MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
-
promocja
Dziedzictwo przemocy. Historia imperium brytyjskiego - ebook
Dziedzictwo przemocy. Historia imperium brytyjskiego - ebook
Jak daleko można się posunąć w imię wielkości własnego narodu?
Prawie 1/4 lądów i niemal 700 milionów ludzi pod jedną flagą. W XX wieku władza imperium brytyjskiego rozciąga się na kilka kontynentów i zostawia rany, które po 100 latach nadal będą krwawić. Jego ambicja jest niepohamowana, a apetyt nieposkromiony. Imperium pożera słabszych, okalecza bezbronnych i rządzi bezlitośnie – w imię Ich Królewskich Mości.
Potęga imperium brytyjskiego rośnie od XVIII wieku. Wyzysk, deportacje, kary cielesne, napaści seksualne, tortury, zabójstwa, obozy koncentracyjne, wojny. Terror. Tak wygląda „misja cywilizacyjna”, którą wyspiarze niosą w świat. Brytyjczycy – naród w swoich oczach wybrany – używają przemocy, by zbudować swój raj na piekle innych.
Zwyciężczyni Nagrody Pulitzera Caroline Elkins tworzy dzieło monumentalne. Pochłonęło 10 lat jej życia i wymagało pracy na 4 kontynentach. Przerzuciła tysiące stron dokumentów – także tych skrzętnie ukrywanych, które wiele lat czekały na odnalezienie. Z chłodną precyzją prezentuje fakty, które przedstawiają nową wersję historii świata. Jest to nieznana opowieść o potędze, ambicji i krwawym rachunku, niespłaconym do dziś.
Największe imperium w historii świata staje w obliczu wyrządzonych krzywd
Ta publikacja spełnia wymagania dostępności zgodnie z dyrektywą EAA.
| Kategoria: | Historia |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-8367-849-8 |
| Rozmiar pliku: | 14 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Przypisy
WPROWADZENIE
¹ Winston Churchill, _Never Give in, Never, Never, Never_, 29 października 1941, https://www.nationalchurchillmuseum.org/never-give-in-never-never-never.html.
² Zob. na przykład _Winston Churchill Memorial Defaced with ‘Was a Racist’ During London Black Lives Matter Protest_, „Evening Standard”, 7 czerwca 2020.
³ Zob. na przykład Gurminder K. Bhambra, _A Statue Was Toppled: Can We Finally Talk About the British Empire?_, __ „New York Times”, 12 czerwca 2020. Obalenie pomnika Colstona nastąpiło po dwóch dekadach debat na temat jego usunięcia i żądań tegoż. Zob. Ana Lucia Araujo, _Slavery in the Age of Memory: Engaging the Past_, London: Bloomsbury, 2021, s. 70–79.
⁴ Oriel College, Oxford University, Cecil John Rhodes (1853–1902), https://www.oriel.ox.ac.uk/cecil-john-rhodes-1853-1902#:~:text=By%20the%201890s%20Rhodes%20was,in%20his%20will%20%5B7%5D.
⁵ Duncan Bell, _Reordering the World: Essays on Liberalism and Empire_, Princeton: Princeton University Press, 2016, s. 193; oraz Stephen R. Bown, _Merchant Kings: When Companies Ruled the World, 1600–1900_, New York: St. Martin’s Press, 2009, s. 249.
⁶ W sprawie zaciętej potyczki w ramach „wojen o dzieje imperium” zob. Maya Jasanoff, _Operation Legacy_, „New Yorker”, 2 listopada 2020. Zob. również Dane Keith Kennedy, _Imperial History Wars: Debating the British Empire_, London: Bloomsbury, 2018; oraz Stuart Ward, Astrid Rasch, _Embers of Empire in Brexit Britained. Stuart Ward, Astrid Rasch_, London: Bloomsbury Academic, 2019 , s. 1–14.
⁷ W sprawie pełnego opisu debaty zainicjowanej przez Biggara zob. Richard Harry Drayton, _Biggar vs Little Britain: God, War, Union, Brexit and Empire in Twenty-First Century Conservative Ideology_, w: _Embers of Empire in Brexit Britain_, ed. Stuart Ward, Astrid Rasch, London: Bloomsbury Academic, 2019, s. 143–156.
⁸ Nigel Biggar, _Less Hegel, More Histories! Christian Ethics and Political Realities_. „Providence”, 18 maja 2016, https://providencemag.com/2016/5/less-hegel-historychristian-ethics-political-realities/.
⁹ Nigel Biggar, _Between Kin and Cosmopolis: An Ethic of the Nation_, Eugene, OR: Cascade Books, 2014, s. 91.
¹⁰ _Ethics and Empire_, McDonald Centre for Ethics, https://www.mcdonaldcentre.org.uk/ethics-and-empire; oraz Andrew Gimson, _Interview: Nigel Biggar Says Human Rights Are Not Enough and the British Empire Was Good as Well as Bad_, „Conservativehome”, 16 września 2020, https://www.conservativehome.com/highlights/2020/09/interview-nigel-biggar-says-human-rights-are-not-enough-and-the-british-empire-was-good-as-well-as-bad.html.
¹¹ Niall Ferguson, _Imperium. Jak Wielka Brytania zbudowała nowoczesny świat,_ przeł. __ Beata Wilga, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2013, s. 18–20. W sprawie doskonałego przeglądu szerszej debaty na temat liberalizmu oraz imperium zob. Andrew Sartori, _The_ _British Empire and Its Liberal Mission_ „Journal of Modern History” 2006, Vol. 78, No. 3, s. 623–642.
¹² W całej książce korzystam z wyników sondaży opinii publicznej i towarzyszących im statystyki zawartych w: Richard J. Evans, _History Wars_, „New Statesman”, 17 czerwca 2020; oraz w: Robin Booth, _UK More Nostalgic for Empire than Other Ex-Colonial Powers_, „Guardian”, 11 marca 2020.
¹³ _Boris Johnson Exclusive: There Is Only One Way to Get the Change We Want – Vote to Leave the EU_, „Telegraph”, 16 marca 2016.
¹⁴ Tamże; oraz _Full Text: Boris Johnson’s Conference Speech_, „Spectator”, 1 października 2016.
¹⁵ _The Rest of the World Believes in Britain. It’s Time That We Do Too_, „Telegraph”, 15 lipca 2018; oraz _Full Text: Boris Johnson’s…_, dz. cyt.
¹⁶ Neal Acherson, _From Great Britain to Little England_, „New York Times”, 16 czerwca 2016.
