Dylematy. Intelektualna historia reform Leszka Balcerowicza - ebook

Jacek Luszniewicz
Wojciech Morawski
Andrzej Zawistowski

WPROWADZENIE

Książka, którą trzymają Państwo w ręku, jest pierwszym efektem projektu naukowo­-dokumentacyjnego _Dylematy. Rozmowy o_ _polskiej polityce gospodarczej_. Projekt ten zainicjowany został w 2019 roku przez zespół Katedry Historii Gospodarczej i Społecznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Jego głównym zadaniem jest próba utrwalenia relacji osób kreujących polską politykę gospodarczą po 1989 roku.

Kierujący polityką gospodarczą w ostatnich dekadach musieli zmierzyć się z wieloma problemami. Po pierwsze, konieczna była transformacja gospodarki centralnie sterowanej w kierunku gospodarki rynkowej. Po drugie, należało zmierzyć się ze spuścizną pozostałą po PRL, np. z inflacją, niedoborami rynkowymi, strukturą gospodarki czy zadłużeniem zagranicznym państwa. Po trzecie, trzeba było poradzić sobie z olbrzymimi problemami społecznymi, będącymi ubocznymi skutkami transformacji, np. z bezrobociem. Po czwarte, nowe rozwiązania musiały być zgodne z wymaganiami Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej / Unii Europejskiej, do której Polska aspirowała. Problemy te wymagały stworzenia dalekosiężnych koncepcji rozwojowych, przyjęcia skutecznych strategii reformatorskich, opracowania nowatorskich rozwiązań szczegółowych.

Działania te często miały „twarz” urzędującego lidera, przewodzącego w danym okresie ekipie gospodarczej. W historii najnowszej mamy więc do czynienia np. z planem Balcerowicza, strategią Kołodki (oficjalnie: Strategia dla Polski) czy planem Hausnera. Jednak każdy z tych polityków miał do dyspozycji także zespół współpracowników, którzy wraz z nim tworzyli wspomniane plany czy strategie. To wewnątrz tych grup wykuwano konkretne rozwiązania, spierano się o zasadnicze kierunki reform, rozważano najpoważniejsze dylematy. Dokumentacja archiwalna tych procesów jest szeroka i – zgodnie z odpowiednimi unormowaniami prawnymi – będzie sukcesywnie udostępniana historykom. Ulotne są natomiast relacje bezpośrednich uczestników wydarzeń. Takie relacje pozwalają często uchwycić wyjątkowe konteksty podejmowanych decyzji, konteksty, które trudno wyczytać z bezdusznej biurokratycznej dokumentacji. Czas na zbieranie takich relacji jest niestety ograniczony. Dlatego wśród pracowników KHGiS SGH pojawiła się idea, aby w sposób naukowy, z wykorzystaniem narzędzi aparatu krytycznego, udokumentować proces powstawania rozwiązań kluczowych dla polskiej gospodarki przełomu XX i XXI wieku.

Zbieranie relacji świadków historii nie jest niczym nowym. Od lat _oral history_ jest uznaną metodą wzbogacającą warsztat historyków. Wykorzystanie jej na potrzeby projektu _Dylematy. Rozmowy o polskiej polityce gospodarczej_ ma jednak pewne cechy szczególne. Po pierwsze, historycy spotykają się na wspólnej debacie panelowej z kolejnymi liderami ekip gospodarczych oraz z ich bliskimi współpracownikami. Sprawia to, iż uczestnicy dyskusji mogą wzajemnie uzupełniać poruszane wątki. Dyskusja jest nagrywana, a po transkrypcji przedstawiana do autoryzacji. Po drugie, uzyskany materiał jest opatrywany rozbudowanym aparatem naukowym i podsumowującym artykułem redaktorów opracowania, a następnie publikowany w postaci kolejnego tomu serii wydawniczej. W ten sposób – mamy nadzieję – zostanie utrwalony obraz polityki gospodarczej Polski przełomu wieków.

***

Pierwszym ze spotkań prowadzonych w przedstawionej formule było seminarium zorganizowane 13 grudnia 2019 roku w sali Senatu SGH. Wziął w nim udział pierwszy i ósmy minister finansów III Rzeczpospolitej – Leszek Balcerowicz wraz ze współpracownikami z lat 1989–1991 oraz 1997–2000, a w przypadku kilku osób także z okresu przed 1989 rokiem (sięgającego końca lat siedemdziesiątych). W gronie tym znaleźli się: Henryk Bąk, Barbara Błaszczyk, Marek Dąbrowski, Stefan Kawalec, Jakub Karnowski, Jerzy Koźmiński, Jerzy Miller, Ryszard Petru, Andrzej Podsiadło, Janusz Sawicki, Emil Wąsacz. Ze strony SGH w spotkaniu wzięli udział – jako prowadzący rozmowę – Wojciech Morawski i Jacek Luszniewicz oraz Łukasz Dwilewicz, Juliusz Gardawski, Anna Jarosz­-Nojszewska, Janusz Kaliński, Jerzy Łazor, Barbara Maranda­-Porębska, Irena Panasewicz, Aldona Podolska­-Meducka, Andrzej Zawistowski.

Należy podkreślić, że za najważniejszy cel spotkania uznano uzyskanie wzajemnie dopełniających się relacji uczestników i świadków historii, a nie monograficznego opisu polityki gospodarczej Polski lat 1989–2000. Przyjęta forma swobodnej dyskusji skutkowała wyeksponowaniem niektórych wątków merytorycznych i zmarginalizowaniem, a nawet pominięciem innych – zapewne istotnych dla całościowego obrazu gospodarki III Rzeczpospolitej. Stąd zapisowi dyskusji towarzyszą przygotowane przez redaktorów tomu _Konteksty_, zawierające rozbudowane informacje pozwalające czytelnikom umieścić opowieść we właściwych ramach chronologicznych i merytorycznych. Z tego samego powodu aparat krytyczny, jakim opatrzony został zapis dyskusji, służy nie tylko objaśnieniu najbardziej newralgicznych kwestii pojawiających się w relacjach, ale także pogłębieniu, uzupełnieniu i zasygnalizowaniu wątków słabiej zarysowanych lub w ogóle nieobecnych. Podobną funkcję pełnią przypisy biograficzne oraz odesłania do literatury przedmiotu. Teksty _Kontekstów_ zdecydowaliśmy się pozostawić bez przypisów, aby nadmiernie nie obciążać książki i tak już niemałym aparatem naukowym.

