Dżuma. Czarna śmierć - ebook

Recenzje

Dżuma

„Książka Dżuma Johna Kelly’ego ukazała się we właściwym momencie i zasługuje na uwagę czytelników. W przejmujących słowach, wzbogacona o niezbędne detale, wywołuje dojmujące poczucie, jak straszliwie ucierpiała Europa”.

– Jonathan Yardley, „Washington Post”

„Obrazy niczym z makabrycznych płócien Hieronima Boscha, przedstawiające chmury pyłu unoszące się nad drogami pełnymi zatrwożonych uciekinierów, psy i szczury biegające po wyludnionych ulicach, pola usłane trupami. John Kelly prezentuje czytelnikowi przerażającą, plastyczną opowieść o straszliwym spustoszeniu, jakiego dokonała dżuma”.

– Michiko Kakutani, „New York Times”

„Można poczuć tu pulsującą witalność. Książka pozostawia optymistyczne wrażenie, że rasa ludzka jest rodzajem odpornej bakterii – jednocześnie maleńkiej i kruchej, ale zarazem zdeterminowanej, by się rozwijać i bardzo, bardzo trudnej do zniszczenia”.

– „Minneapolis Star Tribune”

„Znakomicie napisana”.

– „Philadelphia Inquirer”

„Chociaż Kelly łączy wybitne osiągnięcia naukowe, medyczne i historyczne z historią Europy, inne walory Dżumy sprawiają, że książka ta znajduje swoje miejsce pośród literatury poświęconej dżumie, a mianowicie wśród siedemnasto- i osiemnastowiecznych relacji naocznych świadków, zawartych, odpowiednio, w pamiętniku Samuela Pepysa i dzienniku Daniela Defoe A Journal of the Plague Year (Dziennik czasów zarazy). Kelly spełnia wymogi wierności, z jakimi borykają się wszyscy poważni historycy, stawiając czoła najciemniejszym dniom świata, jakby był śledczym, który przed ustaleniem przyczyn śmierci ofiar stara się odtworzyć jej atmosferę”.

– „Houston Chronicle”

„Zniewalająco żywa relacja. Akcja książki Kelly’ego rozwija się z prędkością światła – często jest tak ekscytująca, jak pierwszorzędny telewizyjny reportaż”.

– „Guardian” (Londyn)

„Kelly to rzetelny przewodnik, z darem budowania barwnego i żywego kontekstu dla tych, którzy nie wiedzą nic o średniowieczu”.

– „Independent on Sunday” (Londyn)

„Kelly, autor licznych tekstów popularnonaukowych, który umiejętnie kreśli słowami pobudzające wyobraźnię obrazy, na przykład »Wybrzeże Dorset jest pełne ponurych spojrzeń Heathcliffa«, »Klemens V i jego następcy przekształcili Kościół w duchową placówkę handlową«”.

– „JAMA: The Journal of the American Medical Association”

„Narracja Kelly’ego pozwala na intymne odkrywanie rozpadającego się świata. Jest to świat, który niestety bardzo przypomina ten nam współczesny pod względem obaw przed nadciągającą apokalipsą wywołaną przez tajemnicze siły”.

– „San Francisco Chronicle”

„Dżuma Johna Kelly’ego to jedno z tych dzieł, które udowadnia, że historia może być wspaniałą lekturą, a nie tylko suchym wyliczeniem wydarzeń i dat”.

– „The Plain Dealer” (Cleveland)

„Dżuma ukazuje, że zaraza jest doświadczeniem o charakterze osobistym, które dosięga zarówno członków rodzin królewskich, jak i zwykłych ludzi.

– Associated Press

„Dżuma umiejętnie wykorzystuje relacje naocznych świadków do stworzenia dziennika lat epidemii”.

– „New York Times Book Review”

„Fascynująca relacja o dżumie. Przerażające przypomnienie tego, co może się wydarzyć także dzisiaj”.