¹⁷ John Gallagher, Ronald Robinson, _Imperialism of Free Rade_; oraz Peter J. Cain, A.G. Hopkins, _Gentlemanly Capitalismand British Overseas Expansion_, „Economic History Review” 1986, Vol. 39, No. 4, s. 501–525, oraz: „Economic History Review” 1987, Vol. 40, No. 1, s. 1–26.
¹⁸ _The White Man’s Burden_, „McClure’s Magazine”, 12 lutego 1899; Byron Farwell, _Queen_ _Victoria’s Little Wars_, New York: Harper & Row, 1972; oraz Nathan K. Hensley, _Forms of Empire: The Poetics of Victorian Sovereignty_, Oxford: Oxford University Press, 2016, s. 1, 2.
¹⁹ Dążenie do zwiększonego udziału w demokracji bezpośredniej w Wielkiej Brytanii wywoływało wielkie napięcia i w dziewiętnastowiecznej Wielkiej Brytanii „zacofanie” pewnych okręgów wyborczych stanowiło równie istotny problem jak w przypadku ludności w imperium. Zob. na przykład pracę Garetha Stedmana Jonesa _Londyn wyrzutków_ _społecznych_ w: Gareth Stedman Jones, _Outcast London: A Study in the Relationship Between Classes in Victorian Society (1971)_, London: Verso, 2014 (reprint). W sprawie fundamentalnego tekstu napisanego w XIX stuleciu zob. Henry Mayhew, _London Labour and the London Poor (1851)_, New York: Penguin Classics, 1985 (reprint).
²⁰ Uwagi, które czynię, są bardzo ogólne i nie mają podważać ogromnych osiągnięć naukowych i debat o państwach narodowych. Kilka ważnych dzieł historii porównawczej, w tym _Lineages of Absolutist State_ Perry’ego Andersona, _Social Origins of Dictatorship_ Barringtona Moore’a, _The Political Systems of Empires_ Shmuela N. Eisenstadta oraz _Historical Sociology_ Philipa Abramsa kwestionuje tezy o tworzeniu się państw lub ustrojów politycznych.
²¹ Benedict Anderson, _Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism_, London: Verso, 1983.
²² Thomas Hobbes, _Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego_, przeł. Czesław Znamierowski, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1954, r. XIII s. 11, https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ved=2ahUKEwjc__Dwq_mCAxVzKBAIHVAoAVQQFnoECBkQAQ&url=https%3A%2F%2Ffilspol.files.wordpress.com%2F2010%2F02%2Fhobbes-lewiatan.doc&usg=AOvVaw2X7luIH3hnT4u3Na0v-5em&opi=89978449.
²³ John Locke, _Dwa traktaty o rządzie_, przeł. Zbigniew Rau, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992.
²⁴ Istnieje pokaźna literatura na temat Johna Locke’a oraz imperium. Zob. na przykład Barbara Arneil, _Locke and America: The Defence of English Colonialism_, Oxford: Oxford University Press, 1996; oraz David Armitage, _Locke: Theorist of Empire?_, w: _Empire and Modern Political Thought_, ed. Sankur Muthu, Cambridge: Cambridge University Press, 2012, s. 84–111.
²⁵ Jak odnotowano poprzednio, koncepcje „zacofanych” ludzi również rozwijały się w Wielkiej Brytanii, w tym w _Londynie wyrzutków społecznych_ Stedmana Jonesa, a także w przypadku pracowników fizycznych na północy oraz Irlandczyków w fabrykach, kopalniach i służbie domowej. Kanonicznym dziełem analizującym krajową i imperialną podległość oraz relację między jedną i drugą jest _Civilising Subjects_ Catherine Hall.
²⁶ W rozdziale 1 uwagi te zostaną omówione szczegółowo, w odniesieniu do obszernej literatury na temat liberalizmu, rasy oraz imperium. W sprawie opublikowanego niedawno doskonałego opisu poddanych imperium czytających i omawiających kanoniczne prace na temat liberalizmu zob. Tim Harper, _Underground Asia: Global Revolutionaries and the Assault on Empire_, Cambridge: Belknap Press, 2021.
²⁷ John Robert Seeley, _The Expansion of England: Two Courses of Lectures (1884)_, New York: Wentworth Press, 2019 (reprint); David Armitage, _Greater Britain: A Useful Category of Analysis?_, „American Historical Review” 1999, Vol. 104, No. 2, s. 427–445; oraz Duncan Bell, _The Idea of Greater Britain: Empire and the Future of World Order, 1860–1900_, Princeton: Princeton University Press, 2007_._
²⁸ _The White Man’s Burden_, dz. cyt.
²⁹ Max Weber, _Polityka jako zawód i powołanie_, przeł. Andrzej Kopacki, Paweł Dybel, Kraków: Znak, 1998.
³⁰ Jean Comaroff, John L. Comaroff, _The Truth About Crime: Sovereignty, Knowledge, Social Order_, Chicago: University of Chicago Press, 2016, s. 3–22; oraz Karuna Mantena, _Alibis of Empire: Henry Maine and the Ends of Liberal Imperialism_, Princeton: Princeton University Press, 2010, s. 22 i dalej. W sprawie „dobrego rządu” i jego związku z „rządami prawa” zob. Nasser Hussain, _The Jurisprudence of Emergency: Colonialism and the Rule of Law_, Ann Arbor: University of Michigan Press, 2003.
³¹ Leslie Stephen, _The Life of Sir James Fitzjames Stephen_, London: Elder & Co., 1895, s. 286.
³² Ann Laura Stoler, _Perceptions of Protest: Defining the Dangerous in Colonial Sumatra_, „American Ethnologist” 1985, Vol. 12, nr 4, s. 642–658; Jean Comaroff, John L. Comaroff, _The Truth About Crime…_, dz. cyt., s. 3–22.
³³ Analizując stany wyjątkowe oraz przemoc służącą przestrzeganiu i tworzeniu prawa, korzystam ze znaczącego dorobku teoretycznego. Obejmuje on dzieła niemieckiego prawnika Carla Schmitta oraz włoskiego filozofa Giorgia Agambena. Zob. Carl Schmitt, _Teologia polityczna i inne pisma_, przeł. Marek Aleksander Cichocki, Kraków: Znak, 2000; oraz Giorgio Agamben, _State of Exception_, transl. Kevin Attell, Chicago: University of Chicago Press, 2005. W sprawie przemocy służącej przestrzeganiu i tworzeniu prawa zob. Walter Benjamin, _Walter Benjamin: Essays, Aphorisms, Autobiographical Writings_, ed. Peter Demetz, New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1978, s. 277–300.
