MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
Dzieje kultury europejskiej. Barok-oświecenie - ebook
Dzieje kultury europejskiej. Barok-oświecenie - ebook
Barok i oświecenie to kolejny już tom porywającej podróży przez dzieje kultury europejskiej! Autor przedstawia Czytelnikowi podstawowy dotąd korpus wiedzy o obu epokach, zarazem rozwija szeroko skromnie dotąd prezentowane zarówno w polskich, jak i zachodnich monografiach ujęcie takich zjawisk, jak: geneza i wpływ na kulturę dziennikarstwa, cenzury i koncepcji wolności słowa; dowodzi, że obok francuskiego i angielskiego świeckiego racjonalizmu istniały nurty oświecenia katolickiego i żydowskiego – haskali; podnosi rolę literatury, sztuki i architektury w tworzeniu się tożsamości Ukrainy, a także w zachowaniu tradycji narodowych krajów pod panowaniem islamu. Czytelnik będzie zapewne zaskoczony tym, że Imperium Osmańskie na okupowanych Bałkanach gwarantowało firmanem Mehmeda II rozwój architektury chrześcijańskiej i że stanowiło ono, podobnie jak Rzeczpospolita Obojga Narodów, azyl dla innowierców prześladowanych na Zachodzie. Książka zawiera jeszcze wiele innych, podobnie zaskakujących informacji. Autor silnie podkreśla znaczenie polskiego i litewskiego baroku w Europie. Przytacza głośną monografię profesora Denisa De Lucca The Baroque Mind (2018), który weryfikuje nie zawsze nam przyjazne opinie zachodnie i określa m.in. Rzeczpospolitą Polsko-Litewską mianem „europejskiej potęgi i głównego podmiotu kulturalnego epoki baroku” w zakresie poezji. W przygotowaniu Dzieje kultury europejskiej. Wiek XIX.
| Kategoria: | Historia |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-01-24102-5 |
| Rozmiar pliku: | 9,5 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
OD AUTORA – BAROK A OŚWIECENIE
Połączenie w jednym tomie różnych epok – baroku i oświecenia – wydaje się ryzykowne. Oba nurty kultury są pozornie sprzeczne, przede wszystkim ze względu na dominujące w nich estetyki artystyczne. Jednakże, wbrew oczywistym różnicom, oba te kierunki nie mogły uniknąć chronologicznego zachodzenia na siebie i wzajemnego oddziaływania. Często było to widać w konflikcie baroku z dominującym w oświeceniu klasycyzmem, a także, choć rzadziej, gdy oba nurty wykazywały pewne podobieństwa, np. czerpiąc tematykę z mitologii antycznej, mimo że czyniły to w sposób nieidentyczny.
W roku 2017 w muzeum Petit Palais w Paryżu zorganizowano wystawę _Barok w okresie Oświecenia. Arcydzieła paryskich kościołów w XVIII wieku_. Wystawa uwidoczniła nie tylko chronologiczną koegzystencję baroku z klasycyzmem jako głównym nurtem oświecenia, lecz także ujawniła pewne zależności tematyczne, a nawet stylistyczne, czego przykładów dostarcza np. architektura Wersalu. Zaczęto go wznosić w stylu barokowym, a ukończono w stylu klasycznym Ludwika XIV. „Bez wątpienia jest coś paradoksalnego w uczynieniu z Wersalu jednego z najważniejszych miejsc architektury barokowej. Wysoka fasada autorstwa Louisa Le Veu i Julesa Hardouina-Mansarta była i nadal uchodzi za klasyczny model pałacu królewskiego . Bez względu jednak na uzasadnione prawo Wersalu do twierdzenia o jego «klasycyzmie», prawdą jest, że szczególnie w krajach anglosaskich klasycyzm w sztuce, a zwłaszcza w architekturze, jest często uważany za francuską perypetię wielkiego okresu baroku, zrodzoną z międzynarodowego manieryzmu w XVI w., która kończy się w ozdobnych i spiralnych wdziękach rokoka, oczekując na tak zwane neoklasyczne zmartwychwstanie około roku 1750”.
Innym przykładem związku obu stylów jest katedra św. Pawła w Londynie. Christopher Wren chciał odbudować ją w stylu barokowym z elementami palladianizmu, ale nie zyskał akceptacji protestanckiej komisji przeciwnej „rzymskiemu stylowi”. Aby uratować projekt, Wren po cichu wprowadzał elementy baroku, łącząc je z klasycznymi wymogami komisji. „Odtąd debata między barokiem a klasycyzmem powraca, po raz kolejny wywołana tą szczególną okolicznością: Saint-Paul, styl klasyczny czy barok?”.
Wbrew przeważającym poglądom „barok nie był zerwaniem z renesansowym klasycyzmem, był raczej jego rozwinięciem. W tamtym czasie artyści i architekci, których dziś uważamy za mistrzów włoskiej sztuki barokowej, postrzegali siebie jako malarzy i twórców nowej fazy klasycyzmu, która kładła nacisk na emocje, lęk, ruch i witalność. Barok był nowym klasycyzmem przejaskrawionym przez intensywne światło i cień, dramatyczne perspektywy i czasami żywiołowe użycie koloru”.
Postrzeganie sztuki barokowej jako przemiany klasycyzmu – _permutation of classicism_, wymaga niekiedy wysiłku wyobraźni. Nigdzie jednak związek estetyki barokowej z klasycyzmem nie znalazł tak silnego odzwierciedlenia jak we Francji. Znaczna część francuskiego baroku, w głównym okresie jego trwania, w wielu podstawowych dziełach literatury, sztuki, architektury, zawiera elementy klasyczne silniejsze niż gdzie indziej. Są jeszcze przykłady tzw. twórczości transgresywnej, w której artysta, zaczynając tworzyć w jednej epoce, z biegiem lat stopniowo, lub nagle, wprowadza do swoich dzieł elementy innego stylu. Mozart zaczynał od baroku, zanim jego muzyka nabrała cech klasycyzmu. W malarstwie Giovanni Battista Piazzetta, malarz, ilustrator i projektant wnętrz, zaczynał od tradycji włoskiego baroku, dochodząc do stylu rokoko. W literaturze wiele powieści, zwłaszcza gotyckich czy doby sentymentalizmu, ma wyraziste cechy obu poetyk. Są oczywiście ogromne połacie sztuki i literatury „czystej”, o wyraźnie zarysowanym, jednorodnym stylu. Ale twórców transgresywnych i ich dzieł – omawianych w poszczególnych rozdziałach tej pracy poświęconych sztuce, architekturze i literaturze – nie da się pominąć.
Barok i oświecenie łączy podejście do nauki i filozofii, indywidualne podejście uczonych obu okresów do procesu myślowego wzorowanego na geometrii, próby jak najdokładniejszego zrozumienia natury, usiłowania wykluczające wierzenia inspirowane przesądami i zabobonami. Francis Bacon żył już w początkach baroku, ale to od niego rozpoczyna się omawianie naukowego empiryzmu i przyszłego, oświeceniowego już racjonalizmu. W treści tej monografii przytaczam przykład współczesnego sporu filozoficznego, w którym Spinozę i Kartezjusza przemiennie zaliczano to do baroku, to do klasycyzmu. Z pewnością obu łączyły próby wyrwania się z ograniczeń wiedzy ezoterycznej i rozmaitych paranauk.
Tom ten, jak trzy poprzednie, zawiera podstawowy korpus wiedzy o ujętych w tytule epokach, uzupełniając ją jednak o zjawiska nieobecne lub traktowane powierzchownie w głównym nurcie historiografii kultury europejskiej. Nie sposób tu wymienić wszystkie, znajdzie je Czytelnik w poszczególnych rozdziałach. Tu zasygnalizujmy tylko przykłady. Jest to kwestia wolności słowa, istotna dla kultury, ale która jest niestety rutynowo pomijana we wszystkich znanych mi opracowaniach baroku i oświecenia, gdzie co najwyżej wspominane są krótko kłopoty z cenzurą pojedynczych pisarzy lub artystów. Odpowiednia wiedza istnieje w opracowaniach specjalistycznych, ale nie w głównym nurcie historiografii europejskiej. Kwestię pionierskiego podejścia do wolności słowa mogłem przedstawić dzięki darom publikacji duńskich i szwedzkich od profesorów Frederika Stjernfelta z Departamentu Komunikacji i Psychologii Universitet Aalborg i Universite København oraz Henrika Ågrena, prefekta Historiska institutionen och Hugo Valentin-centrum Universite Uppsala.
Będę tu unikać rutynowych przekonań, że oświeceniową prasę kulturalną zapoczątkowały angielskie czasopisma „Tatler” i „Spectator”, jak twierdzą autorzy wielu monografii epoki. Przedstawię znacznie wcześniejszy francuski „Journal des Sçavans” oraz aż pięć włoskich czasopism literacko-kulturalnych wychodzących znacznie wcześniej niż angielskie magazyny, i to nie przez dwa lata, jak „Spectator”, lecz prawie 19 lat, jak w przypadku „Giornale Veneto de’Letterati”. Z prac badacza literatury włoskiej Enrica Tiozzo wynika nieznana, a istotna rola włoskiej powieści epoki oświecenia, jego zdaniem zagłuszona rutynową wiedzą o literaturach francuskiej i angielskiej.
Podjąłem również najnowszy ostatnio kierunek badania związków oświecenia z kulturą militarną zapoczątkowany przez Christę Pitchichero z Cornell University i Eugene’a Miakinkova ze Swansea University. Rozszerzyłem podjętą przez nich problematykę o pieśni żołnierskie, mało uświadamiany wpływ orkiestr wojskowych na rozwój instrumentów blaszanych czy zapożyczenia z muzyki tureckiej i orkiestr janczarskich nie tylko w wojsku, lecz także w tradycji muzyki dworów habsburskiego i polsko-saskiego.