– Nelson DeMille, „Birmingham News”

„Czarna śmierć jest najbardziej znaną pandemią w dziejach, ale do tej pory nie napisano jej pełnej historii. W książce Dżuma John Kelly nadaje ludzką twarz czternastowiecznej tragedii, która pochłonęła siedemdziesiąt pięć milionów istnień ludzkich – jedną trzecią ludności świata”.

– „Oakland Tribune”

„Wciągająca i mrożąca krew w żyłach relacja”.

– „Tampa Tribune”

„Wciągająca. Zręcznie i z rozmachem zgłębia zarówno ludzki, jak i naukowy wymiar tragedii”.

– „Dallas Morning News”

„Ta obszerna, porywająca książka stanowi wkład w literaturę, która nieustannie fascynuje”.

– „Booklist” (recenzja wyróżniona gwiazdką)

„Z bliska ilustruje, jak dżuma spustoszyła Europę , ukazując ludzką twarz niewyobrażalnego koszmaru”.

– „Kirkus Reviews”

„Przystępna i wciągająca”.

– „Publishers Weekly”

„Wciągający i świetny w czytaniu reportaż”.

– „Library Journal”

„Dżuma to mrożąca krew w żyłach opowieść o globalnym zagrożeniu: dołach morowych, wózkach śmierci, wymarłych wioskach i opustoszałych ulicach”.

– „Charleston Post and Courier”

„Napisana z dbałością o najmniejszy szczegół z przeszłości, może być także ostrzeżeniem na przyszłość”.

– Jack Weatherford, profesor antropologii w DeWitt Wallace Macalester College i autor książki Genghis Khan and the Making of the Modern World (Czyngis-chan i kształtowanie się nowoczesnego świata)

„Bogata i sugestywna napisana w duchu książki Barbary Tuchman”.

– Richard Preston, autor książki The Hot Zone (Gorąca strefa)Wstęp

Niniejsza książka początkowo miała być próbą wejrzenia w przyszłość, ostatecznie stała się analizą przeszłości.

Pięć lat temu, kiedy podjąłem decyzję o napisaniu książki na temat zarazy, miałem na myśli plagę w sensie ogólnym – wybuch wielkiej epidemii – i spoglądałem w przyszłość, w kierunku dwudziestego pierwszego wieku, a nie w przeszłość, ku czternastemu stuleciu. Dzięki pracy nad swoją wcześniejszą książką, dotyczącą medycyny eksperymentalnej – Three on the Edge: The Story of Ordinary Families in Search of a Medical Miracle (Troje na krawędzi: opowieść o zwykłych rodzinach w poszukiwaniu medycznego cudu) – miałem okazję przekonać się o potędze rozprzestrzeniającej się pandemii. Jedną z osób, o których pisałem, był chory na AIDS. Kiedy śledziłem jego losy na przestrzeni dwóch lat, na początku lat dziewięćdziesiątych, skuteczna terapia HIV należała jeszcze do rzadkości – mężczyzna stracił ukochaną, trzech przyjaciół i kolegę z pracy. Chorobę pandemiczną charakteryzuje zdolność do niszczenia światów, a nie tylko jednostek, ale co innego o tym wiedzieć, a co innego być tego świadkiem.

W 1995 roku, kiedy skończyłem pracę nad tamtą książką, Jonathan Mann, profesor Szkoły Zdrowia Publicznego na Uniwersytecie Harvarda, ostrzegał, że AIDS wyznacza początek nowej, przerażającej epoki. „Historię naszych czasów naznaczą powtarzające się erupcje nowo odkrytych chorób” – przewidywał. Dwa lata później, w 1997 roku, w „New England Journal of Medicine” sformułowano podobne ostrzeżenie, gdy zidentyfikowano nowy, niezwykle groźny szczep dżumy. „Znalezienie wielolekoopornego potęguje obawy , że zagrożenia ze strony pojawiających się chorób zakaźnych nie należy traktować z lekceważeniem” – czytamy w magazynie. Ledwie dwadzieścia lat po wyeliminowaniu ospy prawdziwej w 1979 roku, osiągnięciu szeroko opisywanym w mediach jako ostateczny triumf ludzkości nad chorobą zakaźną, wydawało się, że cofamy się do świata naszych przodków, świata nagłych, szybkich i niekontrolowanych wybuchów chorób epidemicznych. Książkę, o której napisaniu myślałem, zamierzałem poświęcić charakterowi tego zagrożenia, a w szczególności niebezpieczeństwu, jakie stanowią nowo pojawiające się choroby, takie jak gorączka krwotoczna ebola, choroba marburska, hantawirusowy zespół płucny, SARS i ptasia grypa.