³⁴ W znaczącej literaturze na temat stanu wojennego i ustawowego stanu wojennego dyskutuje się o jego „legalności” i wyjątkowości. Trzy z najbardziej zdecydowanych omówień to: Nasser Hussain, _The Jurisprudence of Emergency…_, dz. cyt., s. 99–132; Thomas Poole, _Reason of State: Law, Prerogative and Empire_, Cambridge: Cambridge University Press, 2015, s. 196–209; oraz A.W. Brian Simpson, _Human Rights and the End of Empire: Britain and the Genesis of the European Convention_, Oxford: Oxford University Press, 2001, s. 1–220. W sprawie okresu przed rokiem 1900 zob. Lauren Benton, _A Search for Sovereignty: Law and Geography in European Empires, 1400– 1900_, Cambridge: Cambridge University Press, 2010, s. 279–299.
³⁵ To pojęcie zaczerpnięte zostało z licznych prac, najbardziej bezpośrednio z _Critique of Violence_ Waltera Benjamina, w której autor omawia przemoc służącą zachowaniu i tworzeniu prawa, oraz z książki Dylana Lino _Rule of Law and Rule of Empire_: A. V. Dicey in Imperial Context, „The Modern Law Review” 2018, Vol. 81, No. 5, s. 742, 743, w której Lino omawia „rządy prawa” i bezprawne praktyki. Zob. również Giorgio Agamben, _State of_ _Exception_, dz. cyt.; Michel Foucault, _Nadzorować i karać_, przeł. Tadeusz Komendant, Warszawa: Alatheia, 2000; a także liczne krytyki Foucaultowskiej biowładzy i nowoczesnej władzy „kapilarnej” autorstwa Ann Laury Stoler oraz Jean i Johna Comaroffów w kontekście imperiów i rasy. Na przykład Ann Laura Stoler, _Race and the Education of Desire: Foucault’s History of Sexuality and the Colonial Order of Things_, Durham, NC: Duke University Press, 1995; tejże, _Imperial Debris: On Ruins and Ruination_, Durham, NC: Duke University Press, 2013; oraz Jean Comaroff, John L. Comaroff, _The Truth About Crime…_, dz. cyt., s. 3–22. W sprawie szerszej, literackiej i prawniczej dyskusji o imperium i przemocy zob. Homi K. Bhabha, _Foreword: Framing Fanon_, wstęp do: _Franz Fanon, Wretched of the Earth (1961)_, transl. Richard Philcox, New York: Grove Press, 2004 (reprint), vii–xli; oraz Nasser Hussain, _The Jurisprudence of Emergency_, __ dz. cyt. __ Obecnie niektórzy __ badacze prawa posługują się terminem _pozory legalności_, by opisać wątłą prawną legitymizację dla rzeczy, które nie są zazwyczaj zgodne z prawem. Moje omówienie „zalegalizowanego bezprawia” można odczytać jako analizę precedensów prawnych „pozorów legalności” w imperium. Dziękują Liorze Lazarus za poruszenie tych spraw.
³⁶ Homi K. Bhabha, Foreword: Framing Fanon, dz. cyt.
³⁷ Księga Przysłów 13,24 przytoczona jest tutaj za English Standard Version. W Biblii króla Jakuba jest napisane: „Nie kocha syna, kto rózgi żałuje, kto kocha go – w porę go karci”. Kilka innych fragmentów Księgi Przysłów (29,17, 23,13–14, 29,15 i 19,18 włącznie) zawiera podobne motywy miłości i dyscypliny.
³⁸ Caroline Elkins, T _he ‘Moral Effect’ of Legalized Lawlessness: Violence in Britain’s Twentieth-Century Empire_, „Historical Reflections” 2018, Vol. 44, No. 1, s. 78–90.
³⁹ Włodzimierz Lenin, _Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu_, przeł. Janusz Górski, Warszawa: Książka i Wiedza, 1980; Walter Rodney, _How Europe Underdeveloped Africa (1972)_, London: Verso, 2018 (reprint); oraz Róża Luksemburg, _Akumulacja kapitału,_ przeł. Julian Maliniak, Zenona Kluza-Wołosiewicz, Jerzy Nowacki, Warszawa: Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, 2011.
⁴⁰ Cedric J. Robinson, _Black Marxism: The Making of the Black Radical Tradition (1983)_, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2000 (reprint), s. 2.
⁴¹ Elżbieta II, _A Speech by the Queen on Her 21st Birthday_, _1947_, https://www.royal.uk/21st-birthday-speech-21-april-1947#:~:text=I%20declare%20before%20you%20all,to%20which%20we%20all%20belong.
⁴² Tamże; oraz _My Whole Life, Whether It Be Long or Short...’. My Granfather Wrote the Princess’s Speech_, „The Oldie”, bez daty, https://www.theoldie.co.uk/article/my-grandfather-wrotethe-princesss-speech.
⁴³ Obraz, który Homi K. Bhabha szczegółowo omawia w _Foreword: Framing Fanon_, dz. cyt.
⁴⁴ Elżbieta II, _A Speech by the Queen…_, dz. cyt.
⁴⁵ Późnowiktoriańskie debaty zrodziły termin _liberalny imperializm_, kojarzony zazwyczaj z podejmowanymi przez lorda Rosberry’ego próbami wysuwania liberalnego argumentu na rzecz ekspansji oraz imperium w sporach z Williamem Gladstone’em. Sugeruje się poza tym, że gdy Partia Liberalna podzieliła się w 1886 roku po sporze o Irlandię i o to, czy idee demokracji i samorządności stosują się do terytoriów zależnych imperium, liberalny imperializm stracił na znaczeniu wraz z moralnymi roszczeniami do imperium. W sprawie dyskusji na ten temat zob. Karuna Mantena, _Alibis of Empire…_, dz. cyt.
⁴⁶ Zob. na przykład Karuna Mantena, _Alibis of Empire…_, dz. cyt.; __ Thomas R. Metcalf, _Ideologies of the Raj_, Cambridge: Cambridge University Press, 1994; oraz __ Uday Singh Mehta, _Liberalism and Empire: A Study in Nineteenth-Century British Liberal Thought_, Chicago: University of Chicago Press, 1999 _._
⁴⁷ Dziękuję Johnowi i Jean Comaroffom za nasze szczegółowe rozmowy o związkach między prawami i systemami prawa zwyczajowego, przemocy, liberalizmie oraz państwie kolonialnym.
