuba czasu (przed osiągnięciem i po osiągnięciu parinirwany przez Buddę): –1192
Gregoriańska/chrześcijańska rachuba czasu: 8000 p.n.e.–650 n.e.
Chińska rachuba czasu (według koncepcji Sun Yat-sena): –3347
Holoceńska rachuba czasu (era człowieka, _Human Era_ – HE): 2001–10650 HE
„W moje serce wkradła się bezradność i zwątpienie, mój umysł nie wie, co czynić należy, pytam cię, co lepsze, powiedz mi jasno, jam twoim uczniem, poucz mnie, uciekam się do ciebie. Nie będę walczył, Gowindo”1.
Wojownik Ardżuna do boga Kriszny, _Bhagawadgita_PRZYPISY
Przypisy
Preludium
1 D. Walcott, _Morze jest historią_, tłum. J. Jarniewicz, w: tenże, _Mapa Nowego Świata. Wiersze wybrane_, red. M. Heydel, Kraków 2008, s. 83. Wszystkie przypisy w niniejszej książce pochodzą od tłumacza.
2 G.W.F. Hegel, _Encyklopedia nauk filozoficznych_, III (§ 377–577), tłum. Ś.F. Nowicki, Warszawa 1990, s. 399–584.
3 G.W.F. Hegel, _Fenomenologia ducha_, tłum. Ś.F. Nowicki, Warszawa 2023.
4 J.A.N. Condorcet, _Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje_, tłum. E. Hartleb, J. Strzelecki, Warszawa 1957.
5 J 15, 12. O ile nie podano inaczej, wszystkie cytaty biblijne przytaczane są za internetowym wydaniem _Biblii Tysiąclecia_, https://biblia.deon.pl/ .
1. Ożywiona
1 É. Durkheim, _Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny_ w _Australii_, tłum. A. Zadrożyńska, Warszawa 1990, s. 182.
2 Y.N. Harari, _Sapiens_. _Od zwierząt do bogów_, tłum. J. Hunia, Warszawa 2017, s. 98–99.
3 H. Frankfort i in., _The Intellectual Adventure of Ancient Man_, Chicago 1946, s. 8.
4 C. Read, _The Origin of Man and of His Superstitions_, Cambridge 1920, s. 228.
5 K. Darwin,_O pochodzeniu człowieka_, tłum. M. Ilecki, Warszawa 2009, s. 105.
6 Y.N. Harari, _Sapiens_, dz. cyt., s. 118–119.
7 M.A. Makinde, _An African Concept of Human Personality. The Yoruba Example_, „Ultimate Reality and Meaning” 1984_,_ t. 7, nr 3, s. 191.
8 _Dreamtime Kullilla Art_, Redcliffe, Queensland, Australia, https://www.kullillaart.com.au/dreamtime-stories/The-Rainbow-Serpent .
9 Tamże.
10 A. Dafni, _On the Typology and the Worship Status of Sacred Trees with a Special Reference to the Middle East_, „Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine” 2006, nr 2 (art. nr 26).
11 Zob. N. Price, _The Children of Ash and Elm._ _A History of the Vikings_, New York 2020.
12 J.G. Frazer, _The Golden Bough._ _A_ _Study in Magic and Religion_, t. 2, New York–London 1913, s. 163.
13 J.G. Frazer, _The Golden Bough._ _A_ _Study in Magic and Religion_, t. 2, London 1917, s. 13.
14 Tamże, s. 22.
15 Platon, _Fajdros_, LIX, tłum. W. Witwicki, Kęty 2002, s. 92–93.
16 Zob. J. Lovelock, _Gaja. Nowe spojrzenie na życie na Ziemi_, tłum. M. Ryszkiewicz, Warszawa 2003.
17 Zob. P. Wohlleben, _Sekretne życie drzew_, tłum. E. Kochanowska, Kraków 2016.
18 É. Durkheim, _Elementarne…_, dz. cyt., s. 234.
19 Tamże, s. 248.
20 Tamże, s. 294.
21 Tamże, s. 248.
22 Tamże, s. 240.
23 Tamże, s. 231.
24 H. Frankfort i in., _The Intellectual_…, dz. cyt., s. 5.
25 Tamże, s. 15.
26 Tamże, s. 4.
27 Tamże, s. 6.
28 Rdz 1, 26.
29 A. Barnard, _Bushmen. Kalahari Hunter-Gatherers and Their Descendants_, Cambridge 2019, s. 176.
30 H.A. Feit, _Hunting and the Quest for Power. The James Bay Cree and Whitemen in the Twentieth Century_, w: _Native Peoples. The Canadian Experience_, red. R.B. Morrison, C.R. Wilson, Toronto 1995, s. 187.
31 Cyt. za: J.H. Breasted, _The Dawn of Conscience_, New York−London 1933, s. ix.
32 C.G. Jung, _Człowiek archaiczny_, w: tenże, _Przełom cywilizacji_, tłum. R. Reszke, Warszawa 2009, s. 60.
33 J.H. Breasted, _The Dawn_…, dz. cyt., s. ix.
34 H. Frankfort i in., _The Intellectual_…, dz. cyt., s. 6.
35 Girra – bóg ognia.
36 _Tabliczka_ z _Nippur_, tłum. P. Puchta, w: _Epos_ o _Gilgameszu_, tłum. K. Łyczkowska, P. Puchta, M. Kapeluś, Warszawa 2010, s. 84.
37 S. Papapetros, _Movements of the Soul. Traversing Animism, Fetishism, and the Uncanny_, „Discourse” 2012, t. 34, nr 2–3, s. 186.
38 E.B. Tylor, _Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologji, filozofji, wiary, mowy, sztuki_ i _zwyczajów_, t. 1, tłum. Z.A. Kowerska, Warszawa 1896, s. 353.
39 D. Hume, _Traktat_ o _naturze ludzkiej_, tłum. C. Znamierowski, Warszawa 2005, s. 305.
40 Zob. E.B. Tylor, _Cywilizacja pierwotna_, dz. cyt. s. 240–241.
41 É. Durkheim, _Elementarne…_, dz. cyt., s. 259.