Ostatecznie napisałem zupełnie inną książkę, choć pośrednio porusza ona wiele wspólnych problemów. Jej tematem jest epidemia konkretnej choroby zakaźnej w konkretnym czasie i miejscu. Siedemset lat po fakcie to, co my nazywamy czarną śmiercią – a co średniowieczni Europejczycy nazywali wielkim pomorem, zaś średniowieczni muzułmanie czasem zagłady – pozostaje największą katastrofą naturalną w historii ludzkości.

Czarna śmierć, która przybrała apokaliptyczne rozmiary, dotarła do każdego zakątka Eurazji, od tętniących życiem portów nad Morzem Chińskim po senne wioski rybackie na wybrzeżu Portugalii. Spowodowała cierpienie i śmierć na skalę, która nawet w obliczu dwóch wojen światowych i dwudziestu siedmiu milionów zmarłych na AIDS na całym świecie pozostaje zdumiewająca. W Europie, gdzie dostępne są najbardziej wyczerpujące dane, w wielu miejscach zaraza pochłonęła jedną trzecią ludności, w innych – połowę, a w kilku regionach – nawet sześćdziesiąt procent. Choroba nie ograniczała się do ludzi. Przez krótki czas w połowie czternastego wieku słowa z Księgi Rodzaju: „Wszystkie istoty poruszające się na ziemi spośród ptactwa, bydła i innych zwierząt oraz z wszelkich istnień, których było wielkie mnóstwo na ziemi, wyginęły wraz ze wszystkimi ludźmi” (Rdz 7,21), wydawały się bliskie urzeczywistnienia. Istnieją relacje o psach, kotach, ptakach, wielbłądach, a nawet lwach dotkniętych „wybroczynami” – pęcherzami charakterystycznymi dla dżumy. Zanim epidemia wygasła, ogromne połacie zamieszkanego świata pogrążyły się w ciszy, nie licząc szumu wiatru na opustoszałych, zapuszczonych polach.

Od książki zamierzonej do tej, którą napisałem, doprowadziło mnie spotkanie z literaturą dotyczącą czarnej śmierci. Przed przystąpieniem do pracy nad publikacją o przyszłości chorób epidemicznych chciałem zapoznać się z ich przeszłością, a średniowieczna dżuma – najsłynniejszy przykład tego zjawiska – stanowiła właściwy punkt wyjścia. Jesienią 2000 roku zacząłem więc spędzać czas na zmianę w czytelni głównej Nowojorskiej Biblioteki Publicznej oraz Bibliotece Butlera na Uniwersytecie Columbia. Przeczytałem wiele znakomitych opracowań naukowych, ale to oryginalny materiał źródłowy, teksty literackie związane z wielkim pomorem – kroniki, listy i wspomnienia spisane przez ówczesnych ludzi – przekierowały mój wzrok z przyszłości w przeszłość. Podchodziłem do tego tematu z pewną obawą. Jeśli przeszłość to obca kraina, jak zauważył kiedyś pewien angielski pisarz, to żadna jej część nie wydaje się bardziej obca, bardziej „inna” dla nowoczesnej wrażliwości niż średniowiecze.