⁴⁸ Hansard, „Native Policy in Empire”, 9 lipca 1937, t. 105, kol. 426, HL Deb.
⁴⁹ Hansard, „Imperial Conference”, 17 lipca 1921, t. 143, kol. 783–860, HC Deb; _The Imperial Conference_, „Round Table: Commonwealth Journal of International Affairs” 1921, Vol. __ 11, No. 44, s. 735–758; __ oraz _The Future of Colonial Trusteeship_, „Round Table” 1934, Vol. 24, No. 96, s. 732–45.
⁵⁰ Akt generalny berlińskiej konferencji w sprawie Afryki Zachodniej, 26 lutego 1885, https://loveman.sdsu.edu/docs/1885GeneralActBerlinConference.pdf. Należy zauważyć, że berlińska konferencja sformułowała zasady wolnego handlu i skutecznej okupacji, pogląd, że europejskie mocarstwa nie mogą wysuwać roszczeń na papierze do afrykańskich terytoriów, lecz raczej muszą skutecznie je zająć i administrować nimi na miejscu, co przybierało rozmaite formy, włącznie z obecnością armatorów i urzędników administrujących nimi w imieniu swoich europejskich rządów.
⁵¹ Fragment Statutu Ligi Narodów, przeł. dr J. Polak, https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/2858/edition/2645/content, z podkreśleniem autorki.
⁵² Karta Narodów Zjednoczonych, rozdz. XI, art. 73, https://prawo.uni.wroc.pl/sites/default/ files/students-resources/Karta%20Narod%C3%B3w%20Zjednoczonych.pdf.
⁵³ Caroline Elkins, _Rozliczenie z imperium_, przeł. Klara Kopcińska, Warszawa: Świat Książki, 2013, s. 253.
⁵⁴ Terence Gavaghan, _Of Lions and Dung Beetles: A „Man in the Middle” of Colonial Administration in Kenya_, Devon: Arthur H. Stockwell, 1999, s. 235.
⁵⁵ Hannah Arendt, _Korzenie totalitaryzmu_, przeł. Daniel Grinberg, Mariola Szawiel, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA, 1989, s. 199, 200. Należy zauważyć, że Arendt korzystała z prac czarnych radykalnych autorów, w tym z przemyśleń Aimégo Césaire’a, który w 1950 roku opublikował _Discourse on Colonialism_, czerpiącą z motywów, które rozwinął z w swoim wierszu _Cahier d’un retor au pays natal_. Prace innych czarnych radykałów, które poprzedziły publikację _Korzeni totalitaryzmu_, zostaną omówione w rozdziale 7.
⁵⁶ Hannah Arendt, _Korzenie totalitaryzmu_, dz. cyt., s. 200.
⁵⁷ Tamże, s. 173.
⁵⁸ Philip Dwyer, Amanda Nettelbeck, _’Savage Wars of Peace’: Violence, Colonialism and Empire in the Modern World_, w: _Violence, Colonialism and Empire in the Modern World_, eds. Philip Dwyer, Amanda Nettelbeck, London: Palgrave Macmillan, 2018
⁵⁹ Stephen Howe, _Colonialising and Exterminating?Memories of Imperial Violence in Britain and France_, „Histoire@Politique, Politique, culture, société” 2010, t. 11, s. 8. Należy zauważyć, że Howe uściśla swoją opinię, pisząc, że czyni ją „z całą należytą ostrożnością i wszelką możliwą czujnością wobec własnych uprzedzeń brytyjskiego autora”.
⁶⁰ Matthew Hughes, _Banality of Brutality: British Armed Forces and the Repression of the Arab Revolt in Palestine_, 1936–39, „English Historical Review” 2009, Vol. 124, No. 507, s. 354.
⁶¹ Caroline Elkins, _Rozliczenie z imperium_, dz. cyt., s. 435.
⁶² Adam Hochschild, _Duch króla Leopolda_, przeł. Piotr Tarczyński, Warszawa: Świat Książki, __ 2012.
⁶³ Isabel V. Hull, _Absolute Destruction: Military Culture and the Practices of War in Imperial Germany_, Ithaca, NY: Cornell University Press, 2005, s. 2.
⁶⁴ Hannah Arendt, _Korzenie totalitaryzmu_, dz. cyt., s. 227, 262 i 264. Zob. również Sven Lindquist, _Wytępić całe to bydło. Wyprawa do źródeł kolonialnego terroru i ludobójstwa_, przeł. Milena Haykowska, Irena Kowadło-Przedmojska, Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2023; oraz Richard H. King, Dan Stone, _Hannah Arendt and the Uses of History: Imperialism, Nation, Race, and Genocide_, New York: Berghahn Books, 2007, s. 1–20.
⁶⁵ Jak zobaczymy, podobieństwa między imperium brytyjskim i reżimami totalitarnymi wynikały po części z dokonywanych przez narodowosocjalistycznych urzędników zapożyczeń brytyjskich przepisów i praktyk imperialnych. Choć reżim narodowosocjalistyczny nie wchodzi w zakres tej książki, również on, podobnie jak urzędnicy wprowadzający apartheid w Afryce Południowej, inspirował się zasadami i praktykami segregacji rasowej zgodnymi z prawem Jima Crowa.
⁶⁶ Hannah Arendt, _Korzenie totalitaryzmu_, __ dz. cyt_._, s. 173.
⁶⁷ Zob. na przykład Alice L. Conklin, _A Mission to Civilize: The Republican Idea of Empire in France and West Africa, 1895–1930_, Palo Alto, CA: Stanford University Press, 1997; Benjamin Stora, _Histoire de l’Algérie coloniale, 1830–1954_, Paris: La Découverte, 1999; oraz Robert Aldrich, _Greater France: A History of French Overseas Expansion_, New York: St. Martin’s Press, 1996.
⁶⁸ Hannah Arendt, _Korzenie totalitaryzmu_, __ dz. cyt_._, s. 249.
⁶⁹ Frantz Fanon, _Wyklęty lud ziemi_, przeł. Hanna Tygielska, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985 .
⁷⁰ Tych pięcioro powodów to Ndiku, Mutua, Paulo Mz ili, Wambugu wa Nyingi, Jane Muthoni Mars i Susan Ngondi. W sprawie szczegółowych informacji dotyczących pozwu zob. Richard Hermer, Phillippa Kaufmann, _„Particulars of Claim” (szczegóły roszczenia), 22 października 2009 roku, High Court of Justice, Queen’s Bench Division, Ndiku Mutua and 4 Others and FCO, Royal Courts of Justice_; oraz _Hon. Mr. Justice McCombe_, Approved Judgment, 2011, tamże.