42 Tamże, s. 182.
43 Zob. J.G. Frazer, _The Golden Bough._ _A_ _Study in Magic and Religion_, t. 3, London 1911, s. 83.
44 C.G. Jung, _Człowiek archaiczny_, dz. cyt., s. 73.
45 E.B. Tylor, _Cywilizacja pierwotna_, dz. cyt., s. 353.
46 J.G. Frazer, _The Golden Bough_, dz. cyt., s. 33.
47 Zob. tamże, s. 39–40; zob. także J.G. Frazer, _Złota gałąź_, tłum. H. Krzeczkowski, Warszawa 1965, s. 174.
48 Zob. J.G. Frazer, _The Golden Bough_, t. 3, dz. cyt., s. 36.
49 J.G. Frazer, _Złota gałąź_, dz. cyt., s. 174–175.
50 É. Durkheim, _Elementarne_…, dz. cyt., s. 47.
51 E.E. Evans-Pritchard, _Theories of Primitive Religion_, Oxford 1965, s. 53.
52 É. Durkheim, _Elementarne_…, dz. cyt., s. 55.
53 Tamże, s. 47.
54 Tamże, s. 236.
55 S.K. Akesson, _The Akan Concept of the Soul_, „African Affairs” 1965, t. 64, nr 257, s. 289.
56 Tamże, s. 284.
57 H. Frankfort i in., _The Intellectual_…, dz. cyt., s. 12.
2. Reinkarnowana
1 _Bhagawadgita. Pieśń Czcigodnego Pana_, II 7–10, tłum. M. Kudelska, Kraków 1995, s. 6–7.
2 _Aitareja_, I 1, w: _Upaniszady_, tłum. M. Kudelska, Kraków 2004, s. 221.
3 Tamże, I 3.
4 R.N. Dandekar, _God in Hindu Thought_, „Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute” 1968, t. 48/49, s. 433.
5 Tamże, s. 435.
6 W. Doniger O’Flaherty, _On Hinduism_, Oxford 2014, s. 22.
7 Tamże, s. 14.
8 J. Gonda, _The Hindu Trinity_, „Anthropos” 1968, t. 63/64, nr 1/2, s. 220.
9 Gajusz Juliusz Cezar, _Wojna galijska_, VI 14, tłum. E. Konik, Wrocław 2004, s. 228.
10 Tamże.
11 _Hymny Rigwedy_, X 16, tłum. F. Michalski, Wrocław 1971, s. 91.
12 _Bhagawadgita. Pieśń Czcigodnego Pana_, II 12–13, dz. cyt., s. 10–11.
13 _The Bhagavad Gita_, oprac. i tłum. E. Easwaran, Berkeley, CA, 2007, s. 170.
14 Tamże.
15 O. Lewis, _Village Life in Northern India_, Champaign, IL, 1958, s. 255.
16 _Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions_, red. W. Doniger O’Flaherty, Los Angeles 1980, s. 55.
17 W. Doniger O’Flaherty, _On Hinduism_, dz. cyt., s. 110.
18 Cyt. za: N. Chandwani, _How the Greek Philosophy Was Adapted from Indian Philosophy_, „The Times of India”, 29.04.2019.
19 _Brihadaranjaka_, IV 4.5, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 115.
20 _Czhandogja_,V 10.7, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 187; _czandala_ – „niedotykalny”.
21 Zob. M. Weber, _Etyka gospodarcza religii światowych_, t. 2: _Hinduizm_ i _buddyzm_, tłum. G. Sowinski, Kraków 2000.
22 C.J. Fuller, _The Camphor Flame. Popular Hinduism and Society in India_, Princeton, NJ, 2004, s. 250.
23 P. Edwards, _Reincarnation._ _A_ _Critical Examination_, Amherst, NY, 1996, s. 45.
24 T.C. Humphreys, _Karma and Rebirth_, London 1983, s. 55.
25 P. Edwards, _Reincarnation_, dz. cyt., s. 14.
26 _Maitri_, I 1, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 313.
27 E. Easwaran, _The Upanishads. Introduction_, w: _The Upanishads_, oprac. i tłum. E. Easwaran, Tomales, CA, 2007, s. xvii.
28 _Bhagawadgita. Pieśń Czcigodnego Pana_, II 3–9, dz. cyt., s. 10–11.
29 Tamże, II 11–22, s. 11–12.
30 _The Bhagavad Gita_, dz. cyt., s. 84.
31 _Bhagawadgita. Pieśń Czcigodnego Pana_, II 48, dz. cyt., s. 14.
32 Tamże, II 33–34, s. 13.
33 Tamże, III 42–43, s. 22.
34 _Katha_, III 3–9, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 279.
35 _Czhandogja_, VI 8.7, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 197.
36 _Brihadaranjaka_, II 4.11–12, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 82–83.
37 _Iśa_, 5, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 57.
38 Tamże, 8, s. 57.
39 _Katha_, II 18, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 278.
40 Zob. W. Doniger O’Flaherty, _On Hinduism_, dz. cyt., s. 25.
41 _Czhandogja_, VII 1.2–3, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 201.
42 Tamże, VII 1. 3, s. 201.
43 Tamże, VII 23, s. 209.
44 _Aitareja_, III 11, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 223.
45 Tamże.
46 _The Aitareya Upanishad_, III 1.2, w: _The Upanishads_, dz. cyt., s. 276. Por. przekład M. Kudelskiej szerszego fragmentu: „To, co jest sercem, jest umysłem. Poznawanie, postrzeganie, zrozumienie, mądrość, wiedza, wgląd, wytrwałość, myśl, intuicja, zapał, pamięć, wyobrażenie, cel, życie, pragnienie oraz wola – to wszystko są imiona mądrości. On jest brahmanem, Indrą, Pradżapatim i wszystkimi bogami, on jest pięcioma grubymi elementami, ziemią, powietrzem, przestrzenią, wodami i światłem, tym jest i tym, co z niższymi się miesza . On jest tym wszystkim, on przewodnikiem mądrości. W mądrości jest wszystko, świat jest prowadzony przez mądrość, podstawą jest mądrość, brahman jest mądrością” (_Aitareja_, V 2–3, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 224–225).
47 _The Upanishads_, dz. cyt., s. 245.
48 _Iśa_, 3, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 57.
49 Tłum. za: _The Mahabharata of Krishna-Dwaipayana Vyasa translated into English Prose. Swargarohanika Parva_, red. S.B. Ray, tłum. K.M. Ganguli, Calcutta 1896, s. 4.