Moje obawy okazały się nieuzasadnione. Wiele się zmieniło od lat czterdziestych czternastego wieku, kiedy to czarna śmierć przybyła do Europy, nie zmieniła się jednak ludzka natura. Pokolenie dżumy pisało o swoich doświadczeniach z taką bezpośredniością i żarliwością, które nawet siedemset lat po tamtych wydarzeniach nadal poruszają, zadziwiają i niepokoją. Po ujrzeniu sfory dzikich psów, żerującej na świeżych grobach zmarłych na dżumę, pracujący na pół etatu poborca podatkowy ze Sieny napisał: „To koniec świata”. Jemu współcześni przekazali żywe opisy tego, jak wyglądał koniec świata około roku 1348 i 1349. Zwłoki upakowane jak lazanie w zbiorowych mogiłach wykopywanych w miastach, wozy zbieraczy trupów przemierzające ulice wczesnym rankiem, aby zabrać ciała zmarłych poprzedniego dnia, mężowie porzucający umierające żony i rodzice pozostawiający umierające dzieci w obawie przed zarażeniem – i rzesze ludzi przycupniętych nad latrynami i kanałami, wdychających toksyczne wyziewy w nadziei, że w ten sposób uodpornią się na chorobę. Chmury pyłu unoszące się nad drogami pełnymi zatrwożonych uciekinierów, statki widma z trupami zamiast załogi i zdziczałe dzieci błąkające się po opustoszałych górskich wioskach. W połowie czternastego wieku milionom ludzi w całej Eurazji przyszło rozważać o końcu cywilizacji, a wraz z nim być może o końcu rasy ludzkiej.

Średniowieczna epidemia dżumy stała się jednym z najważniejszych wydarzeń minionego tysiąclecia. Położyła się głębokim cieniem na kolejnych stuleciach i pozostaje częścią zbiorowej pamięci Zachodu. W dyskusjach na temat AIDS i innych pojawiających się chorób zakaźnych czarną śmierć stale przywołuje się jako ostrzeżenie płynące z przeszłości – coś, czego ludzkość musi uniknąć za wszelką cenę. A jednak jako wydarzenie historyczne średniowieczny pomór pozostaje słabo znany. Zaraza ta pochodzi z Azji Środkowej, z odległego obszaru między Mongolią a Kirgizją, i być może ograniczyłaby się do tego obszaru, gdyby nie to, że w trzynastym wieku Mongołowie podbili większą część Eurazji, ułatwiając tym samym rozwój trzech dziedzin ludzkiej aktywności, które do dziś odgrywają ważną rolę w rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych: handlu, podróży oraz komunikacji. W przypadku Mongołów usprawnieniem komunikacji był yam, tatarska wersja ekspresu konnego. Z Azji Środkowej jeden szczep zarazy powędrował na Wschód, do Chin, drugi na Zachód, przez stepy, do Rosji. W połowie lat czterdziestych czternastego wieku szczep wędrujący na Zachód dotarł do włoskich placówek handlowych na Krymie, skąd uciekający żeglarze przenieśli chorobę do Europy i na Bliski Wschód.

Mimo ogromnych rozmiarów Eurazji i wolnego tempa średniowiecznych podróży – w 1345 roku podróż lądem z Krymu do Chin trwała od ośmiu do dwunastu miesięcy – zaraza w ciągu kilkudziesięciu lat rozprzestrzeniła się w niemal wszystkich zakątkach kontynentu. Prawdopodobnie wybuchła w Azji Środkowej w pierwszej ćwierci czternastego wieku, a jesienią 1347 roku była już w Europie. W końcu września Sycylię zaatakowała flota genueńskich galer. Jeden z kronikarzy odnotował, że Genueńczycy wysypywali się z ogarniętych zarazą statków z „chorobą przeżerającą ich aż do kości”. Z Sycylii zaraza szybko przeniosła się na Północ, do Europy kontynentalnej. Do marca 1348 roku opanowała lub wkrótce miała opanować większość środkowych i północnych Włoch, w tym Genuę, Florencję i Wenecję, w której gondole przeciskały się zimą przez kanały, by zbierać zmarłych; na wiosnę zaraza pojawiła się w Hiszpanii, południowej Francji i na Bałkanach, gdzie jeden z ówczesnych świadków relacjonował, że sfory wilków schodziły ze wzgórz, by atakować żywych i żywić się zmarłymi. Do lata choroba dotarła do północnej Francji, Anglii i Irlandii, gdzie zebrała ogromne żniwo wśród Anglików w miastach portowych, takich jak Dublin, ale ominęła rdzennych Irlandczyków zamieszkujących tereny górskie. Późną jesienią 1348 roku plaga dotarła do Austrii i zagroziła Niemcom, a w latach 1349 i 1350 nawiedziła regiony położone na peryferiach Europy: Szkocję, Skandynawię, Polskę i Portugalię. W wieku, w którym nic nie poruszało się szybciej niż najszybszy koń, czarna śmierć przemierzyła Europę w czasie niespełna czterech lat.