Opublikowany zapis dyskusji składa się z czterech części. Pierwsza z nich poświęcona jest refleksji historycznej nad koncepcyjnymi źródłami przyszłego planu Balcerowicza. Druga część dotyczy ostatnich miesięcy 1989 roku, kiedy plan nabierał konkretnego kształtu. Część trzecia omawia realizację planu Balcerowicza w 1990 i 1991 roku. Część czwarta ogniskuje się wokół polityki Balcerowicza jako ministra finansów w latach 1997–2000. Całość uzupełniają sumujący artykuł autorstwa redaktorów oraz bibliografia.

Redaktorzy składają podziękowania osobom, dzięki których zaangażowaniu projekt znalazł swój finał w postaci tej książki. Za wsparcie na każdym etapie przygotowywania seminarium i opracowania jego zapisu słowa wdzięczności należą się Bożenie Grucy, Małgorzacie Madej i przede wszystkim Barbarze Marandzie­-Porębskiej. W kontaktach z aktorami opisywanych wydarzeń pomógł bardzo Jan Kożuchowski. Oddzielne słowa podziękowania za wsparcie starań o wydanie książki kierujemy do Rektora SGH Piotra Wachowiaka oraz dziekana Kolegium Ekonomiczno­-Społecznego SGH Piotra Błędowskiego. Robocze wersje biogramów uczestników wydarzeń biorących udział w dyskusji oraz osób wymienianych w jej trakcie sporządzili: Anna Jarosz­-Nojszewska, Janusz Kaliński, Jerzy Łazor i Aldona Podolska­-Meducka.

Bardzo cenne uwagi do konstrukcji i treści książki wniosły recenzje wydawnicze przygotowane przez Antoniego Dudka i Cecylię Leszczyńską. Redaktorzy tomu wdzięczni są recenzentom za niezwykle sumienną lekturę pierwotnego tekstu, jego ocenę oraz wskazówki merytoryczne. Zasadnicza część postulatów zgłoszonych w recenzjach wydawniczych znalazła swoje odbicie w ostatecznej wersji książki. W innych przypadkach przygotowujący ten tom pozostali przy swoich pierwotnych decyzjach, biorąc pełną odpowiedzialność za ostateczny kształt opracowania.

_Last but not least_ pragniemy wyrazić wdzięczność Wydawnictwu Więź za gotowość wydania niniejszej pracy i przygotowanie jej do druku. Szczególne słowa wdzięczności kierujemy zwłaszcza do dyrektora wydawnictwa – Pawła Kądzieli.CZĘŚĆ I
PLAN BALCEROWICZA – PREHISTORIA

JACEK LUSZNIEWICZ Cieszę się, że mogę rozpocząć dyskusję właśnie od okresu nazwanego „prehistorycznym”, ponieważ w mojej prywatnej gradacji etapów polskiej transformacji czas przed 1989 rokiem, niebędący jeszcze przecież transformacją, ma znaczenie kluczowe. W tym sensie, że bez owej prehistorii, bez lat 1978–1989 nie byłoby dalszego biegu, planu Balcerowicza właśnie. Postawiłbym trzy tezy, które uzasadniają to twierdzenie. Po pierwsze, właśnie w tym pre­historycznym czasie nazwisko Leszka Balcerowicza stało się publiczne, a bez tego, sądzę, propozycja wejścia do rządu mogłaby nie paść. Po drugie, w tym czasie wykluwał się program, najpierw reformy systemowej, potem gdzieś pod koniec lat osiemdziesiątych, chyba już zmiany systemu, bez którego to programu, nawet jeśli propozycja by padła, sądzę, że pan profesor Balcerowicz mógłby jej nie przyjąć. No i po trzecie wreszcie, w tym czasie, czego na tej sali mamy miły i liczny dowód, uformowało się środowisko, w różnym czasie oczywiście poszczególne osoby w jego krąg wchodziły, ale uformowało się środowisko, z którego można było potem z pożytkiem czerpać kandydatów na funkcje rządowe. Myślę, że bez istnienia takiego środowiska wejście do rządu Mazowieckiego wówczas doktora Balcerowicza mogło być dla niego osobiście jeszcze bardziej kontrowersyjne, niż było1. Tak rozumiana prehistoria zaczyna się w październiku 1978 roku, kiedy powstaje pierwsze seminarium, działające przy Instytucie Rozwoju Gospodarczego SGPiS2. Dużo już wiemy o tym seminarium: wiemy kiedy, wiemy kto, wiemy, jaki był tryb doboru osób, jakie były kryteria, jaki był dorobek3. Pewne sprawy warto jednak dopowiedzieć. Chciałbym zacząć właśnie od dorobku programowego tego seminarium, a ściślej, od pierwszego raportu pt. _Reforma gospodarcza: główne kierunki i sposoby realizacji_, który pojawia się w roku 1980, już po porozumieniach sierpniowych. Był on syntezą autorskich opracowań członków seminarium, przygotowaną przez Leszka Balcerowicza i opublikowaną pod szyldem całego zespołu4. Gdy się czyta dzisiaj ten raport, ja sobie go niedawno przypomniałem, to powstaje wrażenie, przynajmniej u mnie, że autorzy, a może główny autor, byli niesłowni, nawet bardzo niesłowni. Na samym początku, na stronie drugiej, trzeciej5, znajdujemy trzy założenia ograniczające, przy których przyjęciu ten pierwszy raport był przygotowany. Po pierwsze, niemożność przeprowadzenia zmian własnościowych w kierunku prywatyzacji, po drugie, niemożność wystąpienia z RWPG6, a po trzecie, niech PZPR7 rządzi dalej, bo nie może być inaczej. Otóż, gdy czyta się dzisiaj ten raport, nie wiem czy to nie jest prezentyzm, ale mam wrażenie, że Państwo byli niesłowni, że wyście w gruncie rzeczy przeprowadzili atak na sam rdzeń systemu. Oczywiście, mówiliście: własność nieprywatna jest OK, ale ma być odpolityzowana i nawet odetatyzowana w jakiejś mierze. Mówiliście: zostajemy w RWPG, ale tak zmienimy zasady zawierania umów w RWPG, że dla władzy nie będzie to komfortowe. Mówiliście: PZPR rządzi dalej, ale niech się wycofa z gospodarki. Wyraźnie więc przekraczaliście zadeklarowane ograniczenia8. Chciałem na tle tej niesłowności zapytać, może najpierw profesora Balcerowicza, czy była ona wyjściową intencją, czy skutkiem wniosków, do jakich zespół doszedł w toku prac empirycznych?