50 Tamże, s. 4–5.
51 Tamże, s. 6.
52 Tamże.
53 Tamże, s. 8.
54 E. Easwaran, _Introduction_, w: _The Bhagavad Gita_, dz. cyt., s. 17.
55 Tamże.
56 _Bhagawadgita. Pieśń Czcigodnego Pana_, XII 13, dz. cyt., s. 60.
57 Tamże, VI 32, s. 35.
58 Tamże, II 71–72, s. 16–17.
59 Sankarācārya, _Sześć strof_ _o nirwanie_, w: tenże, _Hymny Siankary_, oprac. i tłum. A. Rucińska, Kraków 2006, s. 46–47.
60 K. Knott, _Hinduizm_, tłum. T. Jurewicz, Warszawa 2000, s. 49.
61 Tamże, s. 50.
62 Cyt. za: A. Lucia, _Hinduism in America_, 25.01.2017, https://oxfordre.com/religion/display/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-436;jsessionid=E9E588CDD1C2B330FC062969F3FF3FE4?print .
63 J.D. Long, _Jainism. An Introduction_, London 2009, s. 5.
64 K. Saksena, _The Jain Religion_, w: _Essays on Indian Philosophy_, red. K. Saksena, Honolulu 1970, s. 54.
65 Tamże.
66 J.D. Long, _Jainism_, dz. cyt. s. 91.
67 Tamże, s. 92.
68 E. Easwaran, _Introduction_, w: _The Dhammapada_, tłum. E. Easwaran, Berkeley, CA, 2007, s. 40.
69 Tamże, s. 41.
70 Za: tamże, s. 42.
71 Tamże, s. 43.
72 धम्म्प्द _/ Dhammapada, czyli Strofy_ o _Dhammie_, XX 277–279, tłum. I. Kania, Kraków–Budapeszt–Syrakuzy 2023, s. 97.
73 E. Easwaran, _Introduction_, w: _The Dhammapada_, dz. cyt., s. 44.
74 धम्म्प्द _/ Dhammapada…_, I 2, dz. cyt., s. 15.
75 Tamże, VIII 104–105, s. 45.
76 S. Ruppenthal, _Evil and Punishment_, w: _The Dhammapada_, dz. cyt., s. 139.
77 धम्म्प्द _/ Dhammapada…_, IX 118, dz. cyt., s. 49.
78 Cyt. za: A. Wynne, _Early Evidence for the ‘No Self’ Doctrine?_ _A_ _Note on the Second Anātman Teaching of the Second Sermon_, „Thai International Journal for Buddhist Studies” 2009, t. 1, s. 66.
79 Dalajlama XIV , _Droga do wolności. Rdzeń nauk buddyzmu tybetańskiego_, tłum. S. Musielak, Poznań 2006, s. 119.
80 Cyt. za: A. Wynne, _Early Evidence_…, dz. cyt., s. 80.
81 Tamże.
82 Tamże.
83 Cyt. za: E. Easwaran, _Introduction_, w: _The Dhammapada_, dz. cyt., s. 79.
Preludium
„ale to nie była Historia,
tylko wiara”1.
Z wiersza _Morze jest historią_ Dereka Walcotta (1930–2017)
Jest to historia duszy czy też tego, co obecnie nazywamy umysłem – owego tajemniczego głosu wewnętrznego, który skłania nas do myślenia i działania i który u każdego i każdej z nas jest niepowtarzalny.
Przez całe stulecia za duszę uważano naszego bezcielesnego ducha, któremu po śmierci ciała przeznaczone było niebo bądź piekło. Dziś swój umysł postrzegamy jako wytwór naszego mózgu, fabrykę naszych myśli, naszych przekonań i naszej siły woli.
Ten dziwny, subiektywny charakter naszego umysłu nadal jednak zdumiewa neuronaukowców i dostarcza frustracji instytucjonalnym religiom. Co odróżnia nasze umysły? Dlaczego moja prawda to dla ciebie kłamstwo? Dlaczego to, co uważam za dobre, dla ciebie jest złem? Jakie jest źródło tych przekonań? I dlaczego ludzie usiłują takie przekonania narzucać innym, niekiedy z miłością, często przemocą?
Początkiem historii intelektualnej gatunku _Homo sapiens_ było stworzenie bogów przez ludzi z epoki kamienia. Jej końcem może być próba replikacji ludzkiej świadomości w naszej własnej epoce. W ciągu trzystu tysięcy lat dzielącym te dwie epoki nasze mózgi dokonały wielu ewolucyjnych skoków, poczynając od najbardziej zamierzchłych przebłysków samoświadomości u prehistorycznych homininów, aż po samowolną inteligencję współczesnego człowieka, w efekcie czego jesteśmy zdolni zarówno do największego okrucieństwa, jak i do najbardziej szlachetnych aktów współczucia.
Śledzenie drogi naszej duszy, czy też _psyche_, do jej obecnej postaci to zdumiewająca podróż samopoznawcza. Na tej trasie będziemy analizować pierwsze oznaki samoświadomości u ludzi prehistorycznych, najwcześniejsze koncepcje świadomości i nieśmiertelności w Egipcie, hinduistyczne i buddyjskie pojęcia karmy i reinkarnacji, starochińskie i starogreckie teorie jaźni, źródła wiary Żydów we własne„wybranie”, początki chrześcijańskiego ducha, który obalił imperium rzymskie, zjednoczenie Arabów pod wodzą Mahometa, będące motorem wczesnych podbojów islamskich, nadzieję na zbawienie inspirującą chrześcijańskich krzyżowców, popękaną wiarę epoki reformacji, misjonarskiego ducha, który łowił duszyczki dla zachodnich imperiów, biblijną argumentację za niewolnictwem, „racjonalizm” duszy/umysłu doby oświecenia i epok rewolucyjnych, powrót „teokratów” i „teokracji” (mylnie uznawanych przez media za „skrajną prawicę”) oraz wyzwolenie dusz i umysłów kobiet z jakże długiej niewoli w świecie mężczyzn. Zapuścimy się też w mroczny dla dusz okres systemów totalitarnych, przyjrzymy się udrękom współczesnego umysłu i rzucimy okiem na syntetyczną świadomość sztucznej inteligencji. Po drodze zbadamy, w jaki sposób zmieniające się interpretacje naszych dusz/umysłów stały się motorem największych wydarzeń w historii ludzkości.