Wielu Europejczykom zaraza zdawała się karą zesłaną przez rozgniewanego Stwórcę. We wrześniu 1349 roku, gdy choroba gnała w kierunku niespokojnego Londynu, angielski król Edward III oświadczył, że „sprawiedliwy Bóg nawiedza synów ludzkich i biczuje świat”. Dla wielu innych jedyne wiarygodne wyjaśnienie śmierci na tak wielką skalę stanowiły ludzkie nadużycia. Złoczyńcy używali trucizn do rozprzestrzeniania zarazy, ostrzegał Alfons XI z Kordoby. Dla wielu pobratymców Alfonsa oznaczało to tylko jedno. Wielki pomór doprowadził do największego wybuchu antysemityzmu w średniowieczu, w którym już wcześniej dochodziło do jego gwałtownych wybuchów.

Niewiele wydarzeń w historii prowokowało tak skrajne ludzkie zachowania jak średniowieczna epidemia dżumy. Z jednej strony potworna brutalność biczowników, którzy przemierzali drogi Europy, okładając swoje półnagie ciała i mordując Żydów, z drugiej strony słodka bezinteresowność sióstr ze szpitala Hôtel-Dieu, które poświęcały własne życie, by opiekować się ofiarami dżumy w Paryżu. Nie można zapomnieć o trwodze papieża Klemensa VI, który uciekł ze stolicy średniowiecznego Kościoła – Awinionu – w kilka miesięcy po nadejściu zarazy, ani o nieustraszoności papieskiego lekarza, Guya de Chauliaca, który pozostał w dotkniętym chorobą mieście aż do niechybnego końca, by „uniknąć niesławy”. Wielki pomór odkrywał w ludziach głębokie pokłady przebiegłości i współczucia, miłosierdzia i chciwości, a także uporu – niektórzy powiedzieliby, że niewyobrażalnej nikczemności. Stał się także tłem dla najsłynniejszego królewskiego procesu o morderstwo i największej komicznej opery średniowiecza. W pierwszym przypadku oskarżoną była piękna królowa Joanna I z Neapolu, w drugim – chodzi o rzymskiego trybuna Colę di Rienzo, prawdopodobnie najgłupszego człowieka w Europie. Nawet w najgorszych miesiącach epidemii gdzieś w Europie zawsze znajdowali się ludzie, którzy stale prowadzili ze sobą wojnę.

Dżuma próbuje przywrócić do życia świat opisany w listach, kronikach i wspomnieniach ówczesnych ludzi. Jest to opowieść o przełomowym momencie w historii ludzkości, utkana z głosów, postaci i doświadczeń mężczyzn i kobiet, którzy wtedy żyli. Ponieważ nie da się zrozumieć zarazy bez poznania jej historycznego kontekstu, jest to również książka nie tylko o konkretnych wydarzeniach, ale i o całej epoce. Jak zauważył brytyjski historyk Bruce Campbell, dziesięciolecia poprzedzające zarazę były „wyjątkowo niebezpieczne i niezdrowe zarówno dla ludzi, jak i zwierząt domowych”. Niemal wszędzie w Europie prowadzono wojny, panowały przeludnienie (w stosunku do zasobów), stagnacja i upadek gospodarczy, brud, tłok, choroby epidemiczne (niebędące dżumą) i głód, a także niestabilność warunków atmosferycznych i środowiska.