Jak w poprzednich tomach _Dziejów kultury europejskiej_, uwzględniłem tradycje narodów ignorowanych w zachodnich i niestety polskich badaniach baroku i oświecenia. To przede wszystkim kultury ludów znajdujących się pod jarzmem islamu. Starałem się pokazać, jak objawiały się tam barok czy realizacja ideałów oświeceniowych. Jak wyglądała kultura Grecji, ojczyzny cywilizacji europejskiej, pod butem islamu? Walka o zachowanie tożsamości narodowej za pomocą idei zachodnich okazuje się na Bałkanach i w krajach kaukaskich zjawiskiem nie mniej wartym dostrzeżenia, jak podobne wysiłki Polaków w okresie zaborów, z tą różnicą, że zaborów doświadczaliśmy przez lat 120, a zniewolone przez islam narody przez lat kilkaset, niektóre przez połowę tysiąclecia. Tymczasem w kilkakrotnie wznawianym dziele Petera Rietbergena _Europe_. _A Cultural History_ (2020), znanym już wcześniej z ignorowania krajów na wschód od Łaby, znajdują się kompromitujące błędy, jak przypisanie Ivanowi Gunduliciowi, autorowi chorwackiego poematu narodowego _Osman_, narodowości… serbskiej, historycznie antagonistycznej wobec Chorwacji. _Osman_ Gundulicia to dzieło szczególne dla Polaków, napisane na cześć zwycięstwa armii Rzeczypospolitej pod Chocimiem, gdy narody bałkańskie, podobnie jak później po wiktorii wiedeńskiej, miały nadzieję na wyzwolenie przez Polaków spod panowania Imperium Osmańskiego (w polskim wydaniu dzieła Rietbergena ten błąd usunięto).
Całkowicie odmiennie od Rietbergena rzadki na Zachodzie pełen szacunku stosunek do kultury staropolskiej prezentuje profesor Denis De Lucca, dyrektor Międzynarodowego Centrum Studiów nad Barokiem w La Valletcie. W swojej monumentalnej pracy _Myśl barokowa_ nie pisze co prawda o kulturze polskiej, lecz o kulturze Rzeczypospolitej Polsko--Litewskiej, ale za to jak! Używa określenia „Polish-Lithuanian Commonwealth”, częstego w historiografii w języku angielskim, gdzie nie funkcjonuje nazwa będąca ekwiwalentem polskiego określenia ukutego przez Pawła Jasienicę – Rzeczpospolita Obojga Narodów. Bez względu na używaną nazwę samej tylko poezji barokowej polskiej i litewskiej poświęcił bitych pięć stron, co w opracowaniach zachodnich bywa raczej objętością niezwykłą. De Lucca określa poezję obu narodów mianem „europejskiej potęgi i głównego podmiotu kulturalnego epoki baroku” – _a European power and a major cultural entity of the Baroque age_. Ponadto o kulturze Rzeczypospolitej, w tym o teatrze i operach na dworze Władysława IV, pisze także wcale obszernie w kilku innych miejscach.
De Lucca, lokujący kulturę, a zwłaszcza literaturę w języku polskim na najwyższym pułapie europejskim, spełnia jakby oczekiwania wielu polskich historyków literatury, którzy, jak Andrzej Borowski, zawsze dostrzegali związki polskiej literatury z Europą i twierdzili m.in., że „trudno uprawiać dzisiaj studia staropolskie bez znajomości podstawowych języków kultury europejskiej”. Dobrze byłoby, gdyby badacze literatury europejskiej doszli do podobnego wniosku, że trudno uprawiać studia nad nią, dziś, w zjednoczonej Europie, bez znajomości języka polskiego. De Lucca dowiódł, że mimo barier kulturowych i językowych jest to możliwe.
W pracy tej Czytelnik spotka bezpośrednie przytoczenia różnych dokumentów oraz opinie i analizy wyrażane przez autorytety naukowe. Można oczywiście wyrazić je opisowo własnymi słowami, ale zdecydowałem, że ważny jest kontakt z autentykiem, choćby fragmentaryczny, umożliwiający posmakowanie klimatu dawnej epoki, a także związanych z nią ważnych opracowań, zwłaszcza gdy przytoczone źródła, artykuły i monografie nie były dotąd tłumaczone na polski. Wszystkie tłumaczenia z języków obcych nieopatrzone nazwiskiem tłumacza zostały dokonane przeze mnie, w przypadkach trudniejszych były konsultowane ze specjalistami danego języka. Przyjąłem również zasadę pisania nazw wydarzeń historycznych typu Sobór Trydencki i Unia Lubelska z wielkich liter, ponieważ uznałem je za ważne wydarzenia historyczne i religijne.
Sporo rozterek w trakcie pisania tego tomu sprawiało nazewnictwo geograficzne dotyczące krajów, które zmieniały swoje nazwy używane we wcześniejszym piśmiennictwie historycznym, wymagając niekiedy, jak w przypadku Mołdawii, by używać przyjętej przez dany kraj wersji. Jest to absurd i nie mam zamiaru używać nazwy Moldova, skoro istnieje tradycyjna polska Mołdawia, podobnie jak nie używam nazw France i Deutschland zamiast Francja czy Niemcy. W sensie historycznym dotyczy to jeszcze innych nazw typu Persja – Iran, Holandia – Niderlandy itd. Kraje te ostatnio zmieniły tradycyjne nazwy używane w historiografii. Przyjmujemy zatem, że gdy piszemy o faktach historycznych sprzed podobnych zmian, używamy formy historycznej, np. Persja i Holandia, gdyż nie sposób usunąć ich z dawnej literatury i opracowań. Herodot pisze w końcu o Persji, a nie o Iranie, podobnie jak historycy gruzińscy. Szczególnym przypadkiem jest para nazw Konstantynopol i Stambuł, gdzie stosujemy podobną zasadę nawet po upadku miasta i wprowadzeniu tureckiej nazwy Stambuł, gdyż w dokumentacji historycznej, np. papieskiej, miasto to występuje w XVII i XVIII w. jako Konstantynopol. Problemem są jednak cytaty z nowszych opracowań historycznych, których autorzy uwzględniają zmiany i nawet historyczną Persję określają jako Iran. Cytatu nie wolno zmieniać, toteż pojawią się w moim tekście odstępstwa od przyjętych zasad, na szczęście nieliczne, gdy omawiam Persję, a cytuję fragment pracy innego autora, gdzie mowa o Iranie. Nazwy Niderlandy używam jako pojęcia historycznego w odniesieniu do obu części – południowej, hiszpańskiej (dziś Belgia) i północnej, czyli Królestwa Niderlandów, a w dawnym ujęciu historiograficznym – Holandii i jej mieszkańców, Holendrów. Historyczne południowe Niderlandy będą tu Flandrią, a jej mieszkańcy Flamandami. Holandia to tylko część północnych Niderlandów, lecz jak wymazać z niezliczonej ilości monografii z historii sztuki utrwalone pojęcie złotej epoki malarstwa holenderskiego odnoszone do sztuki niderlandzkiej i flamandzkiej spoza Holandii?
Jeśli chodzi o Rzeczpospolitą Obojga Narodów, to stosuję wymiennie bardziej precyzyjną nazwę Rzeczpospolita Polsko-Litewska, która wymienia, o jakie kraje chodzi. Nazwa Rzeczpospolita Obojga Narodów (Res Publica Utriusque Nationis), potwierdzona w 1791 r. _Zaręczeniem Wzajemnym Obojga Narodów_, w języku litewskim obecnie mająca formę Abiejų Tautų Respublika (Republika Obojga Narodów), tego nie czyni, a ponadto z punktu dzisiejszej historiografii jest nieprawdziwa, gdyż ówczesne państwo tworzyła jeszcze trzecia część, czyli Ruś, a w przyszłości Ukraina i Białoruś. W tym świetle nazwa Rzeczpospolita Polsko-Litewska jest bliższa historycznej rzeczywistości, bo wymienia przynajmniej Litwę, w skład której wchodziły prowincje rusińskie. Nazwy wymieniające oba kraje znajdujemy też w historiografii europejskiej nieporównanie częściej niż ekwiwalent „Obojga Narodów”. W języku angielskim w nieomal wyłącznym użyciu jest _Polish-Lithuanian Commonwealth_, we włoskim – _Confederazione polacco-lituana,_ w niemieckim – _Polnisch-litauischer Staat_, i we francuskim – _Union polono-lituanienne_, choć we Francji występuje niekiedy nazwa _La république des Deux Nations._
Nieocenioną pomoc w pisaniu pracy wyświadczali mi liczni konsultanci i uczeni zagraniczni, jak wymienieni już Denis De Lucca, Enrico Tiozzo, Frederik Stjernfelt czy Henrik Ågren. Ofiarowana mi monografia Konstantinosa Georgiadisa, dziekana Międzynarodowej Akademii Olimpijskiej, zwróciła moją uwagę na okres tzw. turkokracji w dziejach Grecji, szczególnie zaś na rolę kleftów i ich literatury.