Nikt dotąd nie przedsięwziął tego rodzaju podróży. Choć w _Filozofii ducha_2 i w _Fenomenologii ducha_3 niemiecki filozof Georg Wilhelm Friedrich Hegel przedstawia kronikarską relację wyzwolenia świadomości, to jego pisma nie są historiami w naszym rozumieniu.
Najbliżej przy porównaniu plasuje się _Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje_4, dzieło francuskiego filozofa Nicolasa de Condorceta napisane w 1794 roku, w czasie, kiedy autor ukrywał się przed terrorem. Jego „biblia postępu” to arcydzieło myślenia życzeniowego o tym, że dzięki wiedzy osiągniemy ziemię obiecaną rozumu i sprawiedliwości społecznej, wolną od fanatyzmu i przesądu.
Niestety, spychając religię do roli nauki, Condorcet zdecydowanie nie docenił zdolności przetrwania wiary i przekonań jako czynnika motywującego ludzkie myśli i działania. Podobnie jak francuski myśliciel, zdeklarowani „realiści” naszych czasów postrzegają istoty ludzkie jako „racjonalne podmioty”,zachowujące się zgodnie z nakazami rozumu. Tak jak Condorcet „realiści” nie doceniają potężnego wpływu wiary, przekonań i „bezrozumu” na ludzki umysł i bieg historii.
Wiara jest motorem ludzkich dziejów: oto jest główna koncepcja będąca inspiracją dla niniejszej książki. A źródłem tej wiary jest umysł lub to, co przez tysiąclecia nazywaliśmy duszą.
*
Niemal każdy uważa, że ma duszę, choć nikt nie wie, czym ona jest. Współczesne rozumienia pojęcia „dusza” są tak liczne, tak zmienne, że nie mogą nikogo dziwić trudności, jakie sprawia nam jego objaśnienie. Zdarzają się profesje, relacje międzyludzkie i osoby, o których mówi się, że „niszczą duszę”. Większość ludzi liczy na to, że spotka kiedyś swoją „pokrewną duszę”. Przywódcy zawsze walczą o „duszę narodu” bądź marzą, by to ich z nią utożsamiano.
Pośród tego morza zamętu stoi niewzruszona skała: wielkie religie od zawsze przekonują, że dokładnie wiedzą, czym jest nasza dusza i dokąd trafi ona po śmierci ciała: do nieba albo do piekła. W imię „zbawienia” swoich dusz niezliczone rzesze wyznawców prowadziły wojny, podbijały światy i przemocą nawracały „pogan” na własny system wierzeń. Dla ludzi wierzących „dusza” była i zawsze będzie dygocącym duchem wewnętrznej istoty, którą po naszej śmierci czeka sąd i zbawienie lub potępienie.
Każde społeczeństwo nazywało ją po swojemu: _anima_, _atman_, _dżiwa_, _ba_, _ka_, _hun_, _po_, _nefesz_, _ruach_, _psyche_, cień, _logos_, tchnienie, _ruh_, _nafs_, _thetan_, _ruhu_, _spiritus sanctus_, duch, istota – to tylko garść przykładów. Współcześnie mówimy o jaźni, świadomości, ego i superego, umyśle, esencji, animusie, tożsamości, jestestwie, sumieniu, energii, werwie, ośrodku decyzyjnym, „ja”, „mojości”. Wszystkie te nazwy stanowią próbę wyrażenia dziwnego bytu, dzięki któremu osoba żyje, czuje, myśli i pragnie.
Czy dusza/umysł to substancja? Pasażer uwięziony w naszym ciele? Niewolnik czy może pan? Głos sumienia? Źródło miłości i nienawiści? Czym wyobrażenia starożytnych Azteków, Inków i Aborygenów dotyczące duszy/umysłu różniły się od analogicznych wyobrażeń ludzi, przez których zostali podbici? Co odróżnia hinduistyczne i buddyjskie koncepcje duszy/umysłu od chrześcijańskich, muzułmańskich i judaistycznych? Od kogo lub od czego zależało, czy nasza dusza zostanie „zbawiona” bądź trafi do piekła? Dlaczego pakt faustowski – czyli motyw zapisania duszy diabłu – odbija się tak silnym echem na świeckim Zachodzie, szczególnie wśród ateistów? Dlaczego „duszy religijnej” udało się przetrwać zakusy neuronauk, które powinny były ją zdusić?
W poszukiwaniu odpowiedzi na te i wiele innych pytań _Dusza_ analizuje problemy dotyczące genezy, akceptacji, zbawienia, instytucjonalizacji, degeneracji i destrukcji tego nieodgadnionego nośnika ludzkiej świadomości, duchowej gliny, którą zarówno Platon, jak i Święty Augustyn, poganin i chrześcijanin, postrzegali jako nieśmiertelną, podatną na demoralizację, wierną, zwodniczą, obdarzoną wolną wolą, zdolną do wyboru między dobrem i złem, samą esencję człowieczeństwa – szept odwiecznego „ja” ludzkiego umysłu.
*
Główną oś _Duszy_ stanowi teza, że wiara jest motorem ludzkich dziejów, niezależnie od tego, czy przedmiot naszej wiary – bóg, mesjasz, ziemia obiecana, proroctwo, utopia polityczna – rzeczywiście istnieje bądź kiedykolwiek zaistnieje.
Paliwem procesów, które kształtują historię i nadają jej bieg – takich jak tworzenie się i strukturyzowanie społeczeństw, konflikty pomiędzy rywalizującymi społeczeństwami (oraz wewnątrz nich), a także ich osiągnięcia artystyczne i intelektualne – są przekonania umysłu: dotyczy to wszystkich społeczności ludzkich, wszędzie i zawsze. Rzeszom ludzi życie upływało i upływa w wierze i walce o spełnienie jakiegoś niedookreślonego proroctwa obiecującego religijną bądź polityczną utopię.
Z tego względu w _Duszy_ problem „jaźni” rozpatrywany jest nie w kontekście pytań, takich jak „kim jestem?” i „co tu robię?” (na które odpowiedzieć się nie da), lecz w kontekście wiary: W co wierzę? Dlaczego w to wierzę? Od kogo lub czego czerpię tę wiarę? Jeżeli stoję na ramionach olbrzymów, to kim są ci olbrzymi? Kto ogranicza „mnie”? Co jestem gotów zrobić dla obrony lub wyegzekwowania tego, w co wierzę?