Z perspektywy czasu ówcześni interpretowali okres nieszczęść jako zapowiedź nadchodzącej apokalipsy i w pewnym sensie mieli rację. Warunki ekonomiczne i społeczne w początkach czternastego wieku, a także niestabilność klimatu w tym okresie sprawiły, że Europa stała się nieprzyjaznym miejscem do życia.

Dżuma analizuje również nowe teorie na temat natury średniowiecznej plagi. Przez ponad sto lat uważano, że epidemia ta była katastrofalnym skutkiem wybuchu dżumy i jej odmiany zwanej dżumą pneumoniczną, która atakowała płuca. Ponieważ jednak we współczesnych warunkach żadna postać dżumy nie wygląda ani nie zachowuje się tak jak ta opisana w literaturze dotyczącej czarnej śmierci, wielu historyków i naukowców zaczęło niedawno twierdzić, że przyczynę pomoru stanowiła inna choroba zakaźna, być może wąglik, a być może choroba przypominająca ebolę.

Wolter powiedział, że historia się nie powtarza, powtarzają się tylko ludzie. Czynniki, które pozwoliły czarnej śmierci wydostać się z odległych zakątków środkowej Azji i spustoszyć miasta średniowiecznej Europy, Chin i Bliskiego Wschodu, nadal pozostają aktywne. Oczywiście z tym wyjątkiem, że dziś działają na znacznie większą skalę. Handel i ekspansja ludzkości, bliźniacze hymny współczesnej globalizacji, pozwoliły na zajęcie nawet najbardziej odległych obszarów kuli ziemskiej, podczas gdy transport zwiększył w sposób niewyobrażalny mobilność zarówno ludzi, jak i mikrobów. Podróż, która w czternastym wieku zajmowała pałeczce dżumy dziesiątki lat, dziś trwa ledwie jeden dzień. I mimo wszystkich osiągnięć współczesnej nauki choroby zakaźne są w stanie uczynić nas równie bezsilnymi jak naszych średniowiecznych przodków.

Wiosną 2001 roku angielska dziennikarka Felicity Spector przypomniała sobie o tym fakcie, kiedy epidemia pryszczycy wymknęła się spod kontroli, a rząd brytyjski, bezradny w powstrzymywaniu epidemii, musiał uciec się do metod, które sprawiły, że Wielka Brytania wydała się „nagle szokująco średnio­wieczna”. Na łamach „New York Timesa” Spector zauważyła: „Myśleliśmy, że nowoczesna medycyna wyprowadziła nas poza czasy, kiedy jedynym rozwiązaniem problemu choroby zakaźnej było palenie całych stad zwierząt, zamykanie rozleg­łych połaci wsi, nasączanie szmat i rozkładanie ich na drogach. Zdaje się, że nowoczesność to bardzo ulotna rzecz”.

Wszystkie cytaty biblijne podano za: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, wyd. V, Pallottinum, Poznań 2020 (przyp. tłum.).

L.P. Hartley, Posłaniec, R. Grzybowska (tłum.), PIW, Warszawa 1978, s. 3 (przyp. tłum.).