Z uczonych polskich trudne rozdziały poświęcone filozofii sczytywał mi profesor Bolesław Andrzejewski; rozdziały poświęcone literaturze francuskiej – doktor habilitowany Michał Bajer z Uniwersytetu Szczecińskiego; z literatury staropolskiej, w tym pamiętnikarstwa – profesor Agnieszka Biedrzycka z Instytutu Historii PAN, która zarzucała mnie ogromem materiałów, z których zaledwie cząstkę zdołałem wykorzystać. Dwa rozdziały dotyczące dziejów muzyki barokowej i klasycznej XVIII w., mimo nawału własnych prac, sczytywała mi profesor Alina Mądry; historię wojskowości – profesor Maciej Franz; dramat – profesor Jacek Fabiszak; profesor Krystyna Tuszyńska, jedna z nielicznych hellenistek zajmujących się nowożytną Grecją, sprawdzała mi odpowiedni rozdział; cała czwórka z UAM. W zagadnieniach kultury wschodnich terytoriów Rzeczypospolitej i pogranicza z ziemiami ruskimi wspomagał mnie profesor Andrzej Romanowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego, fragmenty dotyczące Słowiańszczyzny południowych krajów bałkańskich sprawdził profesor Tadeusz Lewaszkiewicz z UAM; kwestie kultury żydowskiej, w tym przede wszystkim żydowskiego oświecenia, haskali, weryfikowała doktor habilitowana Katarzyna Person z Żydowskiego Instytutu Historycznego, i to w awaryjnej sytuacji, gdy zawiódł inny specjalista. Część poświęconą historii medycyny i higieny sczytywała profesor Anita Magowska z Zakładu Historii i Filozofii Nauk Medycznych Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu; historię nauki konsultował profesor Rafał Prinke. Poprawność moich tłumaczeń z francuskiego kontrolowała profesor doktor habilitowana Katarzyna Karpińska-Szaj z Instytutu Języków i Literatur Romańskich UAM; a w zakresie języka niemieckiego – profesor Czesław Karolak z Instytutu Filologii Germańskiej UAM. Wszyscy oni nie ponoszą jednak odpowiedzialności za sposób, w jaki ich wiedzę wykorzystałem.
Obecny tom _Dziejów kultury europejskiej_ jest moją siódmą książką dla Wydawnictwa Naukowego PWN. Mimo czasów jakże trudnych dla rynku książki Wydawca zapewniał każdej z nich najwyższej próby dbałość edytorską i pełne koszty wydania. To uwalniało autora od konieczności wnoszenia o granty, na które nie mogą zwykle liczyć osoby powyżej pewnej granicy wieku... Zapewne z tego powodu projekt tej serii aż czterokrot-nie nie zyskał przychylności różnych grantodawców. Stąd też ważna okazała się troska WN PWN. Prowadząca projekt Katarzyna Rosińska czuwała nie tylko nad prawidłowym przebiegiem procedury wydawniczej, lecz także ze zrozumieniem i niezwyczajną troską wspierała autora w kilku momentach kryzysowych, nieodłącznych podczas powstawania _opus magnum_ podobnej skali. Tom ten jest czwartą moją pracą redagowaną merytorycznie przez Jolantę Kowalczuk, niezwykle wymagającą, z którą często i ostro spieraliśmy się o różne rozwiązania, co zwykle podnosiło stylistykę tekstu i poziom jego wewnętrznej organizacji. Przede mną jako autorem jeszcze dwa tomy, poświęcone kolejnym epokom, które chciałbym doprowadzić aż do współczesności. Nie kryję, że świadomość pieczy doznawanej od Wydawcy i jego zespołu jest jednym z najważniejszych elementów mojej dalszej pracy.
Nie mogę się jednak powstrzymać od anonimowego wspomnienia tych, którzy z różnych powodów pomocy mi odmówili, uznawali mnie za intruza na ich terytorium naukowym, często na prośby o konsultacje nawet nie odpowiadali. Stanowili dodatkowy czynnik mobilizujący do kontynuowania pracy, szczególnie ważny w warunkach przygnębiającego, bo przymusowego zesłania na emeryturę, niezrozumiałego w szczytowym okresie mojej pracy naukowej.
Jak w poprzednich tomach specjalnie dziękuję Pani Marii Kubickiej, nieocenionej w wynajdowaniu i rezerwacji wartościowych pozycji Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Biblioteka ta ma niezwykle cenne zasoby dzieł i źródeł rzadkich, a dzięki jej urokliwej, kameralnej czytelni towarzyszy mi ona w pracy naukowej od chwili ukończenia studiów do dziś.
Wojciech Lipoński
Poznań, 5 maja 2024 r.PRZYPISY
_Le Baroque des Lumières. Chefs-d’œuvre des églises parisiennes au XVIIIe siècle_, _Petit Palais du 21 mars au 16 juillet 2017_, Paris 2017.
L. Marin, A. Lehman, _Classical, Baroque: Versailles, or the Architecture of the Prince_, „Yale French Studies” 1991, nr 80, s. 167 (tłum. _W.L._ itd.).
Zob. V.L Tapié, _Baroque et classicism anglaise_, „Revue des Deux Mondes” 15 Mars 1960, s. 298.
_Art in the Grand Siècle and the Age of Enlightenment. A short history of French Art – 3_, _Art in France 1590–1790, from classical baroque to French rococo_, zob. AHF (zob. _Skróty stosowane w przypisach_).
D. De Lucca, _The Baroque Mind_, La Valetta 2018, s. 944. Autor udostępnił mi PDF pracy, za co bardzo dziękuję.
A. Borowski, _Między staropolszczyzną a oświeceniem_, w: _Byle w ludziach światło było_… _Księga pamiątkowa ku czci Profesora Wacława Woźnowskiego w dziesiątą rocznicę Jego śmierci_, Kraków 2012 s. 28.
J. Donne, _The First Anniversarie. An Anatomy of the World_, w: J. Donne, _The Complete English Poems_, London 1991, s. 335.
A. Miłobędzki, _Zarys dziejów architektury w Polsce_, Warszawa 1988, s. 136.
L. Barzini, _The Perennial Baroque_, w: idem, _The Italians: A Full-Length Portrait Featuring Their Manners and Morals_, New York 1964, s. 309.
E.R. Curtius, _Literatura europejska i łacińskie średniowiecze_, tłum. A. Borowski, Kraków 1997, s. 18.
L.N., _Mannerism_, w: EPP, s. 473.
G.P. Bellori, _Le Vite De Pittori, Scultori Et Architetti Moderni_, Roma 1672, reprint 2010.
E.R. Curtius, _Literatura europejska i łacińskie średniowiecze_, rozdz. _Manieryzm_, s. 277.
L. Altmann, _Leksykon malarstwa i grafiki_, tłum. A. Gadzała, Warszawa 2012, s. 336.
G. Vasari, _Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów_, tłum. K. Estreicher, t. VI, Warszawa–Kraków 1987, s. 177.
G. Vasari, _Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów_, s. 177.
E. Povoledo, _Arcimboldi, Giuseppe_, w: _Dizionario Biografico degli Italiani_, t. III, 1961, zob. AGDB.
R.E. Wolf, R. Millen, _Renaissance and Mannerist Art_, New York 1968, s. 86.
G.P. Lomazzo, _Trattato dell’arte della pittura, scoltvra architettura_, Milano 1585, __ rozdz_. Regole del moto del corpo Humano_, s. 192–196.
E. Panofski, cyt. za: M. Cali, _De Miguel Ángel a El Escorial_, Madrid 1994, s. 87.
Owidiusz, _Metamorfozy_, ks. I, tłum. A. Kamieńska, Wrocław 1995, s. 10–11.
Guarini Batista, _Enciclopedia Italiana_, 1933, zob. GBEI.
_Discorso di Iason Denores intorno a’ que’ principii, cause, et accrescimenti, che la comedia, la tragedia, et il poema heroico ricevono dalla philosophia morale_, Padova 1587, cyt. za: _Enciclopedia Italiana_, zob. GBEI.
Zob. M.R. Maniates, _Mannerism in Italian music and culture, 1530–1630_, Manchester 1979, s. xiv.
Cyt. za: _El Greco 1_, zob. EGB.
R.A. Sierra, _Greco, El_ (_Doménicos Theotokópoulos_), w: _Temas literarios hispanicos_, ed. L.R. Todar, Zaragoza 2013, s. 111–112.
Cyt. za: _W przedsionku niebios. Sztuka w Hiszpanii doby El Greca_, red. A. Witko, Kraków 2015, s. 15.
W. Stechow, _Cornelis van Haarlem en de Hollandsche laat – Maniëristische schilderkunst_, „Elseviers Geïllustreerd Maandschrift” 1935, t. 45, s. 74.
Zob. analizę tego obrazu: W. Lipoński, _Dzieje kultury europejskiej_, t. III: _Renesans_, s. 498.
Cyt za: C. Hernas, _Barok_, Warszawa 1980, s. 22.
Ibid., s. 25–26.
M. Sęp-Szarzyński, _O nietrwałej miłości rzeczy świata tego_, __ zob. MSSO.
C. Hernas, _Barok_, s. 37.
S. Grabowiecki, _Sonet CXLIV_, w: _Setnik rymów duchownych wtóry_, zob. SGS.
A. Miłobędzki, _Zarys dziejów architektury w Polsce_, s. 137.
J. Pope-Hennessy, _Nicholas Hilliard and Mannerist Art Theory_, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” 1943, t. 6, s. 89.
Cyt. za: R. Strong, _Nicholas Hilliard_, London 1975, s. 17.
Cyt. za: ibid., __ s. 23.
S. de Covarrubias, _Tesoro de la lengua castellana o española_, Madrid 1611, s. 124: „entre las perlas llama baruecos unas q-son desiguales”.
_Dictionnaire de L’Académie française_, t. _A–L_, Paris 1694, s. 84.
Ch. de Brosses, _L’Italie il y a cent ans en 1730 et 1740_, t. II, Paris 1836, lettre XLI, s. 117–118.
Oba cytaty za: A.S. Irailh, _Querelles littéraires ou mémoires pour servir à l’histoire des révolutions de la république des lettres, depuis Homère jusqu’à nos jours, tome premier_, Paris 1761, s. 310.
Cyt. za: D. De Lucca, _The Baroque Mind_, s. 14.
J. Burckhardt, _Der Cicerone. Eine Anleitung zum Genuss der Kunstwerke Italiens_, Basel 1855, s. 368.
H. Wölfflin, _Renaissance und Barock. Eine Untersuchung über Wesen und Entstehung des Barockstil in Italien_, München 1888, s. 12.
Ibid., s. 1.
Ibid., s. 9.
Ibid., s. 24–25.
Ibid., s. 30.
Ibid., s. 58.
B. Croce, _Il concetto del barocco_, „La Critica. Rivista de Litteratura, Storia e Filosofia” 1925, nr 23, s. 129–143; idem, _Storia dell’età barocc_a, Bari 1929.