⁷¹ Caroline Elkins, _Looking Beyond Mau Mau: Archiving Violence in the Era of Decolonization_, „American Historical Review” 2015, Vol. 120, No. 3, s. 852–868 .
⁷² George Padmore, _The Second World War and the Dark Races_, „Crisis”, listopad 1939, s. 27.
⁷³ Adom Getachew, _Worldmaking after Empire: The Rise and Fall of Self-Determination_, Princeton: Princeton University Press, 2019 , s. 72.
⁷⁴ _History of the Pan-African Congress. Colonial and Coloured Unity: a Programme of Action_, ed. George Padmore (1947), London: Hammersmith Bookshop, 1963 (reprint), s. 5.
⁷⁵ Organizacja Narodów Zjednoczonych, Zgromadzenie Ogólne, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, 10 grudnia 1948.
WPROWADZENIE
¹ Winston Churchill, _Never Give in, Never, Never, Never_, 29 października 1941, https://www.nationalchurchillmuseum.org/never-give-in-never-never-never.html.
² Zob. na przykład _Winston Churchill Memorial Defaced with ‘Was a Racist’ During London Black Lives Matter Protest_, „Evening Standard”, 7 czerwca 2020.
³ Zob. na przykład Gurminder K. Bhambra, _A Statue Was Toppled: Can We Finally Talk About the British Empire?_, __ „New York Times”, 12 czerwca 2020. Obalenie pomnika Colstona nastąpiło po dwóch dekadach debat na temat jego usunięcia i żądań tegoż. Zob. Ana Lucia Araujo, _Slavery in the Age of Memory: Engaging the Past_, London: Bloomsbury, 2021, s. 70–79.
⁴ Oriel College, Oxford University, Cecil John Rhodes (1853–1902), https://www.oriel.ox.ac.uk/cecil-john-rhodes-1853-1902#:~:text=By%20the%201890s%20Rhodes%20was,in%20his%20will%20%5B7%5D.
⁵ Duncan Bell, _Reordering the World: Essays on Liberalism and Empire_, Princeton: Princeton University Press, 2016, s. 193; oraz Stephen R. Bown, _Merchant Kings: When Companies Ruled the World, 1600–1900_, New York: St. Martin’s Press, 2009, s. 249.
⁶ W sprawie zaciętej potyczki w ramach „wojen o dzieje imperium” zob. Maya Jasanoff, _Operation Legacy_, „New Yorker”, 2 listopada 2020. Zob. również Dane Keith Kennedy, _Imperial History Wars: Debating the British Empire_, London: Bloomsbury, 2018; oraz Stuart Ward, Astrid Rasch, _Embers of Empire in Brexit Britained. Stuart Ward, Astrid Rasch_, London: Bloomsbury Academic, 2019 , s. 1–14.
⁷ W sprawie pełnego opisu debaty zainicjowanej przez Biggara zob. Richard Harry Drayton, _Biggar vs Little Britain: God, War, Union, Brexit and Empire in Twenty-First Century Conservative Ideology_, w: _Embers of Empire in Brexit Britain_, ed. Stuart Ward, Astrid Rasch, London: Bloomsbury Academic, 2019, s. 143–156.
⁸ Nigel Biggar, _Less Hegel, More Histories! Christian Ethics and Political Realities_. „Providence”, 18 maja 2016, https://providencemag.com/2016/5/less-hegel-historychristian-ethics-political-realities/.
⁹ Nigel Biggar, _Between Kin and Cosmopolis: An Ethic of the Nation_, Eugene, OR: Cascade Books, 2014, s. 91.
¹⁰ _Ethics and Empire_, McDonald Centre for Ethics, https://www.mcdonaldcentre.org.uk/ethics-and-empire; oraz Andrew Gimson, _Interview: Nigel Biggar Says Human Rights Are Not Enough and the British Empire Was Good as Well as Bad_, „Conservativehome”, 16 września 2020, https://www.conservativehome.com/highlights/2020/09/interview-nigel-biggar-says-human-rights-are-not-enough-and-the-british-empire-was-good-as-well-as-bad.html.
¹¹ Niall Ferguson, _Imperium. Jak Wielka Brytania zbudowała nowoczesny świat,_ przeł. __ Beata Wilga, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2013, s. 18–20. W sprawie doskonałego przeglądu szerszej debaty na temat liberalizmu oraz imperium zob. Andrew Sartori, _The_ _British Empire and Its Liberal Mission_ „Journal of Modern History” 2006, Vol. 78, No. 3, s. 623–642.
¹² W całej książce korzystam z wyników sondaży opinii publicznej i towarzyszących im statystyki zawartych w: Richard J. Evans, _History Wars_, „New Statesman”, 17 czerwca 2020; oraz w: Robin Booth, _UK More Nostalgic for Empire than Other Ex-Colonial Powers_, „Guardian”, 11 marca 2020.
¹³ _Boris Johnson Exclusive: There Is Only One Way to Get the Change We Want – Vote to Leave the EU_, „Telegraph”, 16 marca 2016.
¹⁴ Tamże; oraz _Full Text: Boris Johnson’s Conference Speech_, „Spectator”, 1 października 2016.
¹⁵ _The Rest of the World Believes in Britain. It’s Time That We Do Too_, „Telegraph”, 15 lipca 2018; oraz _Full Text: Boris Johnson’s…_, dz. cyt.
¹⁶ Neal Acherson, _From Great Britain to Little England_, „New York Times”, 16 czerwca 2016.
¹⁷ John Gallagher, Ronald Robinson, _Imperialism of Free Rade_; oraz Peter J. Cain, A.G. Hopkins, _Gentlemanly Capitalismand British Overseas Expansion_, „Economic History Review” 1986, Vol. 39, No. 4, s. 501–525, oraz: „Economic History Review” 1987, Vol. 40, No. 1, s. 1–26.
¹⁸ _The White Man’s Burden_, „McClure’s Magazine”, 12 lutego 1899; Byron Farwell, _Queen_ _Victoria’s Little Wars_, New York: Harper & Row, 1972; oraz Nathan K. Hensley, _Forms of Empire: The Poetics of Victorian Sovereignty_, Oxford: Oxford University Press, 2016, s. 1, 2.