Pony Express – szybka poczta konna działająca na obszarze Wielkich Równin i Gór Skalistych od kwietnia 1860 do października 1861 roku. Była to najbardziej bezpośrednia i najprostsza droga łączności z Zachodem przed wprowadzeniem łączności telegraficznej (przyp. tłum.).ROZDZIAŁ PIERWSZY

Oimmeddam

Teodozja leży na wschodnim wybrzeżu Półwyspu Krymskiego, na podłużnym skrawku lądu, gdzie kończą się stepy euroazjatyckie, by zanurzyć się w Morzu Czarnym. Dziś jest podupadłą i prowincjonalną typowo posowiecką mieściną. Jednak w średniowieczu, kiedy Teodozja nosiła nazwę Kaffa, a genueński prokonsul zasiadał w białym pałacu tuż obok portowego nadbrzeża, miasto należało do najszybciej rozwijających się portów w ówczesnym świecie. W 1266 roku, kiedy Genueńczycy po raz pierwszy przybyli na te tereny, Kaffa była prymitywną wioską rybacką, ukrytą przed oczami Boga i człowieka po ciemnej stronie Krymu – zbiorowiskiem lichych, smaganych wiatrem chatek tkwiących pomiędzy morskim pustkowiem a pierścieniem niewysokich wzgórz. Osiemdziesiąt lat później przez wąskie uliczki Kaffy przeciskało się od siedemdziesięciu do osiemdziesięciu tysięcy ludzi, a na hałaśliwych bazarach niósł się echem tuzin różnych języków. Sterczące iglice i wieże kościołów urozmaicały ruchliwą panoramę miasta, do tętniących życiem doków płynęły jedwabie merdacaxi z Azji Środkowej, jesiotry z Donu, niewolnicy z terenów dzisiejszej Ukrainy, a także drewno i futra z bezkresnych rosyjskich lasów na północy. Oceniając Kaffę w 1340 roku, muzułmański przybysz określił ją jako urocze miasto: z „pięknymi bazarami i godnym portem, w którym widziałem dwieście statków dużych i małych”.

Stwierdzenie, że to Genueńczycy powołali Kaffę do życia, zakrawałoby na przesadę, choć nie jest to wielkie nadużycie. Żadne z państw-miast nie przewodziło swojej epoce z bardziej operowym poczuciem przeznaczenia – żadne nie posiadało bardziej żarliwego pragnienia, by wykreować bella figura (dobre wrażenie) w świecie – niż Genua. Galery tego miasta spotykało się w każdym porcie od Londynu po Morze Czarne, a jego kupców w każdym ośrodku handlowym od Aleppo w Syrii po Pekin. Niezwyciężona odwaga i niezwykłe umiejętności żeglarskie genueńskich marynarzy obrosły legendą. Na długo przed Krzysztofem Kolumbem istnieli bracia Vivaldi, Ugolino i Vadino, którzy śmiejąc się śmierci w oczy, zniknęli z powierzchni ziemi, szukając drogi morskiej do Indii. Wenecja, wielki rywal Genui, mogła drwić, że jest ona „miastem morza bez ryb, mężczyzn bez wiary i kobiet bez wstydu”, lecz genueńska potęga pozostawała odporna na takie zniewagi. Genua wybudowała sobie pomnik – Kaffę. Rozświetlone słońcem piazzas portowego miasta, piękne kamienne domy i wspaniałe kobiety, które przechadzały się po nabrzeżach w brokatach z Persji zdobiącymi ich plecy oraz otulone zapachami perfum z Arabii, stanowiły żywe pomniki genueńskiego bogactwa, cnoty, pobożności i imperialnej chwały.

Jak zauważył pewien włoski poeta tamtych czasów:

Tak wielu jest Genueńczyków

I tak są rozsiani po całym świecie

Że gdziekolwiek któryś wyjedzie i zostanie

Tworzy tam drugą Genuę.