E. d’Ors, _Du Baroque_, Kervignac 1936.
V. Černý_, Barokní divadlo v Evropě, Příbram 2009, s. 36._
D. De Lucca, _The Baroque Mind_, s. 19.
R. Dekoninck, A. Delfosse, _Église catholique et art baroque_, w: _Alla luce di Roma i disegni scenografici di scultori fiamminghi e il Barrocco Romano_, ed. Ch. Bossu, W. Bracke et al., Roma 2016, s. 19–20.
R. Dekoninck, A. Delfosse, _Église catholique et art baroque_, s. 20.
_Literatura Europy: historia literatury europejskiej_, red. A. Benoit-Dusausoy, G. Fontaine, tłum. H. Abramowicz et al., red. nauk. M. Cieński, Gdańsk 2009, s. 340.
L. Reau, _Iconographie de l’art chrétien_, t. I, Paris 1955, s. 457.
G. Botero, _Reason of State and the Greatness of Cities_, transl. P.J. & D.P. Waley, New Haven 1986, III, I, s. 76.
C.J. Friedrich, _Baroque_, EAI, t. III, s. 260.
_Miroitemenst de l’infini. Baroque et maniérisme, de beaux-arts à la littérature_, „Mercure de France”, s. nlb., zob. MIEB.
Cyt. za: C.V. Palisca, ‘_Baroque’ as a Musical Term_, w: G. Coward, _French Musical Thought, 1600–1800_, University Rochester Press, 1989, s. 9.
J.J. Rousseau, _Dictionaire de musique_, w: _Collection complète des oeuvres_, Genève 1780–89, t. IX, zob. JRD.
J.A. Scheibe, _1737, 14. Mai (Hamburg): Kritik an Bachs Kompositionsweise_, cyt. za: zob. JASKB.
C. Sachs, _Barokmusik_, „Jahrbuch der Musikbibliothek” 1919, t. 26, Leipzig 1920, s. 7–15.
E.C. Hassold, _The Baroque as a Basic Concept of Art_, „College Art Journal” Autumn 1946, t. 6, nr 1, s. 16.
E. Porębowicz, _Jan Andrzej Morsztyn – przedstawiciel baroku w poezyi polskiej_, Kraków 1893, s. 2–3.
Ibid., s. 3; podkreślenie E. Porębowicza.
M. Arct, _Słownik wyrazów obcych_, Warszawa 1934, s. 25.
_Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych Trzaski, Everta i Michalskiego_, Warszawa 1939, szp. 168.
W. Kopaliński, _Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych_, wyd. 18, Warszawa 1989, s. 60.
_Nowa encyklopedia powszechna_, red. nacz. B. Kaczorowski, t. I, Warszawa 2004, s. 541–544.
W. Bonowicz, _Tradycja oczywista? Kilka uwag o recepcji baroku w polskiej poezji współczesnej_, „Znak” 1995, nr 482, s. 77.
J.A. Maravall, _Culture of the Baroque: Analysis of a Historical Structure_, transl. from Spanish T. Cochran, Minnesota 1986, s. 68.
J.E. Meznar, _Review_. _António Vieira – Word and Power in the Portuguese baroque_, „Luso-Brasilian Review” Summer 2003, t. 40, nr 1, s. 116.
J.A. Maravall, _Culture of the Baroque_, __ s. 71.
Ibid., s. 58.
R.J. Regla, _El bandolerismo en la Cataluna del Barroco_, „Saitabi. Revista de la Facultat de Geografia i Història” (Universitat de València) 1966, nr 16, s. 148–160.
M. De Sapio, _The Baroque. The Central Era of Western Culture_, „The Imaginative Conservative” 26 Oct. 2023, zob. MDSB.
Th.H. Reer, _A Brief History of Western Man_, wyd. 2, New York–Chicago–San Francisco–Atlanta 1972, s. 309.
M. Poręba, _Filozofia epoki baroku w Europie_, „Pasaż Wiedzy”, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, zob. MPFB. Kwestie związków filozofii z barokiem zob.: P. Dumont, _Est-il pertinent de parler d’une philosophie baroque?_, „Literatures Classiques” 1999, nr 36, s. 63–77; B. Chédozeau, _Existe-t-il une philosophie baroque?_, „Baroque” 1963, nr 2, s. 37–42.
M. Poręba, _Filozofia epoki baroku w Europie_.
J.A. Maravall, _Culture of the Baroque_, s. 68.
J. Pérez-Magallón, _The Baroque_ – _the intellectual and geopolitical reasons for a historiographical erasure_, „Open Edition Journals” 2012, 6 (2), _Resumes_, s. nlb.
Ibid.
Ph. Butler, _Classicisme et baroque dans l’oeuvre de Racine_, Paris 1959, s. 295; E. Dupréel, _Le Baroque et la philosphie_, „Revue Internationale de Philosophie” 1949, nr 7, s. 219.
M. Poręba, _Filozofia epoki baroku w Europie_.
Ibid.
L. Barzini, _The Perennial Baroque_, s. 302–303 i 323.
É. Mâle, _L’art religieux de la fin du Moyen Âge en France – étude sur l’iconographie du Moyen Âge et sur ses sources d’inspiration_, Paris 1908, s. 534.
L. Barzini, _The Perennial Baroque_, s. 318.
Ibid., s. 319.
É. Mâle, _L’art religieux de la fin du Moyen Âge en France_, s. 534.
_Wzywanie, cześć i relikwie świętych oraz święte obrazy_, w: _Dokumenty Soborów Powszechnych_, _tekst łaciński i polski_, t. IV: _1511–1870: Lateran V, Trydent, Watykan I_, tłum. A. Baron et al., układ i oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2004, _Dekrety_, s. 781. __
Ibid., s. 783.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid., s. 783 i 785.
D. Klejnowski-Różycki, _Joannesa Molanusa recepcja trydenckiego dekretu o obrazach_, „Studia Oecumenica” 2020, z. 20, s. 144–145.
Ambrosius Catharinus (ok. 1484–1553), teolog dominikański, krytyk luteranizmu.
J. Molanus, _De Picturis et Imaginibus Sacris_, Lovanii 1570, cyt. za: D. Freedberg, _Johannes Molanus on Provocative Painting_, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” Jan. 1971, t. 34, s. 239–241.
G. Paleotti, _Discorso intorno alle immagini sacre e profane_, Bologna 1582.
Ibid., _Tavola_, s. nlb.
G. Paleotti, _De imaginibus sacris et profanis illustriss et reverendiss_, Ingolstad 1594.
Cyt. za: recensione __ di __ G. Mazzaferro, G. Paleotti, _Discorso intorno alle immagini sacre e profane. Parte Prima, Libreria Editrice Vaticana, 2002_, „Letteratura Artistica” 29 April 2016, s. nlb., zob. GMGP.
G. Paleotti, _De imaginibus sacris_, s. 10.
J. Schlosser von, _Die Kunstliteratur. Ein Handbuch zur Quellenkunde der neueren Kunstgeschichte_, Vienna 1924, s. 430.
_Dokumenty soborów powszechnych_, s. 623.
R. Sénécal, _Carlo Borromeo’s ‘Instructiones fabricae et supellectilis ecclesiasticae’ and its origins in the Rome of his time_, „Papers of the British School at Rome” 2000, t. 68, s. 241.
Ibid., s. 242.
Ibid., s. 245.
Ibid., s. 245–256.
Ibid.
Ibid., s. 242–243.
S. Giedion, _Przestrzeń, czas i architektura. Narodziny nowej tradycji,_ tłum. J. Olkiewicz, Warszawa 1968, s. 132.
Ibid., s. 133.
L. Barzini, _The Italians_, s. 307.
Cyt. za: M. Gozzi, _Orazio Benevoli. Il barocco colossale_, „Trento Musicantica 2009”, zob. MGOB.
Cyt. za: M. Gozzi, _Laurence Feininger musicologo-editore e il Coro del Concilio_, zob. MGLF.
G. Dixon, _The Origins of the Roman ‘Colossal Baroque’_, „Proceedings of the Royal Musical Associaation” 1979–80, t. 106, s. 115.
Cyt. za: M. Gozzi, _Orazio Benevoli. Il barocco colossale_.
_Wider die himmlischen Propheten, von den Bildern und Sakrament_, Wittenberg 1525.
S. Hardman Moore, _Calvinism and the Arts_, „Theology in Scotland” 2009, t. 16, s. 78.
M. Luther, _Festival Sermons of Martin Luther. The Church Postils_, transl. J.R. Baseley, Dearborn–Michigan 2005, s. 157–158.
S. Hardman Moore, _Calvinism and the Arts_, s. 78.
Cyt. za: C.C. Christensen, _Art and the Reformation in Germany_, Athens–Ohio 1979, s. 64.
Cyt. za: W.J. Bouwsma, _John Calvin_ – _A Sixteenth-Century Portrait_, Oxford 1988, s. 135.
J. Calvin, _Institutes of the Christian Religion_, t. I–II, ed. J.T. McNeill, transl. from German F.L. Battles, Philadelphia 1960, t. I, s. 12.
S. Hardman Moore, _Calvinism and the Arts_, s. 76.
Ibid., s. 76–77.
E. Koops, _Korte geschiedenis van het orgel_, „Online Geschiedenismagazine” 4 Nov. 2017, zob. EKGO.
G. Voetius, _Politica Ecclesiasticae_, Amsterdam 1663; cyt. za: E. Koops, _Korte geschiedenis van het orgel_.
A. Augustyn, _Spacer po Placu Pokoju – Speziergang űber den Friedenplatz – A Walk around Peace Square_, UNESCO, Świdnica 2014, s. 7 i 10.
Ibid., s. 26 i 31.
Ibid., s. 46 i 50.
Ibid., s. 30–31.
_Architectonisches Bedencken von protestantischer Kleinen Kirchen, Figur und Einrichtung_, Hamburg 1712.