_Dusza_ pokaże nam, że nasze przekonania są „pierwszymi poruszycielami” wydarzeń historycznych. Dziejom człowieka kształt bezustannie nadają systemy przekonań. Aby zrozumieć, w jaki sposób to się odbywa, musimy cofnąć się do ich początku, do genezy wiary. Musimy zrozumieć, w jaki sposób taka wiara – przekonania religijne, polityczne i ideologiczne – zdobyła wpływ na umysł/duszę człowieka i niewoliła, wyzwalała, inspirowała i tyranizowała nasze życie.
Nie jest istotne, czy bogowie, idee bądź ideologie, w które wierzyli i wciąż wierzą ludzie, są faktem czy fikcją, prawdą czy fantastyką. Istotne jest to, że wystarczająca liczba osób w nie uwierzyła. A siła masowej wiary, wykorzystywana przez charyzmatycznych liderów, bywała impulsem dla największych wstrząsów w historii ludzkości: wojny, podboju, zniewolenia, rewolucji, wyzwolenia, nawrócenia, sublimacji, oświecenia. Wszystkie one były konsekwencją siły ludzkich przekonań.
Razem przyjrzymy się, w jaki sposób interpretowano duszę/rozum w ciągu dziejów – ożywiano, reinkarnowano, unieśmiertelniano, wielbiono, wybierano, łowiono, podbijano, zbawiano, sublimowano, rozpalano, oświecano, uwalniano, eksterminowano, rozdrabniano i hakowano. Odwiedzimy podziemne pieczary podświadomości i podniebne wyżyny superego. Wysondujemy wyrośla winy i odrośla współzależnej nienawiści.
Większość mojej kariery pisarskiej poświęciłem opisywaniu konfliktów. Analizowałem doświadczenia traumy osób służących w siłach zbrojnych i członków ich rodzin. Słuchałem opowieści cywilnych ofiar aktów okrucieństwa i osób ocalałych z zagłady. Słyszałem szept nieznanego żołnierza, płacz dziecka w czasie, krzyki masakrowanych niewiniątek. Widywałem też ludzi zdolnych do najwyższego współczucia, zwyczajnych mężczyzn i zwyczajne kobiety, dających wyraz najpiękniejszej formie poświęcenia: „Nikt nie ma większej miłości od tej, gdy ktoś życie swoje oddaje za przyjaciół swoich”5. Te doświadczenia nauczyły mnie czegoś o naturze ludzkiej _in extremis_, a bez tej wiedzy nie byłbym w stanie napisać niniejszej książki.
Praca nad _Duszą_ odmieniła moje życie; jej lektura odmieni być może życie mojego czytelnika.PODSTAWOWE KALENDARZE WYKORZYSTANE W KSIĄŻCE
Podstawowe kalendarze wykorzystane w książce
(Źródło: Wikipedia, o ile nie zaznaczono inaczej)
W tekście głównym dla uproszczenia określam daty wydarzeń zgodnie z neutralną religijnie standardową praktyką międzynarodową: p.n.e. (przed naszą erą) i n.e. (naszej ery), przy czym rozpoczynający każdy rozdział przedział czasowy podaję według różnych kalendarzy, aby pokazać, jak percepcja i rachuba czasu różnią się w ujęciu międzykulturowym.
Kalendarz buddyjski
Liczymy go od dnia 1 stycznia 542 roku n.e. (dokładna data nie jest znana), to znaczy w przybliżeniu od roku, w którym, jak się wierzy, Budda dostąpił parinirwany, czyli ostatecznej nirwany, następującej wraz ze śmiercią materialnego ciała osoby, która osiągnęła oświecenie. Metoda obliczeniowa aktualnej wersji kalendarzy buddyjskich obszaru Azji Południowo-Wschodniej opiera się w głównej mierze na kalendarzu mjanmańskim.
Źródło (w języku angielskim): https://www.epo.org/en/searching-for-patents/helpful-resources/patent-knowledge-news/calendar-systems-and-their-role.
Kalendarz bizantyński
Nazywany także kalendarzem rzymskim i kalendarzem ery konstantynopolitańskiej, liczonej od stworzenia świata. Tą rachubą czasu posługiwał się Kościół prawosławny od około 691 roku do roku 1728. Był to także urzędowy kalendarz Cesarstwa Bizantyńskiego w latach 988–1453 oraz Rusi Kijowskiej i Rosji w latach 988–1700. W Kościele prawosławnym stopniowo zastępowano go kalendarzem ery chrześcijańskiej (_anno Domini_). W kalendarzu bizantyńskim rokiem pierwszym był rok stworzenia wszechświata, ustalony na podstawie Septuaginty, czyli greckiego tłumaczenia Starego Testamentu.
Kalendarz chiński
Stworzony według koncepcji chińskiego rewolucjonisty Sun Yat-sena mającej podkreślić starożytny charakter chińskiej cywilizacji i ciągłość kierowanej przez niego nowej republiki w tej cywilizacji. Rok powstania Republiki Chińskiej, 1912, był 4609. rokiem panowania Żółtego Cesarza, mitycznej postaci zajmującej poczesne miejsce w chińskiej psyche.
Źródło: E. Wilkinson, _Chinese History. A New Manual_, Cambridge, MA, 2013, s. 507.
Francuski kalendarz republikański
Wprowadzony podczas rewolucji francuskiej kalendarz ery republikańskiej stanowił element wczesnych reform rządu rewolucyjnego. Po zdobyciu Bastylii 14 lipca 1789 roku w prasie francuskiej zaczęto ów rok nazywać rokiem I wolności. Zmodyfikowano to dekretem z 22 września 1792 roku, stanowiącym, że 1792 jest rokiem I Republiki Francuskiej. Wszystkie urzędowe dokumenty datowano numerem roku „ery wolności”. Nastał „wiek rozumu” i rozpoczęła się „dechrystianizacja” Francji.
Kalendarz gregoriański/chrześcijański
Początkiem zachodniej rachuby czasu był kalendarz juliański, nazwany od imienia Juliusza Cezara, który zaproponował go w roku 46 p.n.e. Pozostawał on w użyciu przez kolejne tysiąc sześćset lat, przy czym różnił się od roku słonecznego o jedenaście minut. Nieprawidłowość tę skorygował w roku 1582 papież Grzegorz XIII, który zmienił sposób obliczania daty Wielkanocy. Kalendarz gregoriański jest obecnie używany niemal na całym świecie, a jego numeracja lat dzieli się na okres przed narodzeniem Chrystusa oraz po narodzeniu Chrystusa (_anno Domini_, a.D., czyli „roku Pańskiego”).