LESZEK BALCEROWICZ Może najpierw uwaga ogólna dotycząca trzech okresów. Pierwszy okres, jeszcze w końcówce lat siedemdziesiątych i lata osiemdziesiąte, to był czas, kiedy wszyscy członkowie zespołu, jak sądzę, i ogromna większość polskiego społeczeństwa przyjmowali, że niezależnie, czy im się podoba ustrój czy nie, to ponieważ nic nie zapowiada, że Związek Radziecki się rozpadnie za naszego życia, niechętnie trzeba to przyjąć do wiadomości. Jednocześnie grupa, którą udało mi się sformować, uważała, że trzeba iść na maksimum w ramach ówczesnych możliwości, to znaczy trzeba opracować coś takiego, co nie będzie jawnie nierealistyczne. To podejście okazało się ostatecznie też nierealistyczne, ale nie miało takie być. Dlatego występowały te sformułowane na wstępie ograniczenia. To trochę jak przy programowaniu: optymalizujemy przy ograniczeniach, w związku z tym warto te ograniczenia wyłuszczyć. Zgadzam się z tezą, że w gruncie rzeczy nasze myślenie było nierealistyczne, bo domagało się zerwania z nomenklaturą partyjną w przedsiębiorstwach9, ale jeszcze wtedy nam się chyba wydawało, że to nie jest prowokacja. Że to po prostu konsekwencja tezy, że należy maksymalnie, przy respektowaniu ograniczeń geo­politycznych, odpolitycznić przedsiębiorstwo. Takie byłoby pierwsze wyjaśnienie. A drugie, że my wtedy zakładaliśmy, ja też zakładałem, że ponieważ nie obali się w dostrzegalnej przyszłości ustroju, to jedyna droga, jaka pozostaje, to działać przez władzę, przedstawić coś i do tego czegoś władzę jakoś namówić. To też nie było zbyt realistyczne, ale wykluczaliśmy z oczywistych powodów wprowadzanie zmian inną drogą. Lata stanu wojennego10 to był okres, kiedy zespół, trochę uzupełniony, uznaje, że w ogóle nie przejmuje się realizmem. I że w związku z tym zastanawiamy się nad ważnymi problemami bez ograniczeń ustrojowych i geopolitycznych, co było bardzo pożyteczne jako hobby11. Dzięki temu ja się dużo nauczyłem przy wspólnej pracy, inni pewnie też się nauczyli: o znaczeniu prywatyzacji, własności prywatnej i całego mnóstwa innych rzeczy. To było hobby, to znaczy, że to nie był projekt, u którego zarania było założenie, że da się go wprowadzić, bo nie przewidywaliśmy w dalszym ciągu tego, co się stało w 1989 roku. Kiedy niespodziewanie PZPR utraciła władzę, to praca zespołu, w sensie dorobku programowego plus jego członkowie, przydała się w praktycznej realizacji12.

JACEK LUSZNIEWICZ Wróćmy do lat 1978–1981. Czy ktoś z Państwa chciałby coś uzupełnić? Widzę tu członków pierwszego seminarium...

LESZEK BALCEROWICZ Powiem, jak dobierałem skład zespołu. Śledziłem różne publikacje i jak ktoś się jakoś, moim zdaniem, wyróżniał, to do niego dzwoniłem, zapraszałem i na ogół moje zaproszenia były przyjmowane, mimo że inicjatywa, choć nie nielegalna, była nieformalna. Marek Dąbrowski był jedną z pierwszych osób zaproszonych, nie wiem, czy go nie spotkałem w pociągu...

JACEK LUSZNIEWICZ I autorem kilku przygotowawczych opracowań, na których podstawie powstawała m.in. późniejsza synteza13. Panie profesorze?

MAREK DĄBROWSKI Ja jestem w dosyć trudnej sytuacji, bo nie miałem czasu się przygotować, wczoraj wróciłem wieczorem z dość długiej podróży, a do tego raportu, o którym my w tej chwili rozmawiamy, a który rzeczywiście był fenomenem w owej epoce, ostatni raz zaglądałem pewnie z dwadzieścia lat temu albo i jeszcze dawniej. To, o czym za chwilę powiem, może więc być obciążone jakimiś nieścisłościami. Na pewno, o czym Leszek powiedział, mieliśmy świadomość ograniczeń politycznych i geopolitycznych, szczególnie że zaczynaliśmy pracę w 1978 roku. To, że raport był gotowy latem 1980 roku, było czystym zbiegiem okoliczności. Gdy zaczynaliśmy pracę, nie myśleliśmy o tym, czy jej wynik da się kiedykolwiek opublikować w Polsce i czy ktoś będzie to chciał przeczytać i poważnie się tym zająć. A więc świadomość ograniczeń ustrojowych i geopolitycznych, o których tutaj mowa, formowała ramy naszej pracy. Jeśli popatrzeć wstecz, to niewątpliwie pod względem konceptualnym był to wciąż wariant tzw. rynkowego socjalizmu, opierającego się na doświadczeniach Jugosławii, Czechosłowacji (w latach 1967–1968) i Węgier14, a także całej serii niezbyt udanych reform w Polsce, poczynając od 1956 roku15. I te praktyczne doświadczenia miały wpływ na nasze myślenie. Wówczas nie było chyba jeszcze do końca historycznie jasne, że koncepcja socjalizmu rynkowego16 ma bardzo silne ograniczenia, nawet tam, gdzie była realizowana w praktyce, jak w Jugosławii. Ograniczenia były zarówno natury politycznej, jak i czysto ekonomicznej, szczególnie makroekonomiczne. Właściwie dopiero lata osiemdziesiąte pokazały w pełni nieefektywność tego modelu w Jugosławii17. Myśmy pracowali w końcu lat siedemdziesiątych. Jeszcze może taka uwaga, jeśli chodzi o zawartość naszego projektu. Wydaje mi się, że od samego początku była świadomość, że musi istnieć krytyczna masa zmian, żeby jakakolwiek reforma mogła zadziałać. To była myśl wiodąca naszej pracy wtedy i wszystkich późniejszych działań, łącznie z aktywnością w latach 1989–1991. Stąd też głębokie przekonanie, że reform nie da się realizować kawałkami, dlatego że przeważająca logika starego systemu odrzuci częściowe przeszczepy. To pewnie było w dużej mierze doświadczenie polskich reform, łącznie z reformami z czasów Edwarda Gierka18. Jeszcze jedna uwaga, że personalnym łącznikiem pomiędzy okresem 1978–1980 a tym, co się stało w 1989 roku, okazał się nieobecny tutaj Waldemar Kuczyński, który w latach 1980–1981 jako właściwie jedyny z ekspertów Komisji Krajowej „Solidarności” był nastawiony pozytywnie do naszego projektu19, w odróżnieniu od innych osób, których nie będę tutaj wymieniał, a które odrzucały nasz rynkowy sposób myślenia. Później, jak wiadomo, w 1989 roku Kuczyński został doradcą premiera Mazowieckiego i po dwóch nieudanych próbach powołania osoby odpowiedzialnej w rządzie za sprawy gospodarcze wybór padł na nasz zespół20. I to był ten łącznik historyczny. Dziękuję bardzo.