J. Spraggon, _Puritan Iconoclasm During the English Civil War_, Wood Bridge–Rochester 2003, s. 255.
Ibid., s. iii.
Ibid., s. 255.
Ibid., s. 85; _jig_ był ludowym tańcem z terenów Szkocji i północnej Anglii.
Cyt. za: _Cheapside Cross_, w: _Map of Early Modern London_, zob. CC.
Cyt. za: J. Spraggon, _Puritan Iconoclasm_, s. 159. Vicarsa nie należy mylić ze współczesnym mu imiennikiem i biblistą Johnem Viccarsem.
N. McDowell, review of _Puritan Iconoclasm in English Civil War_, „Reviews in History” Apr. 2004, s. nlb.
M. Cavendish, _An Ancient Cross_, w: _Poetry and Revolution – An Anthology of British and Irish Verse 1625–1660_, ed. P. Davidson, Oxford 1998, s. 450–451.
S. Watney, review of _Puritan Iconoclasm during the English Civil War_, „The Burlington Magazine” May 2004, t. 146, s. 336.
Połączenie w jednym tomie różnych epok – baroku i oświecenia – wydaje się ryzykowne. Oba nurty kultury są pozornie sprzeczne, przede wszystkim ze względu na dominujące w nich estetyki artystyczne. Jednakże, wbrew oczywistym różnicom, oba te kierunki nie mogły uniknąć chronologicznego zachodzenia na siebie i wzajemnego oddziaływania. Często było to widać w konflikcie baroku z dominującym w oświeceniu klasycyzmem, a także, choć rzadziej, gdy oba nurty wykazywały pewne podobieństwa, np. czerpiąc tematykę z mitologii antycznej, mimo że czyniły to w sposób nieidentyczny.
W roku 2017 w muzeum Petit Palais w Paryżu zorganizowano wystawę _Barok w okresie Oświecenia. Arcydzieła paryskich kościołów w XVIII wieku_. Wystawa uwidoczniła nie tylko chronologiczną koegzystencję baroku z klasycyzmem jako głównym nurtem oświecenia, lecz także ujawniła pewne zależności tematyczne, a nawet stylistyczne, czego przykładów dostarcza np. architektura Wersalu. Zaczęto go wznosić w stylu barokowym, a ukończono w stylu klasycznym Ludwika XIV. „Bez wątpienia jest coś paradoksalnego w uczynieniu z Wersalu jednego z najważniejszych miejsc architektury barokowej. Wysoka fasada autorstwa Louisa Le Veu i Julesa Hardouina-Mansarta była i nadal uchodzi za klasyczny model pałacu królewskiego . Bez względu jednak na uzasadnione prawo Wersalu do twierdzenia o jego «klasycyzmie», prawdą jest, że szczególnie w krajach anglosaskich klasycyzm w sztuce, a zwłaszcza w architekturze, jest często uważany za francuską perypetię wielkiego okresu baroku, zrodzoną z międzynarodowego manieryzmu w XVI w., która kończy się w ozdobnych i spiralnych wdziękach rokoka, oczekując na tak zwane neoklasyczne zmartwychwstanie około roku 1750”.
Innym przykładem związku obu stylów jest katedra św. Pawła w Londynie. Christopher Wren chciał odbudować ją w stylu barokowym z elementami palladianizmu, ale nie zyskał akceptacji protestanckiej komisji przeciwnej „rzymskiemu stylowi”. Aby uratować projekt, Wren po cichu wprowadzał elementy baroku, łącząc je z klasycznymi wymogami komisji. „Odtąd debata między barokiem a klasycyzmem powraca, po raz kolejny wywołana tą szczególną okolicznością: Saint-Paul, styl klasyczny czy barok?”.
Wbrew przeważającym poglądom „barok nie był zerwaniem z renesansowym klasycyzmem, był raczej jego rozwinięciem. W tamtym czasie artyści i architekci, których dziś uważamy za mistrzów włoskiej sztuki barokowej, postrzegali siebie jako malarzy i twórców nowej fazy klasycyzmu, która kładła nacisk na emocje, lęk, ruch i witalność. Barok był nowym klasycyzmem przejaskrawionym przez intensywne światło i cień, dramatyczne perspektywy i czasami żywiołowe użycie koloru”.
Postrzeganie sztuki barokowej jako przemiany klasycyzmu – _permutation of classicism_, wymaga niekiedy wysiłku wyobraźni. Nigdzie jednak związek estetyki barokowej z klasycyzmem nie znalazł tak silnego odzwierciedlenia jak we Francji. Znaczna część francuskiego baroku, w głównym okresie jego trwania, w wielu podstawowych dziełach literatury, sztuki, architektury, zawiera elementy klasyczne silniejsze niż gdzie indziej. Są jeszcze przykłady tzw. twórczości transgresywnej, w której artysta, zaczynając tworzyć w jednej epoce, z biegiem lat stopniowo, lub nagle, wprowadza do swoich dzieł elementy innego stylu. Mozart zaczynał od baroku, zanim jego muzyka nabrała cech klasycyzmu. W malarstwie Giovanni Battista Piazzetta, malarz, ilustrator i projektant wnętrz, zaczynał od tradycji włoskiego baroku, dochodząc do stylu rokoko. W literaturze wiele powieści, zwłaszcza gotyckich czy doby sentymentalizmu, ma wyraziste cechy obu poetyk. Są oczywiście ogromne połacie sztuki i literatury „czystej”, o wyraźnie zarysowanym, jednorodnym stylu. Ale twórców transgresywnych i ich dzieł – omawianych w poszczególnych rozdziałach tej pracy poświęconych sztuce, architekturze i literaturze – nie da się pominąć.
Barok i oświecenie łączy podejście do nauki i filozofii, indywidualne podejście uczonych obu okresów do procesu myślowego wzorowanego na geometrii, próby jak najdokładniejszego zrozumienia natury, usiłowania wykluczające wierzenia inspirowane przesądami i zabobonami. Francis Bacon żył już w początkach baroku, ale to od niego rozpoczyna się omawianie naukowego empiryzmu i przyszłego, oświeceniowego już racjonalizmu. W treści tej monografii przytaczam przykład współczesnego sporu filozoficznego, w którym Spinozę i Kartezjusza przemiennie zaliczano to do baroku, to do klasycyzmu. Z pewnością obu łączyły próby wyrwania się z ograniczeń wiedzy ezoterycznej i rozmaitych paranauk.
Tom ten, jak trzy poprzednie, zawiera podstawowy korpus wiedzy o ujętych w tytule epokach, uzupełniając ją jednak o zjawiska nieobecne lub traktowane powierzchownie w głównym nurcie historiografii kultury europejskiej. Nie sposób tu wymienić wszystkie, znajdzie je Czytelnik w poszczególnych rozdziałach. Tu zasygnalizujmy tylko przykłady. Jest to kwestia wolności słowa, istotna dla kultury, ale która jest niestety rutynowo pomijana we wszystkich znanych mi opracowaniach baroku i oświecenia, gdzie co najwyżej wspominane są krótko kłopoty z cenzurą pojedynczych pisarzy lub artystów. Odpowiednia wiedza istnieje w opracowaniach specjalistycznych, ale nie w głównym nurcie historiografii europejskiej. Kwestię pionierskiego podejścia do wolności słowa mogłem przedstawić dzięki darom publikacji duńskich i szwedzkich od profesorów Frederika Stjernfelta z Departamentu Komunikacji i Psychologii Universitet Aalborg i Universite København oraz Henrika Ågrena, prefekta Historiska institutionen och Hugo Valentin-centrum Universite Uppsala.
Będę tu unikać rutynowych przekonań, że oświeceniową prasę kulturalną zapoczątkowały angielskie czasopisma „Tatler” i „Spectator”, jak twierdzą autorzy wielu monografii epoki. Przedstawię znacznie wcześniejszy francuski „Journal des Sçavans” oraz aż pięć włoskich czasopism literacko-kulturalnych wychodzących znacznie wcześniej niż angielskie magazyny, i to nie przez dwa lata, jak „Spectator”, lecz prawie 19 lat, jak w przypadku „Giornale Veneto de’Letterati”. Z prac badacza literatury włoskiej Enrica Tiozzo wynika nieznana, a istotna rola włoskiej powieści epoki oświecenia, jego zdaniem zagłuszona rutynową wiedzą o literaturach francuskiej i angielskiej.
Podjąłem również najnowszy ostatnio kierunek badania związków oświecenia z kulturą militarną zapoczątkowany przez Christę Pitchichero z Cornell University i Eugene’a Miakinkova ze Swansea University. Rozszerzyłem podjętą przez nich problematykę o pieśni żołnierskie, mało uświadamiany wpływ orkiestr wojskowych na rozwój instrumentów blaszanych czy zapożyczenia z muzyki tureckiej i orkiestr janczarskich nie tylko w wojsku, lecz także w tradycji muzyki dworów habsburskiego i polsko-saskiego.
Jak w poprzednich tomach _Dziejów kultury europejskiej_, uwzględniłem tradycje narodów ignorowanych w zachodnich i niestety polskich badaniach baroku i oświecenia. To przede wszystkim kultury ludów znajdujących się pod jarzmem islamu. Starałem się pokazać, jak objawiały się tam barok czy realizacja ideałów oświeceniowych. Jak wyglądała kultura Grecji, ojczyzny cywilizacji europejskiej, pod butem islamu? Walka o zachowanie tożsamości narodowej za pomocą idei zachodnich okazuje się na Bałkanach i w krajach kaukaskich zjawiskiem nie mniej wartym dostrzeżenia, jak podobne wysiłki Polaków w okresie zaborów, z tą różnicą, że zaborów doświadczaliśmy przez lat 120, a zniewolone przez islam narody przez lat kilkaset, niektóre przez połowę tysiąclecia. Tymczasem w kilkakrotnie wznawianym dziele Petera Rietbergena _Europe_. _A Cultural History_ (2020), znanym już wcześniej z ignorowania krajów na wschód od Łaby, znajdują się kompromitujące błędy, jak przypisanie Ivanowi Gunduliciowi, autorowi chorwackiego poematu narodowego _Osman_, narodowości… serbskiej, historycznie antagonistycznej wobec Chorwacji. _Osman_ Gundulicia to dzieło szczególne dla Polaków, napisane na cześć zwycięstwa armii Rzeczypospolitej pod Chocimiem, gdy narody bałkańskie, podobnie jak później po wiktorii wiedeńskiej, miały nadzieję na wyzwolenie przez Polaków spod panowania Imperium Osmańskiego (w polskim wydaniu dzieła Rietbergena ten błąd usunięto).