¹⁹ Dążenie do zwiększonego udziału w demokracji bezpośredniej w Wielkiej Brytanii wywoływało wielkie napięcia i w dziewiętnastowiecznej Wielkiej Brytanii „zacofanie” pewnych okręgów wyborczych stanowiło równie istotny problem jak w przypadku ludności w imperium. Zob. na przykład pracę Garetha Stedmana Jonesa _Londyn wyrzutków_ _społecznych_ w: Gareth Stedman Jones, _Outcast London: A Study in the Relationship Between Classes in Victorian Society (1971)_, London: Verso, 2014 (reprint). W sprawie fundamentalnego tekstu napisanego w XIX stuleciu zob. Henry Mayhew, _London Labour and the London Poor (1851)_, New York: Penguin Classics, 1985 (reprint).
²⁰ Uwagi, które czynię, są bardzo ogólne i nie mają podważać ogromnych osiągnięć naukowych i debat o państwach narodowych. Kilka ważnych dzieł historii porównawczej, w tym _Lineages of Absolutist State_ Perry’ego Andersona, _Social Origins of Dictatorship_ Barringtona Moore’a, _The Political Systems of Empires_ Shmuela N. Eisenstadta oraz _Historical Sociology_ Philipa Abramsa kwestionuje tezy o tworzeniu się państw lub ustrojów politycznych.
²¹ Benedict Anderson, _Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism_, London: Verso, 1983.
²² Thomas Hobbes, _Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego_, przeł. Czesław Znamierowski, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1954, r. XIII s. 11, https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ved=2ahUKEwjc__Dwq_mCAxVzKBAIHVAoAVQQFnoECBkQAQ&url=https%3A%2F%2Ffilspol.files.wordpress.com%2F2010%2F02%2Fhobbes-lewiatan.doc&usg=AOvVaw2X7luIH3hnT4u3Na0v-5em&opi=89978449.
²³ John Locke, _Dwa traktaty o rządzie_, przeł. Zbigniew Rau, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992.
²⁴ Istnieje pokaźna literatura na temat Johna Locke’a oraz imperium. Zob. na przykład Barbara Arneil, _Locke and America: The Defence of English Colonialism_, Oxford: Oxford University Press, 1996; oraz David Armitage, _Locke: Theorist of Empire?_, w: _Empire and Modern Political Thought_, ed. Sankur Muthu, Cambridge: Cambridge University Press, 2012, s. 84–111.
²⁵ Jak odnotowano poprzednio, koncepcje „zacofanych” ludzi również rozwijały się w Wielkiej Brytanii, w tym w _Londynie wyrzutków społecznych_ Stedmana Jonesa, a także w przypadku pracowników fizycznych na północy oraz Irlandczyków w fabrykach, kopalniach i służbie domowej. Kanonicznym dziełem analizującym krajową i imperialną podległość oraz relację między jedną i drugą jest _Civilising Subjects_ Catherine Hall.
²⁶ W rozdziale 1 uwagi te zostaną omówione szczegółowo, w odniesieniu do obszernej literatury na temat liberalizmu, rasy oraz imperium. W sprawie opublikowanego niedawno doskonałego opisu poddanych imperium czytających i omawiających kanoniczne prace na temat liberalizmu zob. Tim Harper, _Underground Asia: Global Revolutionaries and the Assault on Empire_, Cambridge: Belknap Press, 2021.
²⁷ John Robert Seeley, _The Expansion of England: Two Courses of Lectures (1884)_, New York: Wentworth Press, 2019 (reprint); David Armitage, _Greater Britain: A Useful Category of Analysis?_, „American Historical Review” 1999, Vol. 104, No. 2, s. 427–445; oraz Duncan Bell, _The Idea of Greater Britain: Empire and the Future of World Order, 1860–1900_, Princeton: Princeton University Press, 2007_._
²⁸ _The White Man’s Burden_, dz. cyt.
²⁹ Max Weber, _Polityka jako zawód i powołanie_, przeł. Andrzej Kopacki, Paweł Dybel, Kraków: Znak, 1998.
³⁰ Jean Comaroff, John L. Comaroff, _The Truth About Crime: Sovereignty, Knowledge, Social Order_, Chicago: University of Chicago Press, 2016, s. 3–22; oraz Karuna Mantena, _Alibis of Empire: Henry Maine and the Ends of Liberal Imperialism_, Princeton: Princeton University Press, 2010, s. 22 i dalej. W sprawie „dobrego rządu” i jego związku z „rządami prawa” zob. Nasser Hussain, _The Jurisprudence of Emergency: Colonialism and the Rule of Law_, Ann Arbor: University of Michigan Press, 2003.
³¹ Leslie Stephen, _The Life of Sir James Fitzjames Stephen_, London: Elder & Co., 1895, s. 286.
³² Ann Laura Stoler, _Perceptions of Protest: Defining the Dangerous in Colonial Sumatra_, „American Ethnologist” 1985, Vol. 12, nr 4, s. 642–658; Jean Comaroff, John L. Comaroff, _The Truth About Crime…_, dz. cyt., s. 3–22.
³³ Analizując stany wyjątkowe oraz przemoc służącą przestrzeganiu i tworzeniu prawa, korzystam ze znaczącego dorobku teoretycznego. Obejmuje on dzieła niemieckiego prawnika Carla Schmitta oraz włoskiego filozofa Giorgia Agambena. Zob. Carl Schmitt, _Teologia polityczna i inne pisma_, przeł. Marek Aleksander Cichocki, Kraków: Znak, 2000; oraz Giorgio Agamben, _State of Exception_, transl. Kevin Attell, Chicago: University of Chicago Press, 2005. W sprawie przemocy służącej przestrzeganiu i tworzeniu prawa zob. Walter Benjamin, _Walter Benjamin: Essays, Aphorisms, Autobiographical Writings_, ed. Peter Demetz, New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1978, s. 277–300.
³⁴ W znaczącej literaturze na temat stanu wojennego i ustawowego stanu wojennego dyskutuje się o jego „legalności” i wyjątkowości. Trzy z najbardziej zdecydowanych omówień to: Nasser Hussain, _The Jurisprudence of Emergency…_, dz. cyt., s. 99–132; Thomas Poole, _Reason of State: Law, Prerogative and Empire_, Cambridge: Cambridge University Press, 2015, s. 196–209; oraz A.W. Brian Simpson, _Human Rights and the End of Empire: Britain and the Genesis of the European Convention_, Oxford: Oxford University Press, 2001, s. 1–220. W sprawie okresu przed rokiem 1900 zob. Lauren Benton, _A Search for Sovereignty: Law and Geography in European Empires, 1400– 1900_, Cambridge: Cambridge University Press, 2010, s. 279–299.