1 Przyszły wice­premier i minister finansów propozycję zasiadania w rządzie Mazowieckiego w pierwszym odruchu odrzucił, oferując się w zamian jako doradca. O osobistych dylematach Balcerowicza związanych z funkcją rządową por. L. Balcerowicz, _Trzeba się bić. Rozmawia Ewa Stremecka_, Warszawa 2014, s. 86–89; Z. Gach, _Leszek Balcerowicz. Wytrwać_, Warszawa 1993, s. 60, 62–65.

2 Większość jednostek organizacyjnych SGPiS przypisana była do wydziałów, których wówczas istniało pięć. Działały jednak również międzywydziałowe instytuty. IRG, powstały w 1972 roku, był jednym z nich. W dzisiejszej SGH znajduje się w strukturze Kolegium Analiz Ekonomicznych.

3 Chodzi o seminarium funkcjonujące nieoficjalnie, choć za wiedzą kierownictwa IRG, od października 1978 roku. Była to autorska inicjatywa Balcerowicza, mająca służyć wypracowaniu projektu reformy systemu gospodarczego PRL na tyle radykalnej i kompleksowej, by zapewnić mu efektywność, oraz na tyle umiarkowanej politycznie i geopolitycznie, by z góry nie odrzuciły jej władze komunistyczne. Członków seminarium, wyłącznie spośród ekonomistów młodego pokolenia, Balcerowicz dobierał osobiście. Początkowy skład tworzyli: Henryk Bąk (SGPiS), Barbara Błaszczyk (Instytut Zarządzania i Doskonalenia Kadr), Marek Dąbrowski (IZiDK), Wincenty Kamiński (SGPiS), Adam Lipowski (Instytut Planowania), Ryszard Michalski (SGPiS i Instytut Podstawowych Problemów Marksizmu­-Leninizmu) oraz Andrzej Parkoła (SGPiS). Nieco później doszli Jerzy Eysymontt (Instytut Planowania), Stanisław Kasiewicz (SGPiS) i Piotr Pysz (Politechnika Śląska). W 1981 roku przejściowo nie brał udziału Bąk (wyjechał na stypendium do Szwajcarii), zrezygnował Kamiński (zamieszkał w USA), dołączył zaś Tomasz Gruszecki (IZiDK). Okazjonalnie współpracowano też z innymi osobami. Przez dłuższy czas spotykano się w rytmie cotygodniowym, po powstaniu „Solidarności” już trochę rzadziej. Całością prac kierował niezmiennie Balcerowicz. W 1980 i 1981 roku spod jego pióra wyszły syntetyczne raporty uogólniające projekty odcinkowych zmian systemowych opracowane przez członków seminarium. Por. H. Bąk, _Wkład ekonomistów z Wydziału Handlu Zagranicznego w debatę nad koncepcją transformacji systemowej polskiej gospodarki_, w: _Od Wydziału Handlu Zagranicznego do Kolegium Gospodarki Światowej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie_, red. M. Szostak, Warszawa 2010, s. 120–121, 131–132; W. Gadomski, _Leszek Balcerowicz_, Warszawa 2006, s. 70–71, 91–92.

4 Raport opublikowało Polskie Towarzystwo Ekonomiczne w listopadzie 1980 roku. Porozumienia sierpniowe, zawarte między komisjami rządowymi a MKS-ami stoczni szczecińskiej i gdańskiej, podpisano – odpowiednio – 30 i 31 sierpnia. Niekiedy mówi się o porozumieniach sierpniowo­-wrześniowych, mając na myśli także podobne ugody strajkowe z kopalni Manifest Lipcowy (3 września) i Huty Katowice (11 września). Zbiorczym efektem tych czterech porozumień było powstanie NSZZ „Solidarność”.

5 L. Balcerowicz, _Reforma gospodarcza: główne kierunki i sposoby realizacji_, Warszawa 1980, s. 2–3.

6 Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) – _quasi­_-integracyjna organizacja skupiająca państwa socjalistyczne. Faktycznie służyła głównie pogłębianiu dwustronnych relacji gospodarczych między ZSRR i poszczególnymi państwami satelickimi. RWPG istniała w latach 1949–1991. Rozwiązana została na kilka miesięcy przed likwidacją ZSRR.

7 Polska Zjednoczona Partia Robotnicza – partia komunistyczna sprawująca niepodzielne rządy w Polsce do sierpnia–września 1989 roku. Utworzona w grudniu 1948 roku na bazie Polskiej Partii Robotniczej i jej satelickiego sojusznika – Polskiej Partii Socjalistycznej. W styczniu 1990 roku XI Zjazd PZPR zadecydował o samorozwiązaniu partii.

8 Raport postulował przekazanie większości przedsiębiorstw państwowych w gestię samorządów pracowniczych, skrywając zamierzenia dezetatyzacyjne pod formułą „uspołecznienia” własności. Jednocześnie stawiał na ekspansję sektora prywatnego limitowaną głównie „konkurencją” podmiotów nieprywatnych i progresywnym opodatkowaniem, a tylko ewentualnie ograniczeniami „wejścia na rynek” (zatrudnieniowymi i gałęziowymi). Umowy RWPG-owskie miały być obowiązkowo poprzedzane umowami z wykonawcami krajowymi. Od PZPR domagano się wycofania się z bezpośredniego ingerowania w gospodarkę oraz zgody na niezawisłość sądownictwa i kontrolę władzy wykonawczej przez ustawodawczą. Raport przewidywał też m.in. marginalizację centralnego planowania, minimalizację bieżącego interwencjonizmu, odbudowę realnych stosunków pieniężnych i kredytowych, restytucję banku centralnego, samodzielność decyzyjną i finansową podmiotów gospodarczych, uwolnienie większości cen, wprowadzenie wymienialności złotego, odejście od monopolu handlu zagranicznego, zastosowanie środków anty­inflacyjnych (łącznie z podatkiem od ponadnormatywnych wynagrodzeń), możliwość bankructw i bezrobocia. L. Balcerowicz, _Reforma gospodarcza: główne_..., op. cit., passim.