Kalendarz hebrajski
Kalendarz żydowski pochodzący od starożytnej hebrajskiej rachuby lat funkcjonuje w niezmienionej formie od około 900 roku n.e. Jest to urzędowy kalendarz obowiązujący we współczesnym Izraelu oraz kalendarz obrzędowy stosowany przez Żydów na całym świecie. Chronologia hebrajska liczona jest od roku 3761 p.n.e., czyli od daty stworzenia świata zgodnie z opisem w Starym Testamencie.
Źródło (w języku angielskim): https://web.library.yale.edu/cataloging/hebraica/about-hebrew-calendar.
Kalendarz hinduski
_Wikramasamwat_ to hinduski kalendarz ustanowiony przez króla Wikramditję z Udźdźajnu (102 p.n.e.–15 n.e.) dla upamiętnienia własnego zwycięstwa nad Śakami. Zaczęto go stosować około roku 58–56 p.n.e. i nadal jest używany w niektórych stanach indyjskich.
Kalendarz ery człowieka (holoceński)
Zaproponowany przez astrofizyka Cesare Emilianiego w celu uproszczenia i zuniwersalizowania rachuby dominującej w obecnych czasach, czyli kalendarza gregoriańskiego. Według Emilianiego system _a.D._ ma wiele wad, takich jak numeracja porządkowa, a także numerowanie lat do i od jednego wydarzenia – narodzin Jezusa Chrystusa – które dla wielu cywilizacji nie miało znaczenia.
Źródło (w języku angielskim): https://www.nature.com/articles/366716b0.
Kalendarz muzułmański
Kalendarz liczony od hidżry (622 n.e.), czyli ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny, gdzie założył pierwszą wspólnotę muzułmańską. Daty zwykle oznacza się skrótem a.H. (_anno Hegirae_, czyli „w roku hidżry”).1
Ożywiona
Ożywienie duszy/umysłu wczesnego _Homo sapiens_. Jak stworzono bogów. Duchy zwierząt, gwiazd, deszczu, grzmotów, błyskawic, czerwonego świtu i palącego słońca. Kult węży, drzew i totemów. Kosmogonia falliczna. Pierwsze przebłyski poczucia inności, samoświadomości. Ożywienie plemienia. _Everywhen_ (Okres Marzeń).
Pierwsze uczucia religijne.
Gregoriańska/chrześcijańska rachuba czasu: 300 000–10 000 p.n.e.
Holoceńska rachuba czasu (era człowieka, _Human Era_ – HE): –289 999–1 HE
„Jednostki umierają, przemijają generacje i przychodzą inne, lecz ta siła jest zawsze obecna, żywa i jedyna w swoim rodzaju”1.
Émile Durkheim, antropolog2
Reinkarnowana
Bogowie hinduizmu. Cykl samsary. Pamięć karmiczna. Karmiczna reprodukcja społeczna. _Bhagawadgita_, „Piękna Pieśń Pana”. Śmierć po śmierci.
Poszukiwanie mokszy i nirwany. Dżiniści wolni od przemocy. Buddyzm i koniec pragnienia. Buddysta uwolniony od jednostkowej jaźni.
Hinduska rachuba czasu (_Wikramasamwat_): –706
Buddyjska rachuba czasu (przed osiągnięciem i po osiągnięciu parinirwany przez Buddę): –1192
Gregoriańska/chrześcijańska rachuba czasu: 8000 p.n.e.–650 n.e.
Chińska rachuba czasu (według koncepcji Sun Yat-sena): –3347
Holoceńska rachuba czasu (era człowieka, _Human Era_ – HE): 2001–10650 HE
„W moje serce wkradła się bezradność i zwątpienie, mój umysł nie wie, co czynić należy, pytam cię, co lepsze, powiedz mi jasno, jam twoim uczniem, poucz mnie, uciekam się do ciebie. Nie będę walczył, Gowindo”1.
Wojownik Ardżuna do boga Kriszny, _Bhagawadgita_PRZYPISY
Przypisy
Preludium
1 D. Walcott, _Morze jest historią_, tłum. J. Jarniewicz, w: tenże, _Mapa Nowego Świata. Wiersze wybrane_, red. M. Heydel, Kraków 2008, s. 83. Wszystkie przypisy w niniejszej książce pochodzą od tłumacza.
2 G.W.F. Hegel, _Encyklopedia nauk filozoficznych_, III (§ 377–577), tłum. Ś.F. Nowicki, Warszawa 1990, s. 399–584.
3 G.W.F. Hegel, _Fenomenologia ducha_, tłum. Ś.F. Nowicki, Warszawa 2023.
4 J.A.N. Condorcet, _Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje_, tłum. E. Hartleb, J. Strzelecki, Warszawa 1957.
5 J 15, 12. O ile nie podano inaczej, wszystkie cytaty biblijne przytaczane są za internetowym wydaniem _Biblii Tysiąclecia_, https://biblia.deon.pl/ .
1. Ożywiona
1 É. Durkheim, _Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny_ w _Australii_, tłum. A. Zadrożyńska, Warszawa 1990, s. 182.
2 Y.N. Harari, _Sapiens_. _Od zwierząt do bogów_, tłum. J. Hunia, Warszawa 2017, s. 98–99.
3 H. Frankfort i in., _The Intellectual Adventure of Ancient Man_, Chicago 1946, s. 8.
4 C. Read, _The Origin of Man and of His Superstitions_, Cambridge 1920, s. 228.
5 K. Darwin,_O pochodzeniu człowieka_, tłum. M. Ilecki, Warszawa 2009, s. 105.
6 Y.N. Harari, _Sapiens_, dz. cyt., s. 118–119.
7 M.A. Makinde, _An African Concept of Human Personality. The Yoruba Example_, „Ultimate Reality and Meaning” 1984_,_ t. 7, nr 3, s. 191.
8 _Dreamtime Kullilla Art_, Redcliffe, Queensland, Australia, https://www.kullillaart.com.au/dreamtime-stories/The-Rainbow-Serpent .
9 Tamże.
10 A. Dafni, _On the Typology and the Worship Status of Sacred Trees with a Special Reference to the Middle East_, „Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine” 2006, nr 2 (art. nr 26).