³⁵ To pojęcie zaczerpnięte zostało z licznych prac, najbardziej bezpośrednio z _Critique of Violence_ Waltera Benjamina, w której autor omawia przemoc służącą zachowaniu i tworzeniu prawa, oraz z książki Dylana Lino _Rule of Law and Rule of Empire_: A. V. Dicey in Imperial Context, „The Modern Law Review” 2018, Vol. 81, No. 5, s. 742, 743, w której Lino omawia „rządy prawa” i bezprawne praktyki. Zob. również Giorgio Agamben, _State of_ _Exception_, dz. cyt.; Michel Foucault, _Nadzorować i karać_, przeł. Tadeusz Komendant, Warszawa: Alatheia, 2000; a także liczne krytyki Foucaultowskiej biowładzy i nowoczesnej władzy „kapilarnej” autorstwa Ann Laury Stoler oraz Jean i Johna Comaroffów w kontekście imperiów i rasy. Na przykład Ann Laura Stoler, _Race and the Education of Desire: Foucault’s History of Sexuality and the Colonial Order of Things_, Durham, NC: Duke University Press, 1995; tejże, _Imperial Debris: On Ruins and Ruination_, Durham, NC: Duke University Press, 2013; oraz Jean Comaroff, John L. Comaroff, _The Truth About Crime…_, dz. cyt., s. 3–22. W sprawie szerszej, literackiej i prawniczej dyskusji o imperium i przemocy zob. Homi K. Bhabha, _Foreword: Framing Fanon_, wstęp do: _Franz Fanon, Wretched of the Earth (1961)_, transl. Richard Philcox, New York: Grove Press, 2004 (reprint), vii–xli; oraz Nasser Hussain, _The Jurisprudence of Emergency_, __ dz. cyt. __ Obecnie niektórzy __ badacze prawa posługują się terminem _pozory legalności_, by opisać wątłą prawną legitymizację dla rzeczy, które nie są zazwyczaj zgodne z prawem. Moje omówienie „zalegalizowanego bezprawia” można odczytać jako analizę precedensów prawnych „pozorów legalności” w imperium. Dziękują Liorze Lazarus za poruszenie tych spraw.
³⁶ Homi K. Bhabha, Foreword: Framing Fanon, dz. cyt.
³⁷ Księga Przysłów 13,24 przytoczona jest tutaj za English Standard Version. W Biblii króla Jakuba jest napisane: „Nie kocha syna, kto rózgi żałuje, kto kocha go – w porę go karci”. Kilka innych fragmentów Księgi Przysłów (29,17, 23,13–14, 29,15 i 19,18 włącznie) zawiera podobne motywy miłości i dyscypliny.
³⁸ Caroline Elkins, T _he ‘Moral Effect’ of Legalized Lawlessness: Violence in Britain’s Twentieth-Century Empire_, „Historical Reflections” 2018, Vol. 44, No. 1, s. 78–90.
³⁹ Włodzimierz Lenin, _Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu_, przeł. Janusz Górski, Warszawa: Książka i Wiedza, 1980; Walter Rodney, _How Europe Underdeveloped Africa (1972)_, London: Verso, 2018 (reprint); oraz Róża Luksemburg, _Akumulacja kapitału,_ przeł. Julian Maliniak, Zenona Kluza-Wołosiewicz, Jerzy Nowacki, Warszawa: Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, 2011.
⁴⁰ Cedric J. Robinson, _Black Marxism: The Making of the Black Radical Tradition (1983)_, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2000 (reprint), s. 2.
⁴¹ Elżbieta II, _A Speech by the Queen on Her 21st Birthday_, _1947_, https://www.royal.uk/21st-birthday-speech-21-april-1947#:~:text=I%20declare%20before%20you%20all,to%20which%20we%20all%20belong.
⁴² Tamże; oraz _My Whole Life, Whether It Be Long or Short...’. My Granfather Wrote the Princess’s Speech_, „The Oldie”, bez daty, https://www.theoldie.co.uk/article/my-grandfather-wrotethe-princesss-speech.
⁴³ Obraz, który Homi K. Bhabha szczegółowo omawia w _Foreword: Framing Fanon_, dz. cyt.
⁴⁴ Elżbieta II, _A Speech by the Queen…_, dz. cyt.
⁴⁵ Późnowiktoriańskie debaty zrodziły termin _liberalny imperializm_, kojarzony zazwyczaj z podejmowanymi przez lorda Rosberry’ego próbami wysuwania liberalnego argumentu na rzecz ekspansji oraz imperium w sporach z Williamem Gladstone’em. Sugeruje się poza tym, że gdy Partia Liberalna podzieliła się w 1886 roku po sporze o Irlandię i o to, czy idee demokracji i samorządności stosują się do terytoriów zależnych imperium, liberalny imperializm stracił na znaczeniu wraz z moralnymi roszczeniami do imperium. W sprawie dyskusji na ten temat zob. Karuna Mantena, _Alibis of Empire…_, dz. cyt.
⁴⁶ Zob. na przykład Karuna Mantena, _Alibis of Empire…_, dz. cyt.; __ Thomas R. Metcalf, _Ideologies of the Raj_, Cambridge: Cambridge University Press, 1994; oraz __ Uday Singh Mehta, _Liberalism and Empire: A Study in Nineteenth-Century British Liberal Thought_, Chicago: University of Chicago Press, 1999 _._
⁴⁷ Dziękuję Johnowi i Jean Comaroffom za nasze szczegółowe rozmowy o związkach między prawami i systemami prawa zwyczajowego, przemocy, liberalizmie oraz państwie kolonialnym.
⁴⁸ Hansard, „Native Policy in Empire”, 9 lipca 1937, t. 105, kol. 426, HL Deb.
⁴⁹ Hansard, „Imperial Conference”, 17 lipca 1921, t. 143, kol. 783–860, HC Deb; _The Imperial Conference_, „Round Table: Commonwealth Journal of International Affairs” 1921, Vol. __ 11, No. 44, s. 735–758; __ oraz _The Future of Colonial Trusteeship_, „Round Table” 1934, Vol. 24, No. 96, s. 732–45.
⁵⁰ Akt generalny berlińskiej konferencji w sprawie Afryki Zachodniej, 26 lutego 1885, https://loveman.sdsu.edu/docs/1885GeneralActBerlinConference.pdf. Należy zauważyć, że berlińska konferencja sformułowała zasady wolnego handlu i skutecznej okupacji, pogląd, że europejskie mocarstwa nie mogą wysuwać roszczeń na papierze do afrykańskich terytoriów, lecz raczej muszą skutecznie je zająć i administrować nimi na miejscu, co przybierało rozmaite formy, włącznie z obecnością armatorów i urzędników administrujących nimi w imieniu swoich europejskich rządów.