9 W PRL nominacje na stanowiska kierownicze w przedsiębiorstwach wymagały zgody bądź rekomendacji odpowiednich instancji PZPR. Podobnie było m.in. w instytucjach medialnych, kulturalnych, naukowych, oświatowych czy sportowych. Pod koniec lat siedemdziesiątych liczba stanowisk objętych formalnie nomenklaturą partyjną sięgała 200 tysięcy (W. Kostka, _Nomenklatura – zinstytucjonalizowana elita polityczna Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej_, „Studia Politicae Universitatis Silesiensis” 2006, t. 2, s. 91–92). Faktycznie wynosiła więcej, gdyż istniała też nomenklatura nieformalna. W szerszym ujęciu nomenklatura partyjna oznacza ogół urzędników i funkcjonariuszy państwowych piastujących urzędy w imieniu bądź z woli komunistycznej monopartii.

10 Stan wojenny wprowadzono 13 grudnia 1981 roku. Zawieszono go 31 grudnia 1982 roku, a zniesiono 22 lipca roku następnego. Ze względu na niepełne przywrócenie polityczno­-prawnego _status quo ante_ w potocznych ujęciach okres stanu wojennego rozciąga się niekiedy poza formalną cezurę końcową.

11 Seminarium Balcerowicza w IRG SGPiS funkcjonowało również w stanie wojennym i latach późniejszych. Spotkania odbywały się dość regularnie, ale w luźniejszej formule, bardziej intelektualno­-samokształceniowej niż praktyczno­-projektowej. Powiększyło się też grono uczestników, a skład mocno fluktuował. Końcowych raportów czy syntez nie sporządzano. Zasadne jest więc rozróżnianie między pierwszym a drugim seminarium (zespołem) Balcerowicza. Chronologicznie odpowiada to latom 1978–1981 i 1982–1989. Zob. np. H. Bąk, _Wkład ekonomistów_..., op. cit., s. 120, 133.

12 Wiosną 1989 roku Balcerowicz, inspirując się m.in. pracami drugiego seminarium, przygotował referat pt. _Czynniki instytucjonalne a przemiany strukturalne w gospodarce_. Tekst ten, przedstawiony w maju na konferencji IRG w Podkowie Leśnej, zawierał enumerację większości elementów składowych późniejszej transformacji systemowej. Brakowało jedynie zestawu działań zwalczających galopującą inflację, od której zaistnienia polską gospodarkę dzieliło jeszcze trochę czasu. Na temat majowego referatu zob. L. Balcerowicz, _800 dni. Szok kontrolowany_, zapisał: J. Baczyński, współpraca: J. Koźmiński, Warszawa 1992, s. 17; Z. Gach, _Leszek Balcerowicz_..., op. cit., s. 59; A. Bieć, _Autoreferat. Opis dorobku i osiągnięć naukowych_, Warszawa, wrzesień 2012, s. 28, przyp. 16, https://sslkolegia.sgh.waw.pl/pl/KNoP/postepowania/habilitacje/Documents.pdf .

13 Chodzi o pierwszy raport z pierwszego seminarium. W tekście odnotowano wykorzystanie opracowań Dąbrowskiego dotyczących planowania gospodarczego i systemu finansowego przedsiębiorstw. Zaznaczono również wkład merytoryczny innych członków zespołu. L. Balcerowicz, _Reforma gospodarcza: główne_..., op. cit., passim.

14 Reforma gospodarcza w Jugosławii, oparta na samorządności pracowniczej i terytorialnej, zaczęła się z początkiem lat pięćdziesiątych. Jej zasadnicze cechy – parametryzacja centralnego planowania, decentralizacja bieżącego zarządzania, względna samodzielność przedsiębiorstw, dekolektywizacja rolnictwa, znaczny stopień uwolnienia płac i cen, częściowe otwarcie na rynek światowy – ukształtowały się w latach 1956–1957. W dwóch kolejnych dekadach wielokrotnie dokonywano rozmaitych korekt. Rozwiązania samorządowe rozciągnięto też na sfery kultury, nauki, oświaty, ochrony zdrowia, ubezpieczeń społecznych, a nawet polityki. Reformę gospodarczą na Węgrzech, realizowaną od 1968 roku i dopełnioną w kolejnej dekadzie, od jugosłowiańskiej odróżniał brak samorządności pracowniczej i dekolektywizacji rolnictwa. Postawiono głównie na samodzielność kadry dyrektorskiej (menedżeryzm) i samoregulację cenową (uwolnioną całkowicie lub częściowo). Reforma czechosłowacka z lat 1967–1968 nie wyszła poza etap wstępny. Realizację zahamowało zdławienie tzw. praskiej wiosny w wyniku militarnej interwencji ZSRR i kilku innych państw socjalistycznych.

15 O próbach urynkowienia gospodarki socjalistycznej w Polsce (a także w ZSRR) zob. _Konteksty (1)_.

16 Koncepcja socjalizmu rynkowego rozwijała się jeszcze przed powstaniem pierwszej gospodarki socjalistycznej. Zajmowało się nią – i nadal zajmuje – bardzo wielu ekonomistów, _notabene_ częściej na Zachodzie niż w geograficznym kręgu realnego socjalizmu. Z autorów polskich na szczególną uwagę zasługują prace Włodzimierza Brusa, Kazimierza Łaskiego i Tadeusza Kowalika.

17 Jugosłowiański model samorządowy uchodził za najbliższy socjalizmowi rynkowemu. Do jego głównych barier funkcjonalnych należały: inflacjogenność (na koniec zaś hiperinflacja), strukturalna recesja (od przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych), kilkunastoprocentowe bezrobocie (przy dużym zróżnicowaniu regionalnym), niekonkurencyjność międzynarodowa (a w efekcie deprecjacje dinara, przyrost zadłużenia itd.) i – _last but not least _– destabilizacja polityczna (samorządy _versus_ centra polityczne, konflikty narodowościowe). H. Lydall, _Yugoslavia in Crisis_, Oxford 1989, passim; P. H. Liotta, _Paradigm Lost: Yugoslav Self­-Management and the Economics of Disaster_, „Balkanologie. Revue d'études pluridisciplinaires” 2001, vol. 5, no. 1–2, https://doi.org/10.4000/balkanologie.681.pdf .