Całkowicie odmiennie od Rietbergena rzadki na Zachodzie pełen szacunku stosunek do kultury staropolskiej prezentuje profesor Denis De Lucca, dyrektor Międzynarodowego Centrum Studiów nad Barokiem w La Valletcie. W swojej monumentalnej pracy _Myśl barokowa_ nie pisze co prawda o kulturze polskiej, lecz o kulturze Rzeczypospolitej Polsko--Litewskiej, ale za to jak! Używa określenia „Polish-Lithuanian Commonwealth”, częstego w historiografii w języku angielskim, gdzie nie funkcjonuje nazwa będąca ekwiwalentem polskiego określenia ukutego przez Pawła Jasienicę – Rzeczpospolita Obojga Narodów. Bez względu na używaną nazwę samej tylko poezji barokowej polskiej i litewskiej poświęcił bitych pięć stron, co w opracowaniach zachodnich bywa raczej objętością niezwykłą. De Lucca określa poezję obu narodów mianem „europejskiej potęgi i głównego podmiotu kulturalnego epoki baroku” – _a European power and a major cultural entity of the Baroque age_. Ponadto o kulturze Rzeczypospolitej, w tym o teatrze i operach na dworze Władysława IV, pisze także wcale obszernie w kilku innych miejscach.
De Lucca, lokujący kulturę, a zwłaszcza literaturę w języku polskim na najwyższym pułapie europejskim, spełnia jakby oczekiwania wielu polskich historyków literatury, którzy, jak Andrzej Borowski, zawsze dostrzegali związki polskiej literatury z Europą i twierdzili m.in., że „trudno uprawiać dzisiaj studia staropolskie bez znajomości podstawowych języków kultury europejskiej”. Dobrze byłoby, gdyby badacze literatury europejskiej doszli do podobnego wniosku, że trudno uprawiać studia nad nią, dziś, w zjednoczonej Europie, bez znajomości języka polskiego. De Lucca dowiódł, że mimo barier kulturowych i językowych jest to możliwe.
W pracy tej Czytelnik spotka bezpośrednie przytoczenia różnych dokumentów oraz opinie i analizy wyrażane przez autorytety naukowe. Można oczywiście wyrazić je opisowo własnymi słowami, ale zdecydowałem, że ważny jest kontakt z autentykiem, choćby fragmentaryczny, umożliwiający posmakowanie klimatu dawnej epoki, a także związanych z nią ważnych opracowań, zwłaszcza gdy przytoczone źródła, artykuły i monografie nie były dotąd tłumaczone na polski. Wszystkie tłumaczenia z języków obcych nieopatrzone nazwiskiem tłumacza zostały dokonane przeze mnie, w przypadkach trudniejszych były konsultowane ze specjalistami danego języka. Przyjąłem również zasadę pisania nazw wydarzeń historycznych typu Sobór Trydencki i Unia Lubelska z wielkich liter, ponieważ uznałem je za ważne wydarzenia historyczne i religijne.
Sporo rozterek w trakcie pisania tego tomu sprawiało nazewnictwo geograficzne dotyczące krajów, które zmieniały swoje nazwy używane we wcześniejszym piśmiennictwie historycznym, wymagając niekiedy, jak w przypadku Mołdawii, by używać przyjętej przez dany kraj wersji. Jest to absurd i nie mam zamiaru używać nazwy Moldova, skoro istnieje tradycyjna polska Mołdawia, podobnie jak nie używam nazw France i Deutschland zamiast Francja czy Niemcy. W sensie historycznym dotyczy to jeszcze innych nazw typu Persja – Iran, Holandia – Niderlandy itd. Kraje te ostatnio zmieniły tradycyjne nazwy używane w historiografii. Przyjmujemy zatem, że gdy piszemy o faktach historycznych sprzed podobnych zmian, używamy formy historycznej, np. Persja i Holandia, gdyż nie sposób usunąć ich z dawnej literatury i opracowań. Herodot pisze w końcu o Persji, a nie o Iranie, podobnie jak historycy gruzińscy. Szczególnym przypadkiem jest para nazw Konstantynopol i Stambuł, gdzie stosujemy podobną zasadę nawet po upadku miasta i wprowadzeniu tureckiej nazwy Stambuł, gdyż w dokumentacji historycznej, np. papieskiej, miasto to występuje w XVII i XVIII w. jako Konstantynopol. Problemem są jednak cytaty z nowszych opracowań historycznych, których autorzy uwzględniają zmiany i nawet historyczną Persję określają jako Iran. Cytatu nie wolno zmieniać, toteż pojawią się w moim tekście odstępstwa od przyjętych zasad, na szczęście nieliczne, gdy omawiam Persję, a cytuję fragment pracy innego autora, gdzie mowa o Iranie. Nazwy Niderlandy używam jako pojęcia historycznego w odniesieniu do obu części – południowej, hiszpańskiej (dziś Belgia) i północnej, czyli Królestwa Niderlandów, a w dawnym ujęciu historiograficznym – Holandii i jej mieszkańców, Holendrów. Historyczne południowe Niderlandy będą tu Flandrią, a jej mieszkańcy Flamandami. Holandia to tylko część północnych Niderlandów, lecz jak wymazać z niezliczonej ilości monografii z historii sztuki utrwalone pojęcie złotej epoki malarstwa holenderskiego odnoszone do sztuki niderlandzkiej i flamandzkiej spoza Holandii?
Jeśli chodzi o Rzeczpospolitą Obojga Narodów, to stosuję wymiennie bardziej precyzyjną nazwę Rzeczpospolita Polsko-Litewska, która wymienia, o jakie kraje chodzi. Nazwa Rzeczpospolita Obojga Narodów (Res Publica Utriusque Nationis), potwierdzona w 1791 r. _Zaręczeniem Wzajemnym Obojga Narodów_, w języku litewskim obecnie mająca formę Abiejų Tautų Respublika (Republika Obojga Narodów), tego nie czyni, a ponadto z punktu dzisiejszej historiografii jest nieprawdziwa, gdyż ówczesne państwo tworzyła jeszcze trzecia część, czyli Ruś, a w przyszłości Ukraina i Białoruś. W tym świetle nazwa Rzeczpospolita Polsko-Litewska jest bliższa historycznej rzeczywistości, bo wymienia przynajmniej Litwę, w skład której wchodziły prowincje rusińskie. Nazwy wymieniające oba kraje znajdujemy też w historiografii europejskiej nieporównanie częściej niż ekwiwalent „Obojga Narodów”. W języku angielskim w nieomal wyłącznym użyciu jest _Polish-Lithuanian Commonwealth_, we włoskim – _Confederazione polacco-lituana,_ w niemieckim – _Polnisch-litauischer Staat_, i we francuskim – _Union polono-lituanienne_, choć we Francji występuje niekiedy nazwa _La république des Deux Nations._
Nieocenioną pomoc w pisaniu pracy wyświadczali mi liczni konsultanci i uczeni zagraniczni, jak wymienieni już Denis De Lucca, Enrico Tiozzo, Frederik Stjernfelt czy Henrik Ågren. Ofiarowana mi monografia Konstantinosa Georgiadisa, dziekana Międzynarodowej Akademii Olimpijskiej, zwróciła moją uwagę na okres tzw. turkokracji w dziejach Grecji, szczególnie zaś na rolę kleftów i ich literatury.
Z uczonych polskich trudne rozdziały poświęcone filozofii sczytywał mi profesor Bolesław Andrzejewski; rozdziały poświęcone literaturze francuskiej – doktor habilitowany Michał Bajer z Uniwersytetu Szczecińskiego; z literatury staropolskiej, w tym pamiętnikarstwa – profesor Agnieszka Biedrzycka z Instytutu Historii PAN, która zarzucała mnie ogromem materiałów, z których zaledwie cząstkę zdołałem wykorzystać. Dwa rozdziały dotyczące dziejów muzyki barokowej i klasycznej XVIII w., mimo nawału własnych prac, sczytywała mi profesor Alina Mądry; historię wojskowości – profesor Maciej Franz; dramat – profesor Jacek Fabiszak; profesor Krystyna Tuszyńska, jedna z nielicznych hellenistek zajmujących się nowożytną Grecją, sprawdzała mi odpowiedni rozdział; cała czwórka z UAM. W zagadnieniach kultury wschodnich terytoriów Rzeczypospolitej i pogranicza z ziemiami ruskimi wspomagał mnie profesor Andrzej Romanowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego, fragmenty dotyczące Słowiańszczyzny południowych krajów bałkańskich sprawdził profesor Tadeusz Lewaszkiewicz z UAM; kwestie kultury żydowskiej, w tym przede wszystkim żydowskiego oświecenia, haskali, weryfikowała doktor habilitowana Katarzyna Person z Żydowskiego Instytutu Historycznego, i to w awaryjnej sytuacji, gdy zawiódł inny specjalista. Część poświęconą historii medycyny i higieny sczytywała profesor Anita Magowska z Zakładu Historii i Filozofii Nauk Medycznych Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu; historię nauki konsultował profesor Rafał Prinke. Poprawność moich tłumaczeń z francuskiego kontrolowała profesor doktor habilitowana Katarzyna Karpińska-Szaj z Instytutu Języków i Literatur Romańskich UAM; a w zakresie języka niemieckiego – profesor Czesław Karolak z Instytutu Filologii Germańskiej UAM. Wszyscy oni nie ponoszą jednak odpowiedzialności za sposób, w jaki ich wiedzę wykorzystałem.