⁵¹ Fragment Statutu Ligi Narodów, przeł. dr J. Polak, https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/2858/edition/2645/content, z podkreśleniem autorki.
⁵² Karta Narodów Zjednoczonych, rozdz. XI, art. 73, https://prawo.uni.wroc.pl/sites/default/ files/students-resources/Karta%20Narod%C3%B3w%20Zjednoczonych.pdf.
⁵³ Caroline Elkins, _Rozliczenie z imperium_, przeł. Klara Kopcińska, Warszawa: Świat Książki, 2013, s. 253.
⁵⁴ Terence Gavaghan, _Of Lions and Dung Beetles: A „Man in the Middle” of Colonial Administration in Kenya_, Devon: Arthur H. Stockwell, 1999, s. 235.
⁵⁵ Hannah Arendt, _Korzenie totalitaryzmu_, przeł. Daniel Grinberg, Mariola Szawiel, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA, 1989, s. 199, 200. Należy zauważyć, że Arendt korzystała z prac czarnych radykalnych autorów, w tym z przemyśleń Aimégo Césaire’a, który w 1950 roku opublikował _Discourse on Colonialism_, czerpiącą z motywów, które rozwinął z w swoim wierszu _Cahier d’un retor au pays natal_. Prace innych czarnych radykałów, które poprzedziły publikację _Korzeni totalitaryzmu_, zostaną omówione w rozdziale 7.
⁵⁶ Hannah Arendt, _Korzenie totalitaryzmu_, dz. cyt., s. 200.
⁵⁷ Tamże, s. 173.
⁵⁸ Philip Dwyer, Amanda Nettelbeck, _’Savage Wars of Peace’: Violence, Colonialism and Empire in the Modern World_, w: _Violence, Colonialism and Empire in the Modern World_, eds. Philip Dwyer, Amanda Nettelbeck, London: Palgrave Macmillan, 2018
⁵⁹ Stephen Howe, _Colonialising and Exterminating?Memories of Imperial Violence in Britain and France_, „Histoire@Politique, Politique, culture, société” 2010, t. 11, s. 8. Należy zauważyć, że Howe uściśla swoją opinię, pisząc, że czyni ją „z całą należytą ostrożnością i wszelką możliwą czujnością wobec własnych uprzedzeń brytyjskiego autora”.
⁶⁰ Matthew Hughes, _Banality of Brutality: British Armed Forces and the Repression of the Arab Revolt in Palestine_, 1936–39, „English Historical Review” 2009, Vol. 124, No. 507, s. 354.
⁶¹ Caroline Elkins, _Rozliczenie z imperium_, dz. cyt., s. 435.
⁶² Adam Hochschild, _Duch króla Leopolda_, przeł. Piotr Tarczyński, Warszawa: Świat Książki, __ 2012.
⁶³ Isabel V. Hull, _Absolute Destruction: Military Culture and the Practices of War in Imperial Germany_, Ithaca, NY: Cornell University Press, 2005, s. 2.
⁶⁴ Hannah Arendt, _Korzenie totalitaryzmu_, dz. cyt., s. 227, 262 i 264. Zob. również Sven Lindquist, _Wytępić całe to bydło. Wyprawa do źródeł kolonialnego terroru i ludobójstwa_, przeł. Milena Haykowska, Irena Kowadło-Przedmojska, Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2023; oraz Richard H. King, Dan Stone, _Hannah Arendt and the Uses of History: Imperialism, Nation, Race, and Genocide_, New York: Berghahn Books, 2007, s. 1–20.
⁶⁵ Jak zobaczymy, podobieństwa między imperium brytyjskim i reżimami totalitarnymi wynikały po części z dokonywanych przez narodowosocjalistycznych urzędników zapożyczeń brytyjskich przepisów i praktyk imperialnych. Choć reżim narodowosocjalistyczny nie wchodzi w zakres tej książki, również on, podobnie jak urzędnicy wprowadzający apartheid w Afryce Południowej, inspirował się zasadami i praktykami segregacji rasowej zgodnymi z prawem Jima Crowa.
⁶⁶ Hannah Arendt, _Korzenie totalitaryzmu_, __ dz. cyt_._, s. 173.
⁶⁷ Zob. na przykład Alice L. Conklin, _A Mission to Civilize: The Republican Idea of Empire in France and West Africa, 1895–1930_, Palo Alto, CA: Stanford University Press, 1997; Benjamin Stora, _Histoire de l’Algérie coloniale, 1830–1954_, Paris: La Découverte, 1999; oraz Robert Aldrich, _Greater France: A History of French Overseas Expansion_, New York: St. Martin’s Press, 1996.
⁶⁸ Hannah Arendt, _Korzenie totalitaryzmu_, __ dz. cyt_._, s. 249.
⁶⁹ Frantz Fanon, _Wyklęty lud ziemi_, przeł. Hanna Tygielska, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985 .
⁷⁰ Tych pięcioro powodów to Ndiku, Mutua, Paulo Mz ili, Wambugu wa Nyingi, Jane Muthoni Mars i Susan Ngondi. W sprawie szczegółowych informacji dotyczących pozwu zob. Richard Hermer, Phillippa Kaufmann, _„Particulars of Claim” (szczegóły roszczenia), 22 października 2009 roku, High Court of Justice, Queen’s Bench Division, Ndiku Mutua and 4 Others and FCO, Royal Courts of Justice_; oraz _Hon. Mr. Justice McCombe_, Approved Judgment, 2011, tamże.
⁷¹ Caroline Elkins, _Looking Beyond Mau Mau: Archiving Violence in the Era of Decolonization_, „American Historical Review” 2015, Vol. 120, No. 3, s. 852–868 .
⁷² George Padmore, _The Second World War and the Dark Races_, „Crisis”, listopad 1939, s. 27.
⁷³ Adom Getachew, _Worldmaking after Empire: The Rise and Fall of Self-Determination_, Princeton: Princeton University Press, 2019 , s. 72.
⁷⁴ _History of the Pan-African Congress. Colonial and Coloured Unity: a Programme of Action_, ed. George Padmore (1947), London: Hammersmith Bookshop, 1963 (reprint), s. 5.
⁷⁵ Organizacja Narodów Zjednoczonych, Zgromadzenie Ogólne, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, 10 grudnia 1948.
więcej..