18 Na temat tych reform zob. _Konteksty (1)_.

Edward Gierek (1913–2001) – z zawodu górnik, dzieciństwo i młodość spędził we Francji i Belgii. Należał do tamtejszych partii komunistycznych, działał też w organizacjach polskich, a w Belgii także w konspiracji anty­niemieckiej. W 1948 roku powrócił do Polski i został zawodowym działaczem partyjnym. Od 1957 roku I sekretarz KW PZPR w Katowicach, od końca 1970 roku I sekretarz KC PZPR. W latach 1952–1980 poseł na Sejm, 1976–1980 – członek Rady Państwa. Firmowana przezeń polityka doprowadziła do załamania gospodarczego i zadłużenia zagranicznego kraju. Z funkcji szefa PZPR ustąpił we wrześniu 1980 roku po fali strajków, które ogarnęły cały kraj. Niespełna rok później został wykluczony z PZPR, a po wprowadzeniu stanu wojennego internowany. Następnie przeszedł na emeryturę.

19 Właściwie: Krajowej Komisji Porozumiewawczej. Nazwę Komisja Krajowa przyjęto jesienią 1981 roku, gdy Kuczyński _de facto_ zarzucił już funkcję eksperta. Pozytywną ocenę projektu zespołu Balcerowicza zob. W. Kuczyński, _Burza nad Wisłą. Dziennik 1980–1981_, Warszawa 2002, s. 128.

Waldemar Kuczyński (ur. 1939) – ekonomista i publicysta, absolwent UW. W czasie studiów członek PZPR, usunięty w 1966 roku. W marcu 1968 roku aresztowany i pozbawiony pracy na uniwersytecie. Współpracownik Komitetu Obrony Robotników, współorganizator i wykładowca Towarzystwa Kursów Naukowych, swoje prace wydawał w tzw. drugim obiegu. W sierpniu 1980 roku członek Komisji Ekspertów gdańskiego MKS, następnie ekspert „Solidarności”. Od wiosny 1981 roku w redakcji „Tygodnika Solidarność”; w czerwcu został zastępcą redaktora naczelnego. W stanie wojennym internowany, od 1982 roku na emigracji we Francji. W latach 1989–1990 podsekretarz stanu, szef Zespołu Doradców premiera Mazowieckiego. W 1990 roku minister przekształceń własnościowych. W kolejnych latach m.in. doradca ekonomiczny premiera Buzka, działacz i członek władz Unii Wolności, wykładowca uczelni prywatnych i komentator polityczny.

20 Ściśle rzecz biorąc, wybór padł na Balcerowicza. Szerzej o poszukiwaniach osoby mogącej i chcącej kierować w rządzie Mazowieckiego sprawami gospodarczymi w dalszej części dyskusji.INDEKS

A

Adamowicz Elżbieta

Adamski Władysław

Aleksandrowicz Piotr

Alot Stanisław

Ambroziak Jacek

Åslund Anders

Aziewicz Tadeusz

B

Baczyński Jerzy

Baka Władysław

Baker James

Balcerowicz Ewa

Balcerowicz Leszek

Balicki Stanisław

Balazs Artur

Bałtowski Maciej

Bartoszcze Roman

Bartoszewski Władysław

Bauc Jarosław

Bauer Támás

Bąk Henryk

Beksiak Janusz

Belka Marek

Bentkowski Aleksander

Bereś Witold

Berne Michel

Besançon Alain

Bieć Alfred

Bielecki Jan Krzysztof

Bierut Bolesław

Bikont Anna

Blair Tony

Bluszcz Anna

Błaszczyk Barbara

Błędowski Piotr

Bobrowski Czesław

Bochniarz Henryka

Boguszewski Piotr

Boni Michał

Boniuszko Elżbieta

Bordo Michael

Borkowski Aleksander

Bormann Nils­-Christian

Borowski Marek

Bosiakowski Zygmunt

Bożyk Paweł

Brady Nicholas

Bralczyk Jerzy

Branecki Jędrzej zob. Lewandowski Janusz

Bratkowski Andrzej

Breżniew Leonid

Brocka­-Palacz Bogumiła

Bruno Michael

Brus Włodzimierz

Brzeziecki Andrzej

Budziński Andrzej

Budziński Michał

Bugaj Ryszard

Bujak Zbigniew

Bukowski Jacek

Burnetko Krzysztof

Bush George H. W.

Butler Richard

Buzek Jerzy

Byliński Janusz

C

Ceran Tomasz Sylwiusz

Chadeau Emmanuel

Chłoń­-Domińczak Agnieszka

Chmielak Henryk

Chodorowski Marcin

Chruszczow Nikita

Chrzanowski Wiesław

Chudziński Edward

Chwedoruk Rafał

Cichomski Bogdan

Cieniuch Stanisław

Ciepły Stefan

Cimoszewicz Włodzimierz

Clinton Bill

Cywińska Izabella

Czarnecki Ryszard

Czubajs Anatolij

Czyrek Józef

D

Dąbrowski Marek

Demaniuk Anna

Dietl Jerzy

Djankov Simeon

Dobrzański Jarosław

Domarańczyk Zbigniew

Drewnowski Jan

Drwęski Bruno

Drygalski Jerzy

Dudek Antoni

Dwilewicz Łukasz

Dzielski Mirosław

E

Erhard Ludwig

Eysymontt Jerzy

F

Falandysz Lech

Fandrejewska-Tomczyk Aleksandra

Flakierski Henryk

Frasyniuk Władysław

Friedman Milton

Friedman Rose

Friszke Andrzej

G

Gach Zbigniew

Gadomska Magdalena

Gadomski Witold

Gaitskell Hugh

Gajdar Jegor

Gajdziński Piotr

Gajek Lesław

Garbal Łukasz

Gardawski Juliusz

Garlicki Jan

Geremek Bronisław

Gierek Edward

Giermek Krzysztof

Gilejko Leszek

Gini Corrado

Glapiński Adam

Glemp Józef, kard.

Głębocki Robert

Główczyk Jan

Golder Matt

Gomułka Stanisław

Gomułka Władysław

Gorbaczow Michaił

Gorczyca Eugeniusz

Goryszewski Henryk

Gotz-Kozierkiewicz Danuta

Graban Marcin

Grabek Kazimierz

Grabski Władysław

Graczyk Roman

Graff Piotr

Grala Dariusz T.