11 Zob. N. Price, _The Children of Ash and Elm._ _A History of the Vikings_, New York 2020.
12 J.G. Frazer, _The Golden Bough._ _A_ _Study in Magic and Religion_, t. 2, New York–London 1913, s. 163.
13 J.G. Frazer, _The Golden Bough._ _A_ _Study in Magic and Religion_, t. 2, London 1917, s. 13.
14 Tamże, s. 22.
15 Platon, _Fajdros_, LIX, tłum. W. Witwicki, Kęty 2002, s. 92–93.
16 Zob. J. Lovelock, _Gaja. Nowe spojrzenie na życie na Ziemi_, tłum. M. Ryszkiewicz, Warszawa 2003.
17 Zob. P. Wohlleben, _Sekretne życie drzew_, tłum. E. Kochanowska, Kraków 2016.
18 É. Durkheim, _Elementarne…_, dz. cyt., s. 234.
19 Tamże, s. 248.
20 Tamże, s. 294.
21 Tamże, s. 248.
22 Tamże, s. 240.
23 Tamże, s. 231.
24 H. Frankfort i in., _The Intellectual_…, dz. cyt., s. 5.
25 Tamże, s. 15.
26 Tamże, s. 4.
27 Tamże, s. 6.
28 Rdz 1, 26.
29 A. Barnard, _Bushmen. Kalahari Hunter-Gatherers and Their Descendants_, Cambridge 2019, s. 176.
30 H.A. Feit, _Hunting and the Quest for Power. The James Bay Cree and Whitemen in the Twentieth Century_, w: _Native Peoples. The Canadian Experience_, red. R.B. Morrison, C.R. Wilson, Toronto 1995, s. 187.
31 Cyt. za: J.H. Breasted, _The Dawn of Conscience_, New York−London 1933, s. ix.
32 C.G. Jung, _Człowiek archaiczny_, w: tenże, _Przełom cywilizacji_, tłum. R. Reszke, Warszawa 2009, s. 60.
33 J.H. Breasted, _The Dawn_…, dz. cyt., s. ix.
34 H. Frankfort i in., _The Intellectual_…, dz. cyt., s. 6.
35 Girra – bóg ognia.
36 _Tabliczka_ z _Nippur_, tłum. P. Puchta, w: _Epos_ o _Gilgameszu_, tłum. K. Łyczkowska, P. Puchta, M. Kapeluś, Warszawa 2010, s. 84.
37 S. Papapetros, _Movements of the Soul. Traversing Animism, Fetishism, and the Uncanny_, „Discourse” 2012, t. 34, nr 2–3, s. 186.
38 E.B. Tylor, _Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologji, filozofji, wiary, mowy, sztuki_ i _zwyczajów_, t. 1, tłum. Z.A. Kowerska, Warszawa 1896, s. 353.
39 D. Hume, _Traktat_ o _naturze ludzkiej_, tłum. C. Znamierowski, Warszawa 2005, s. 305.
40 Zob. E.B. Tylor, _Cywilizacja pierwotna_, dz. cyt. s. 240–241.
41 É. Durkheim, _Elementarne…_, dz. cyt., s. 259.
42 Tamże, s. 182.
43 Zob. J.G. Frazer, _The Golden Bough._ _A_ _Study in Magic and Religion_, t. 3, London 1911, s. 83.
44 C.G. Jung, _Człowiek archaiczny_, dz. cyt., s. 73.
45 E.B. Tylor, _Cywilizacja pierwotna_, dz. cyt., s. 353.
46 J.G. Frazer, _The Golden Bough_, dz. cyt., s. 33.
47 Zob. tamże, s. 39–40; zob. także J.G. Frazer, _Złota gałąź_, tłum. H. Krzeczkowski, Warszawa 1965, s. 174.
48 Zob. J.G. Frazer, _The Golden Bough_, t. 3, dz. cyt., s. 36.
49 J.G. Frazer, _Złota gałąź_, dz. cyt., s. 174–175.
50 É. Durkheim, _Elementarne_…, dz. cyt., s. 47.
51 E.E. Evans-Pritchard, _Theories of Primitive Religion_, Oxford 1965, s. 53.
52 É. Durkheim, _Elementarne_…, dz. cyt., s. 55.
53 Tamże, s. 47.
54 Tamże, s. 236.
55 S.K. Akesson, _The Akan Concept of the Soul_, „African Affairs” 1965, t. 64, nr 257, s. 289.
56 Tamże, s. 284.
57 H. Frankfort i in., _The Intellectual_…, dz. cyt., s. 12.
2. Reinkarnowana
1 _Bhagawadgita. Pieśń Czcigodnego Pana_, II 7–10, tłum. M. Kudelska, Kraków 1995, s. 6–7.
2 _Aitareja_, I 1, w: _Upaniszady_, tłum. M. Kudelska, Kraków 2004, s. 221.
3 Tamże, I 3.
4 R.N. Dandekar, _God in Hindu Thought_, „Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute” 1968, t. 48/49, s. 433.
5 Tamże, s. 435.
6 W. Doniger O’Flaherty, _On Hinduism_, Oxford 2014, s. 22.
7 Tamże, s. 14.
8 J. Gonda, _The Hindu Trinity_, „Anthropos” 1968, t. 63/64, nr 1/2, s. 220.
9 Gajusz Juliusz Cezar, _Wojna galijska_, VI 14, tłum. E. Konik, Wrocław 2004, s. 228.
10 Tamże.
11 _Hymny Rigwedy_, X 16, tłum. F. Michalski, Wrocław 1971, s. 91.
12 _Bhagawadgita. Pieśń Czcigodnego Pana_, II 12–13, dz. cyt., s. 10–11.
13 _The Bhagavad Gita_, oprac. i tłum. E. Easwaran, Berkeley, CA, 2007, s. 170.
14 Tamże.
15 O. Lewis, _Village Life in Northern India_, Champaign, IL, 1958, s. 255.
16 _Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions_, red. W. Doniger O’Flaherty, Los Angeles 1980, s. 55.
17 W. Doniger O’Flaherty, _On Hinduism_, dz. cyt., s. 110.
18 Cyt. za: N. Chandwani, _How the Greek Philosophy Was Adapted from Indian Philosophy_, „The Times of India”, 29.04.2019.
19 _Brihadaranjaka_, IV 4.5, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 115.