Obecny tom _Dziejów kultury europejskiej_ jest moją siódmą książką dla Wydawnictwa Naukowego PWN. Mimo czasów jakże trudnych dla rynku książki Wydawca zapewniał każdej z nich najwyższej próby dbałość edytorską i pełne koszty wydania. To uwalniało autora od konieczności wnoszenia o granty, na które nie mogą zwykle liczyć osoby powyżej pewnej granicy wieku... Zapewne z tego powodu projekt tej serii aż czterokrot-nie nie zyskał przychylności różnych grantodawców. Stąd też ważna okazała się troska WN PWN. Prowadząca projekt Katarzyna Rosińska czuwała nie tylko nad prawidłowym przebiegiem procedury wydawniczej, lecz także ze zrozumieniem i niezwyczajną troską wspierała autora w kilku momentach kryzysowych, nieodłącznych podczas powstawania _opus magnum_ podobnej skali. Tom ten jest czwartą moją pracą redagowaną merytorycznie przez Jolantę Kowalczuk, niezwykle wymagającą, z którą często i ostro spieraliśmy się o różne rozwiązania, co zwykle podnosiło stylistykę tekstu i poziom jego wewnętrznej organizacji. Przede mną jako autorem jeszcze dwa tomy, poświęcone kolejnym epokom, które chciałbym doprowadzić aż do współczesności. Nie kryję, że świadomość pieczy doznawanej od Wydawcy i jego zespołu jest jednym z najważniejszych elementów mojej dalszej pracy.
Nie mogę się jednak powstrzymać od anonimowego wspomnienia tych, którzy z różnych powodów pomocy mi odmówili, uznawali mnie za intruza na ich terytorium naukowym, często na prośby o konsultacje nawet nie odpowiadali. Stanowili dodatkowy czynnik mobilizujący do kontynuowania pracy, szczególnie ważny w warunkach przygnębiającego, bo przymusowego zesłania na emeryturę, niezrozumiałego w szczytowym okresie mojej pracy naukowej.
Jak w poprzednich tomach specjalnie dziękuję Pani Marii Kubickiej, nieocenionej w wynajdowaniu i rezerwacji wartościowych pozycji Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Biblioteka ta ma niezwykle cenne zasoby dzieł i źródeł rzadkich, a dzięki jej urokliwej, kameralnej czytelni towarzyszy mi ona w pracy naukowej od chwili ukończenia studiów do dziś.
Wojciech Lipoński
Poznań, 5 maja 2024 r.PRZYPISY
_Le Baroque des Lumières. Chefs-d’œuvre des églises parisiennes au XVIIIe siècle_, _Petit Palais du 21 mars au 16 juillet 2017_, Paris 2017.
L. Marin, A. Lehman, _Classical, Baroque: Versailles, or the Architecture of the Prince_, „Yale French Studies” 1991, nr 80, s. 167 (tłum. _W.L._ itd.).
Zob. V.L Tapié, _Baroque et classicism anglaise_, „Revue des Deux Mondes” 15 Mars 1960, s. 298.
_Art in the Grand Siècle and the Age of Enlightenment. A short history of French Art – 3_, _Art in France 1590–1790, from classical baroque to French rococo_, zob. AHF (zob. _Skróty stosowane w przypisach_).
D. De Lucca, _The Baroque Mind_, La Valetta 2018, s. 944. Autor udostępnił mi PDF pracy, za co bardzo dziękuję.
A. Borowski, _Między staropolszczyzną a oświeceniem_, w: _Byle w ludziach światło było_… _Księga pamiątkowa ku czci Profesora Wacława Woźnowskiego w dziesiątą rocznicę Jego śmierci_, Kraków 2012 s. 28.
J. Donne, _The First Anniversarie. An Anatomy of the World_, w: J. Donne, _The Complete English Poems_, London 1991, s. 335.
A. Miłobędzki, _Zarys dziejów architektury w Polsce_, Warszawa 1988, s. 136.
L. Barzini, _The Perennial Baroque_, w: idem, _The Italians: A Full-Length Portrait Featuring Their Manners and Morals_, New York 1964, s. 309.
E.R. Curtius, _Literatura europejska i łacińskie średniowiecze_, tłum. A. Borowski, Kraków 1997, s. 18.
L.N., _Mannerism_, w: EPP, s. 473.
G.P. Bellori, _Le Vite De Pittori, Scultori Et Architetti Moderni_, Roma 1672, reprint 2010.
E.R. Curtius, _Literatura europejska i łacińskie średniowiecze_, rozdz. _Manieryzm_, s. 277.
L. Altmann, _Leksykon malarstwa i grafiki_, tłum. A. Gadzała, Warszawa 2012, s. 336.
G. Vasari, _Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów_, tłum. K. Estreicher, t. VI, Warszawa–Kraków 1987, s. 177.
G. Vasari, _Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów_, s. 177.
E. Povoledo, _Arcimboldi, Giuseppe_, w: _Dizionario Biografico degli Italiani_, t. III, 1961, zob. AGDB.
R.E. Wolf, R. Millen, _Renaissance and Mannerist Art_, New York 1968, s. 86.
G.P. Lomazzo, _Trattato dell’arte della pittura, scoltvra architettura_, Milano 1585, __ rozdz_. Regole del moto del corpo Humano_, s. 192–196.
E. Panofski, cyt. za: M. Cali, _De Miguel Ángel a El Escorial_, Madrid 1994, s. 87.
Owidiusz, _Metamorfozy_, ks. I, tłum. A. Kamieńska, Wrocław 1995, s. 10–11.
Guarini Batista, _Enciclopedia Italiana_, 1933, zob. GBEI.
_Discorso di Iason Denores intorno a’ que’ principii, cause, et accrescimenti, che la comedia, la tragedia, et il poema heroico ricevono dalla philosophia morale_, Padova 1587, cyt. za: _Enciclopedia Italiana_, zob. GBEI.
Zob. M.R. Maniates, _Mannerism in Italian music and culture, 1530–1630_, Manchester 1979, s. xiv.
Cyt. za: _El Greco 1_, zob. EGB.
R.A. Sierra, _Greco, El_ (_Doménicos Theotokópoulos_), w: _Temas literarios hispanicos_, ed. L.R. Todar, Zaragoza 2013, s. 111–112.
Cyt. za: _W przedsionku niebios. Sztuka w Hiszpanii doby El Greca_, red. A. Witko, Kraków 2015, s. 15.
W. Stechow, _Cornelis van Haarlem en de Hollandsche laat – Maniëristische schilderkunst_, „Elseviers Geïllustreerd Maandschrift” 1935, t. 45, s. 74.
Zob. analizę tego obrazu: W. Lipoński, _Dzieje kultury europejskiej_, t. III: _Renesans_, s. 498.
Cyt za: C. Hernas, _Barok_, Warszawa 1980, s. 22.
Ibid., s. 25–26.
M. Sęp-Szarzyński, _O nietrwałej miłości rzeczy świata tego_, __ zob. MSSO.
C. Hernas, _Barok_, s. 37.
S. Grabowiecki, _Sonet CXLIV_, w: _Setnik rymów duchownych wtóry_, zob. SGS.
A. Miłobędzki, _Zarys dziejów architektury w Polsce_, s. 137.
J. Pope-Hennessy, _Nicholas Hilliard and Mannerist Art Theory_, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” 1943, t. 6, s. 89.
Cyt. za: R. Strong, _Nicholas Hilliard_, London 1975, s. 17.
Cyt. za: ibid., __ s. 23.
S. de Covarrubias, _Tesoro de la lengua castellana o española_, Madrid 1611, s. 124: „entre las perlas llama baruecos unas q-son desiguales”.
_Dictionnaire de L’Académie française_, t. _A–L_, Paris 1694, s. 84.
Ch. de Brosses, _L’Italie il y a cent ans en 1730 et 1740_, t. II, Paris 1836, lettre XLI, s. 117–118.
Oba cytaty za: A.S. Irailh, _Querelles littéraires ou mémoires pour servir à l’histoire des révolutions de la république des lettres, depuis Homère jusqu’à nos jours, tome premier_, Paris 1761, s. 310.
Cyt. za: D. De Lucca, _The Baroque Mind_, s. 14.
J. Burckhardt, _Der Cicerone. Eine Anleitung zum Genuss der Kunstwerke Italiens_, Basel 1855, s. 368.
H. Wölfflin, _Renaissance und Barock. Eine Untersuchung über Wesen und Entstehung des Barockstil in Italien_, München 1888, s. 12.
Ibid., s. 1.
Ibid., s. 9.
Ibid., s. 24–25.
Ibid., s. 30.
Ibid., s. 58.
B. Croce, _Il concetto del barocco_, „La Critica. Rivista de Litteratura, Storia e Filosofia” 1925, nr 23, s. 129–143; idem, _Storia dell’età barocc_a, Bari 1929.
E. d’Ors, _Du Baroque_, Kervignac 1936.
V. Černý_, Barokní divadlo v Evropě, Příbram 2009, s. 36._
D. De Lucca, _The Baroque Mind_, s. 19.
R. Dekoninck, A. Delfosse, _Église catholique et art baroque_, w: _Alla luce di Roma i disegni scenografici di scultori fiamminghi e il Barrocco Romano_, ed. Ch. Bossu, W. Bracke et al., Roma 2016, s. 19–20.
R. Dekoninck, A. Delfosse, _Église catholique et art baroque_, s. 20.
_Literatura Europy: historia literatury europejskiej_, red. A. Benoit-Dusausoy, G. Fontaine, tłum. H. Abramowicz et al., red. nauk. M. Cieński, Gdańsk 2009, s. 340.
L. Reau, _Iconographie de l’art chrétien_, t. I, Paris 1955, s. 457.
G. Botero, _Reason of State and the Greatness of Cities_, transl. P.J. & D.P. Waley, New Haven 1986, III, I, s. 76.
C.J. Friedrich, _Baroque_, EAI, t. III, s. 260.