Grochmalski Piotr

Gronkiewicz-Waltz Hanna

Gruca Bożena

Grugel Jean

Gruszecki Tomasz

Grzelońska Urszula

H

Hagemejer Krzysztof

Hall Aleksander

Handke Mirosław

Hausner Jerzy

Hayek Friedrich von

Herer Wiktor

Herzog Jesus Silva

Hildebrandt Teresa

Holton Richard

J

Jach Anna

Jachowicz Piotr

Jakubas Zbigniew

Jakubowicz Szymon

Janajew Giennadij

Janczak Hieronim zob. Kurowski Stefan

Janicki Czesław

Janiszewski Jacek

Janković Agnieszka

Jankowiak Janusz

Jankowska Hanna

Jankowska Janina

Janowski Jan

Jarosz Maria

Jarosz-Nojszewska Anna

Jaruzelski Wojciech

Jasiewicz Krzysztof

Jasiński Wiesław

Jaszczuk Bolesław

Jaśkiewicz Marek

Jawliński Grigorij

Jelcyn Borys

Jermakowicz Władysław

Jeziorański Tomasz

Jędraszczyk Aleksander

Johnson Chalmers

Jones Harriet

Józefiak Cezary

Jóźwiak Jerzy

Jóźwik Bartosz

K

Kaczmarek Wiesław

Kaczyński Jarosław

Kaczyński Lech

Kalecki Michał

Kaleta Józef

Kaleta R.

Kaliński Janusz

Kaliski Bartosz

Kamińska Teresa

Kamiński Bronisław

Kamiński Wincenty

Kandiah Michael

Kantecki Antoni

Karaś Mirosław

Karnowski Jakub

Kasiewicz Stanisław

Kawalec Stefan

Kądziela Paweł

Keynes John M.

Kiciński Bartosz

Kisielewski Stefan

Kiszczak Czesław

Kitłowski Edmund

Klaus Václav

Klerys Tadeusz

Kloc Kazimierz

Kluzik Marcin

Kolasińska Iwona

Kolarska Lena

Kolenda-Zaleska Katarzyna

Kołodko Grzegorz W.

Kołodziejczyk Piotr

Komołowski Longin

Komorowski Bronisław

Kopacz Ewa

Koralewicz­-Zębik Jadwiga

Korejwo Anna

Kornai János

Kornasiewicz Alicja

Kosiniak­-Kamysz Andrzej

Kostka Wojciech

Kosygin Aleksiej

Kowalczyk Krzysztof Adam

Kowalik Kinga Alicja

Kowalik Tadeusz

Kowalski Sergiusz

Kozaczka Marian

Kozakiewicz Mikołaj

Kozłowski Krzysztof

Koźmiński Jerzy

Kożuchowski Jan

Krawczyk Rafał

Kropiwnicki Jerzy

Krugman Paul

Krzaklewski Marian

Krzemiński Ireneusz

Kucharski Marek

Kuczyński Paweł

Kuczyński Waldemar

Kulesza Michał

Kuroń Jacek

Kurowski Stefan (ps. Hieronim Janczak)

Kurski Jarosław

Kuźma Agnieszka

Kwaśniewski Aleksander

L

Lahiri Ashok Kumar

Lange Oskar

Ledworowski Dariusz

Lenin Włodzimierz

Lepper Andrzej

Leszczyńska Cecylia

Leszczyński Adam

Lewandowski Janusz (ps. Jędrzej Branecki)

Liotta Peter H.

Lipa Michał

Lipiński Edward

Lipiński Sławomir

Lipowski Adam

Lipski Jan Józef

Lipton David

Lis Krzysztof

Lizukow Piotr

Luszniewicz Jacek

Luterek Tomasz

Lutkowski Karol

Lutostański Krzysztof

Lydall Harold

Ł

Łaski Kazimierz

Łaszkiewicz Krzysztof

Łazor Jerzy

Łętowska Ewa

Łuczak Aleksander

M

Macierewicz Antoni

Mackiewicz Aleksander

Madej Małgorzata

Machalica Bartosz

Majchrzak Grzegorz

Majewski Józef

Maksymowicz Wojciech

Malinowski Roman

Maranda-Porębska Barbara

Marek Janusz

Marody Mirosława

Marshall George

Mazowiecki Tadeusz

Mażewski Lech

Mečiar Vladimír

Merkel Jacek

Messner Zbigniew

Metelska Ewa

Michalski Ryszard

Michnik Adam

Milczanowski Andrzej

Milewski Jerzy

Miller Jerzy

Miller Leszek

Miodowicz Alfred

Mises Ludwig von

Misiąg Wojciech

Miszewski Maciej

Mitterand François

Modzelewski Karol

Mokrzycki Edmund

Morawiecki Mateusz

Morawski Eugeniusz

Morawski Witold

Morawski Wojciech

Morus Tomasz

Moszyński Michał

Mroczek Jacek

Mujżel Jan

Mulewicz Jarosław

Mulford David

Müller-Armack Alfred

N

Najder Zdzisław

Nasiłowski Mieczysław

Niezabitowska Małgorzata

Nixon Richard

Nowak Edward

Nowicki Łukasz

Nowicki Maciej

O

Obama Barack

Ochocki Andrzej

Oksińska Barbara

Okuno-Fujiwara Masahiro

Olechowski Andrzej

Oleksy Józef

Olesiak Kazimierz

Olszewski Jan

Onyszkiewicz Janusz

Orłowska Janina

Orłowski Tadeusz

Orszulik Alojzy, ks.

Osiatyński Jerzy

Ost David

Owsiński Jan M.

P

Paga Lesław

Palka Grzegorz

Pałubicki Janusz

Panasewicz Irena

Pańko Walerian

Parkoła Andrzej

Paszyński Aleksander

Pawlak Waldemar

Pawłowski Krzysztof

Pazura Ryszard

Petru Ryszard

Piątkowski Marcin

Pieczka Jolanta

Pietras Halina

Pietrewicz Mirosław

Pietrzyk Alojzy

Pilarska Joanna

Pinochet August

Płażyński Maciej

Podolska-Meducka Aldona

Podsiadło Andrzej

Pogorel Gérard

Pol Marek

Poprzeczko Jacek

Poroszenko Petro

Potz Maciej

Primakow Jewgienij

Przybylska-Kapuścińska Wiesława

Pysz Piotr

R

Radziwiłł Konstanty

Rakowski Mieczysław F.