20 _Czhandogja_,V 10.7, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 187; _czandala_ – „niedotykalny”.
21 Zob. M. Weber, _Etyka gospodarcza religii światowych_, t. 2: _Hinduizm_ i _buddyzm_, tłum. G. Sowinski, Kraków 2000.
22 C.J. Fuller, _The Camphor Flame. Popular Hinduism and Society in India_, Princeton, NJ, 2004, s. 250.
23 P. Edwards, _Reincarnation._ _A_ _Critical Examination_, Amherst, NY, 1996, s. 45.
24 T.C. Humphreys, _Karma and Rebirth_, London 1983, s. 55.
25 P. Edwards, _Reincarnation_, dz. cyt., s. 14.
26 _Maitri_, I 1, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 313.
27 E. Easwaran, _The Upanishads. Introduction_, w: _The Upanishads_, oprac. i tłum. E. Easwaran, Tomales, CA, 2007, s. xvii.
28 _Bhagawadgita. Pieśń Czcigodnego Pana_, II 3–9, dz. cyt., s. 10–11.
29 Tamże, II 11–22, s. 11–12.
30 _The Bhagavad Gita_, dz. cyt., s. 84.
31 _Bhagawadgita. Pieśń Czcigodnego Pana_, II 48, dz. cyt., s. 14.
32 Tamże, II 33–34, s. 13.
33 Tamże, III 42–43, s. 22.
34 _Katha_, III 3–9, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 279.
35 _Czhandogja_, VI 8.7, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 197.
36 _Brihadaranjaka_, II 4.11–12, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 82–83.
37 _Iśa_, 5, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 57.
38 Tamże, 8, s. 57.
39 _Katha_, II 18, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 278.
40 Zob. W. Doniger O’Flaherty, _On Hinduism_, dz. cyt., s. 25.
41 _Czhandogja_, VII 1.2–3, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 201.
42 Tamże, VII 1. 3, s. 201.
43 Tamże, VII 23, s. 209.
44 _Aitareja_, III 11, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 223.
45 Tamże.
46 _The Aitareya Upanishad_, III 1.2, w: _The Upanishads_, dz. cyt., s. 276. Por. przekład M. Kudelskiej szerszego fragmentu: „To, co jest sercem, jest umysłem. Poznawanie, postrzeganie, zrozumienie, mądrość, wiedza, wgląd, wytrwałość, myśl, intuicja, zapał, pamięć, wyobrażenie, cel, życie, pragnienie oraz wola – to wszystko są imiona mądrości. On jest brahmanem, Indrą, Pradżapatim i wszystkimi bogami, on jest pięcioma grubymi elementami, ziemią, powietrzem, przestrzenią, wodami i światłem, tym jest i tym, co z niższymi się miesza . On jest tym wszystkim, on przewodnikiem mądrości. W mądrości jest wszystko, świat jest prowadzony przez mądrość, podstawą jest mądrość, brahman jest mądrością” (_Aitareja_, V 2–3, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 224–225).
47 _The Upanishads_, dz. cyt., s. 245.
48 _Iśa_, 3, w: _Upaniszady_, dz. cyt., s. 57.
49 Tłum. za: _The Mahabharata of Krishna-Dwaipayana Vyasa translated into English Prose. Swargarohanika Parva_, red. S.B. Ray, tłum. K.M. Ganguli, Calcutta 1896, s. 4.
50 Tamże, s. 4–5.
51 Tamże, s. 6.
52 Tamże.
53 Tamże, s. 8.
54 E. Easwaran, _Introduction_, w: _The Bhagavad Gita_, dz. cyt., s. 17.
55 Tamże.
56 _Bhagawadgita. Pieśń Czcigodnego Pana_, XII 13, dz. cyt., s. 60.
57 Tamże, VI 32, s. 35.
58 Tamże, II 71–72, s. 16–17.
59 Sankarācārya, _Sześć strof_ _o nirwanie_, w: tenże, _Hymny Siankary_, oprac. i tłum. A. Rucińska, Kraków 2006, s. 46–47.
60 K. Knott, _Hinduizm_, tłum. T. Jurewicz, Warszawa 2000, s. 49.
61 Tamże, s. 50.
62 Cyt. za: A. Lucia, _Hinduism in America_, 25.01.2017, https://oxfordre.com/religion/display/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-436;jsessionid=E9E588CDD1C2B330FC062969F3FF3FE4?print .
63 J.D. Long, _Jainism. An Introduction_, London 2009, s. 5.
64 K. Saksena, _The Jain Religion_, w: _Essays on Indian Philosophy_, red. K. Saksena, Honolulu 1970, s. 54.
65 Tamże.
66 J.D. Long, _Jainism_, dz. cyt. s. 91.
67 Tamże, s. 92.
68 E. Easwaran, _Introduction_, w: _The Dhammapada_, tłum. E. Easwaran, Berkeley, CA, 2007, s. 40.
69 Tamże, s. 41.
70 Za: tamże, s. 42.
71 Tamże, s. 43.
72 धम्म्प्द _/ Dhammapada, czyli Strofy_ o _Dhammie_, XX 277–279, tłum. I. Kania, Kraków–Budapeszt–Syrakuzy 2023, s. 97.
73 E. Easwaran, _Introduction_, w: _The Dhammapada_, dz. cyt., s. 44.
74 धम्म्प्द _/ Dhammapada…_, I 2, dz. cyt., s. 15.
75 Tamże, VIII 104–105, s. 45.
76 S. Ruppenthal, _Evil and Punishment_, w: _The Dhammapada_, dz. cyt., s. 139.
77 धम्म्प्द _/ Dhammapada…_, IX 118, dz. cyt., s. 49.
78 Cyt. za: A. Wynne, _Early Evidence for the ‘No Self’ Doctrine?_ _A_ _Note on the Second Anātman Teaching of the Second Sermon_, „Thai International Journal for Buddhist Studies” 2009, t. 1, s. 66.
79 Dalajlama XIV , _Droga do wolności. Rdzeń nauk buddyzmu tybetańskiego_, tłum. S. Musielak, Poznań 2006, s. 119.
80 Cyt. za: A. Wynne, _Early Evidence_…, dz. cyt., s. 80.
81 Tamże.
82 Tamże.
83 Cyt. za: E. Easwaran, _Introduction_, w: _The Dhammapada_, dz. cyt., s. 79.
więcej..