_Miroitemenst de l’infini. Baroque et maniérisme, de beaux-arts à la littérature_, „Mercure de France”, s. nlb., zob. MIEB.
Cyt. za: C.V. Palisca, ‘_Baroque’ as a Musical Term_, w: G. Coward, _French Musical Thought, 1600–1800_, University Rochester Press, 1989, s. 9.
J.J. Rousseau, _Dictionaire de musique_, w: _Collection complète des oeuvres_, Genève 1780–89, t. IX, zob. JRD.
J.A. Scheibe, _1737, 14. Mai (Hamburg): Kritik an Bachs Kompositionsweise_, cyt. za: zob. JASKB.
C. Sachs, _Barokmusik_, „Jahrbuch der Musikbibliothek” 1919, t. 26, Leipzig 1920, s. 7–15.
E.C. Hassold, _The Baroque as a Basic Concept of Art_, „College Art Journal” Autumn 1946, t. 6, nr 1, s. 16.
E. Porębowicz, _Jan Andrzej Morsztyn – przedstawiciel baroku w poezyi polskiej_, Kraków 1893, s. 2–3.
Ibid., s. 3; podkreślenie E. Porębowicza.
M. Arct, _Słownik wyrazów obcych_, Warszawa 1934, s. 25.
_Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych Trzaski, Everta i Michalskiego_, Warszawa 1939, szp. 168.
W. Kopaliński, _Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych_, wyd. 18, Warszawa 1989, s. 60.
_Nowa encyklopedia powszechna_, red. nacz. B. Kaczorowski, t. I, Warszawa 2004, s. 541–544.
W. Bonowicz, _Tradycja oczywista? Kilka uwag o recepcji baroku w polskiej poezji współczesnej_, „Znak” 1995, nr 482, s. 77.
J.A. Maravall, _Culture of the Baroque: Analysis of a Historical Structure_, transl. from Spanish T. Cochran, Minnesota 1986, s. 68.
J.E. Meznar, _Review_. _António Vieira – Word and Power in the Portuguese baroque_, „Luso-Brasilian Review” Summer 2003, t. 40, nr 1, s. 116.
J.A. Maravall, _Culture of the Baroque_, __ s. 71.
Ibid., s. 58.
R.J. Regla, _El bandolerismo en la Cataluna del Barroco_, „Saitabi. Revista de la Facultat de Geografia i Història” (Universitat de València) 1966, nr 16, s. 148–160.
M. De Sapio, _The Baroque. The Central Era of Western Culture_, „The Imaginative Conservative” 26 Oct. 2023, zob. MDSB.
Th.H. Reer, _A Brief History of Western Man_, wyd. 2, New York–Chicago–San Francisco–Atlanta 1972, s. 309.
M. Poręba, _Filozofia epoki baroku w Europie_, „Pasaż Wiedzy”, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, zob. MPFB. Kwestie związków filozofii z barokiem zob.: P. Dumont, _Est-il pertinent de parler d’une philosophie baroque?_, „Literatures Classiques” 1999, nr 36, s. 63–77; B. Chédozeau, _Existe-t-il une philosophie baroque?_, „Baroque” 1963, nr 2, s. 37–42.
M. Poręba, _Filozofia epoki baroku w Europie_.
J.A. Maravall, _Culture of the Baroque_, s. 68.
J. Pérez-Magallón, _The Baroque_ – _the intellectual and geopolitical reasons for a historiographical erasure_, „Open Edition Journals” 2012, 6 (2), _Resumes_, s. nlb.
Ibid.
Ph. Butler, _Classicisme et baroque dans l’oeuvre de Racine_, Paris 1959, s. 295; E. Dupréel, _Le Baroque et la philosphie_, „Revue Internationale de Philosophie” 1949, nr 7, s. 219.
M. Poręba, _Filozofia epoki baroku w Europie_.
Ibid.
L. Barzini, _The Perennial Baroque_, s. 302–303 i 323.
É. Mâle, _L’art religieux de la fin du Moyen Âge en France – étude sur l’iconographie du Moyen Âge et sur ses sources d’inspiration_, Paris 1908, s. 534.
L. Barzini, _The Perennial Baroque_, s. 318.
Ibid., s. 319.
É. Mâle, _L’art religieux de la fin du Moyen Âge en France_, s. 534.
_Wzywanie, cześć i relikwie świętych oraz święte obrazy_, w: _Dokumenty Soborów Powszechnych_, _tekst łaciński i polski_, t. IV: _1511–1870: Lateran V, Trydent, Watykan I_, tłum. A. Baron et al., układ i oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2004, _Dekrety_, s. 781. __
Ibid., s. 783.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid., s. 783 i 785.
D. Klejnowski-Różycki, _Joannesa Molanusa recepcja trydenckiego dekretu o obrazach_, „Studia Oecumenica” 2020, z. 20, s. 144–145.
Ambrosius Catharinus (ok. 1484–1553), teolog dominikański, krytyk luteranizmu.
J. Molanus, _De Picturis et Imaginibus Sacris_, Lovanii 1570, cyt. za: D. Freedberg, _Johannes Molanus on Provocative Painting_, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” Jan. 1971, t. 34, s. 239–241.
G. Paleotti, _Discorso intorno alle immagini sacre e profane_, Bologna 1582.
Ibid., _Tavola_, s. nlb.
G. Paleotti, _De imaginibus sacris et profanis illustriss et reverendiss_, Ingolstad 1594.
Cyt. za: recensione __ di __ G. Mazzaferro, G. Paleotti, _Discorso intorno alle immagini sacre e profane. Parte Prima, Libreria Editrice Vaticana, 2002_, „Letteratura Artistica” 29 April 2016, s. nlb., zob. GMGP.
G. Paleotti, _De imaginibus sacris_, s. 10.
J. Schlosser von, _Die Kunstliteratur. Ein Handbuch zur Quellenkunde der neueren Kunstgeschichte_, Vienna 1924, s. 430.
_Dokumenty soborów powszechnych_, s. 623.
R. Sénécal, _Carlo Borromeo’s ‘Instructiones fabricae et supellectilis ecclesiasticae’ and its origins in the Rome of his time_, „Papers of the British School at Rome” 2000, t. 68, s. 241.
Ibid., s. 242.
Ibid., s. 245.
Ibid., s. 245–256.
Ibid.
Ibid., s. 242–243.
S. Giedion, _Przestrzeń, czas i architektura. Narodziny nowej tradycji,_ tłum. J. Olkiewicz, Warszawa 1968, s. 132.
Ibid., s. 133.
L. Barzini, _The Italians_, s. 307.
Cyt. za: M. Gozzi, _Orazio Benevoli. Il barocco colossale_, „Trento Musicantica 2009”, zob. MGOB.
Cyt. za: M. Gozzi, _Laurence Feininger musicologo-editore e il Coro del Concilio_, zob. MGLF.
G. Dixon, _The Origins of the Roman ‘Colossal Baroque’_, „Proceedings of the Royal Musical Associaation” 1979–80, t. 106, s. 115.
Cyt. za: M. Gozzi, _Orazio Benevoli. Il barocco colossale_.
_Wider die himmlischen Propheten, von den Bildern und Sakrament_, Wittenberg 1525.
S. Hardman Moore, _Calvinism and the Arts_, „Theology in Scotland” 2009, t. 16, s. 78.
M. Luther, _Festival Sermons of Martin Luther. The Church Postils_, transl. J.R. Baseley, Dearborn–Michigan 2005, s. 157–158.
S. Hardman Moore, _Calvinism and the Arts_, s. 78.
Cyt. za: C.C. Christensen, _Art and the Reformation in Germany_, Athens–Ohio 1979, s. 64.
Cyt. za: W.J. Bouwsma, _John Calvin_ – _A Sixteenth-Century Portrait_, Oxford 1988, s. 135.
J. Calvin, _Institutes of the Christian Religion_, t. I–II, ed. J.T. McNeill, transl. from German F.L. Battles, Philadelphia 1960, t. I, s. 12.
S. Hardman Moore, _Calvinism and the Arts_, s. 76.
Ibid., s. 76–77.
E. Koops, _Korte geschiedenis van het orgel_, „Online Geschiedenismagazine” 4 Nov. 2017, zob. EKGO.
G. Voetius, _Politica Ecclesiasticae_, Amsterdam 1663; cyt. za: E. Koops, _Korte geschiedenis van het orgel_.
A. Augustyn, _Spacer po Placu Pokoju – Speziergang űber den Friedenplatz – A Walk around Peace Square_, UNESCO, Świdnica 2014, s. 7 i 10.
Ibid., s. 26 i 31.
Ibid., s. 46 i 50.
Ibid., s. 30–31.
_Architectonisches Bedencken von protestantischer Kleinen Kirchen, Figur und Einrichtung_, Hamburg 1712.
J. Spraggon, _Puritan Iconoclasm During the English Civil War_, Wood Bridge–Rochester 2003, s. 255.
Ibid., s. iii.
Ibid., s. 255.
Ibid., s. 85; _jig_ był ludowym tańcem z terenów Szkocji i północnej Anglii.
Cyt. za: _Cheapside Cross_, w: _Map of Early Modern London_, zob. CC.
Cyt. za: J. Spraggon, _Puritan Iconoclasm_, s. 159. Vicarsa nie należy mylić ze współczesnym mu imiennikiem i biblistą Johnem Viccarsem.
N. McDowell, review of _Puritan Iconoclasm in English Civil War_, „Reviews in History” Apr. 2004, s. nlb.
M. Cavendish, _An Ancient Cross_, w: _Poetry and Revolution – An Anthology of British and Irish Verse 1625–1660_, ed. P. Davidson, Oxford 1998, s. 450–451.
S. Watney, review of _Puritan Iconoclasm during the English Civil War_, „The Burlington Magazine” May 2004, t. 146, s. 336.
więcej..