Rakowski Tomasz

Ratkowski Filip

Reagan Ronald

Religa Zbigniew

Reykowski Janusz

Riggirozzi Pía

Rockoff Hugh

Rokita Jan Maria

Rollings Neil

Rolski Mateusz

Rosati Dariusz

Rostowski Jacek

Rostworowski Marek

Rousseau Jan Jakub

Rusiński Michał

Ruszkowski Paweł

Rychard Andrzej

S

Sachs Jeffrey

Sadowski Władysław

Sadowski Zdzisław

Samojlik Bazyli

Salinas de Gortari Carlos

Samsonowicz Henryk

Sandecki Maciej

Saryusz-Wolski Jacek

Sawicki Janusz

Sekine Thomas

Sekuła Paulina

Serafin Władysław

Sidorowicz Władysław

Siermiński Michał

Siwicki Florian

Skórzyński Jan

Skrzeszewska-Paczek Elżbieta

Skubiszewski Krzysztof

Slezak Jerzy

Słodkowska Inka

Słowikowski Michał

Sołdaczuk Józef

Sonntag Krystyna

Sorman Guy

Soros George

Sosnowska Honorata

Sosnowski Romuald

Sowa Jan

Sprusińska Krystyna

Stachowiak Piotr

Stalin Józef

Staniszewski Robert

Staniszkis Jadwiga

Stankiewicz Tomasz

Steinhoff Janusz

Stępień-Kuczyńska Alicja

Stompór Małgorzata

Stremecka Ewa

Strzelecki Jan

Strzelecki Jerzy

Suchocka Hanna

Suchocka­-Roguska Elżbieta

Suharto

Sułek Antoni

Swinarski Adam

Syryjczyk Tadeusz

Szacki Jerzy

Szatalin Stanisław

Szewardnadze Eduard

Szomburg Jan

Szopski Marek

Szortyka Marcin

Szostak Mieczysław

Szumlewicz Piotr

Szyc Hans

Szydło Beata

Szyszko Jan

Ś

Święcicki Marcin

T

Tamowicz Piotr

Tański Adam

Thatcher Margaret

Thirkell­-White Ben

Tilbury Jasper

Tittenbrun Jacek

Tomaszewski Janusz

Tomaszewski Jerzy

Toninelli Pier Angelo

Topiński Andrzej

Torańska Teresa

Touraine Alain

Traczyk Magdalena

Trembicka Krystyna

Trzeciakowski Witold

Tusk Donald

Tymiński Maciej

Tymiński Stanisław

Tymiński Stanisław (Stan)

V

Vincent-Rostowski Jan A. zob. Rostowski Jacek

W

Wachowiak Piotr

Wakar Aleksy

Walenciak Robert

Walendziak Wiesław

Walicki Andrzej

Waligórski Ewaryst

Wałęsa Lech

Waniek Danuta

Wąsacz Emil

Wedel Janine R.

Weralski Rafał

Werblan Andrzej

Wiankowska Zofia

Widzyk Jerzy

Wielądek Franciszek Adam

Wielgosz Przemysław

Wielowieyski Andrzej

Wierzbicki Piotr

Wilczek Mieczysław

Wilczyński Ryszard

Wilczyński Wacław

Williamson John

Wincławski Włodzimierz

Winiarczyk­-Kossakowska Małgorzata

Winiecki Jan

Wiszniewski Andrzej

Witkowska Magdalena

Wnuk Magdalena

Wnuk­-Lipiński Edmund

Wnuk­-Nazar Joanna

Woś Rafał

Wójtowicz Grzegorz

Wróblewski Andrzej

Wujec Henryk

Wyszyński Stefan, kard.

Z

Zagrodzka Danuta

Zakrzewski Andrzej

Zaręba Janusz

Zawistowski Andrzej

Zawiślak Andrzej

Zdrojewski Marek

Ziemianin Bronisław

Zienkowski Leszek

Ziółkowski Marek

Ziuganow Giennadij

Zozula Andrzej

Zyzak Paweł

Ż

Żabiński Krzysztof

Żbikowski Zbigniew

Żukowski TomaszSPIS RZECZY

_Jacek Luszniewicz, Wojciech Morawski, Andrzej Zawistowski_
Wprowadzenie

Seminarium
w dniu 13 grudnia 2019 roku.

Sala Senatu Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie

Goście seminarium

Wprowadzenie do dyskusji

_Konteksty (1)_
Gospodarka realnego socjalizmu

CZĘŚĆ I
Plan Balcerowicza – prehistoria

_Konteksty (2)_
Przełom ustrojowy

_Konteksty (3)_
Wyzwania zewnętrzne – problemy zadłużeniowe

_Konteksty (4)_
Ekonomiści strony solidarnościowej
po wyborach czerwcowych

Rozmowa w przerwie

CZĘŚĆ II
Plan Balcerowicza – czas decyzji

_Konteksty (5)_
Rząd Tadeusza Mazowieckiego
(12 września 1989–12 stycznia 1991)

_Konteksty (6)_
Ustawy wprowadzające
plan Balcerowicza

CZĘŚĆ III
Plan Balcerowicza – czas realizacji

_Konteksty (7)_
Czas podziałów w obozie „Solidarności”

_Konteksty (8)_
Prywatyzacja – instrumenty, metody, efekty

_Konteksty (9)_
Wybory parlamentarne 1991 roku

CZĘŚĆ IV
Balcerowicz po raz drugi – rząd Jerzego Buzka

_Konteksty (10)_
Interludium

_Konteksty (11)_
Wyzwania zewnętrzne – kryzysy rynków wschodzących

_Konteksty (12)_
Rząd Jerzego Buzka
(31 października 1997–19 października 2001)

_Konteksty (13)_
Cztery reformy rządu Buzka

_Konteksty (14)_
Postludium

_Jacek Luszniewicz, Wojciech Morawski, Andrzej Zawistowski_Posłowie
Kłopoty obozu „Solidarności” z kapitalizmem
Podłoże i wymiary sporów o reformy Balcerowicza

Ewolucja opinii publicznej. Czy Balcerowicz musiał odejść?

Ewolucja postaw w „Solidarności” i społeczeństwie. Czy kapitalizm był na horyzoncie?

Pierwszy poziom dylematów – spór z opcją socjaldemokratyczną. Czy „Solidarność” została zdradzona?

Drugi poziom dylematów – spory wewnętrzne środowiska liberalnego. Jak zwalczać inflację i budować kapitalizm?

Balcerowicz wobec swoich krytyków

Bibliografia

Wykaz skrótów

Indeks