Gwałtowny wzrost znaczenia Kaffy na arenie międzynarodowej wynikał również z uwarunkowań geograficznych i ekonomicznych. W latach 1250–1350 średniowieczny świat doświadczył początków globalizacji, a Kaffa, znajdująca się na południowo-wschodnim krańcu europejskiej Rosji, z racji doskonałego położenia mogła czerpać korzyści z nowej globalnej gospodarki. Na północy, za pasmem gęstych lasów, leżał najwspanialszy szlak lądowy średniowiecznego świata, euroazjatycki step – wielka zielona wstęga falującej prerii, kołyszących się bujnych traw i bezkresnego nieba – który mógł przenieść wędrowca z Krymu do Chin w ciągu ośmiu do dwunastu miesięcy. Na zachodzie istniał tętniący życiem port w Konstantynopolu, najbogatszym mieście chrześcijańskiego świata, a za Konstantynopolem – targi niewolników w Lewancie, gdzie za grubokościstych, jasnowłosych Ukraińców wyznaczano wysokie ceny na aukcjach. Dalej na zachód rozciągała się Europa, w której było wielkie zapotrzebowanie na pikantne przyprawy z Cejlonu i Jawy oraz lśniące diamenty z Golkondy. Pomiędzy tymi biegunami średniowiecznego świata leżała Kaffa ze swoim „godnym portem” i falangą majestatycznych rosyjskich rzek: Wołgą i Donem na wschodzie, Dnieprem na zachodzie. W ciągu pierwszych ośmiu dziesięcioleci genueńskiego panowania dawna wioska rybacka rozrosła się dwukrotnie, trzykrotnie, nawet czterokrotnie. Wielokroć zwiększyła się liczba ludności; wyrosły nowe dzielnice i kościoły; w obrębie miasta powstało sześć tysięcy nowych domów, a potem kolejne jedenaście tysięcy na błotnistych równinach poza miejskimi murami. Każdego roku przybywało coraz więcej statków, a przez nabrzeża Kaffy przepływało coraz więcej ryb, niewolników i drewna. Możemy sobie wyobrazić piękny wiosenny wieczór 1340 roku i genueńskiego prokonsula stojącego na balkonie, spoglądającego na wysokie maszty statków kołyszących się w porcie w blasku zachodzącego słońca i rozmyślającego o tym, że Kaffa będzie rozrastać się wiecznie, że nic się nie zmieni, z wyjątkiem tego, że miasto będzie stawało się coraz większe i bogatsze. Oczywiście to marzenie było tak samo iluzoryczną bajką w czternastym wieku, jak i jest nią dzisiaj. Gwałtowny wzrost i ludzka pycha zawsze mają swoją cenę.

* * *

Zanim Genueńczycy przybyli do Kaffy, jej obszar podatności na katastrofy naturalne obejmował nie więcej niż kilka tysięcy metrów – z jednej strony akwen Morza Czarnego, na którym poławiali rybacy, z drugiej strony tereny półksiężyca z surowymi, smaganymi wiatrem wzgórzami za miastem. Do 1340 roku szlaki handlowe łączyły port z miejscami odległymi o pół świata – miejscami, o których nawet Genueńczycy wiedzieli niewiele – a w kilku z tych miejsc działy się rzeczy dziwne i straszne. W latach trzydziestych trzynastego wieku pojawiły się doniesienia o ogromnych katastrofach ekologicznych w Chinach. Mówiono, że Kanton i Houkouang cyklicznie nękały ulewne deszcze i parszywe susze, a w Honan ponoć kilometrowe roje szarańczy przesłaniały słońce. Legenda głosi również, że w tym okresie ziemia w Chinach drżała, a w jej szczelinach i rozpadlinach znikały całe wioski. Trzęsienie ziemi pochłonęło podobno część miasta Kingsai, potem górę Tsincheou, a w górach Ki-ming-chan wyrwało dziurę na tyle dużą, że powstało nowe „jezioro o długości stu lig”. W Tche mówiono, że na skutek tych wstrząsów zginęło pięć milionów ludzi. Na wybrzeżu Morza Południowochińskiego dało się słyszeć złowieszcze dudnienie „podziemnych grzmotów”. Gdy wieść o katastrofach się rozniosła, Chińczycy zaczęli szeptać, że cesarz stracił Mandat Niebios.

Na Zachodzie wieści o katastrofach budziły grozę i przerażenie. Gabriel de Musis, notariusz z Piacenzy, pisał, że „na Wschodzie, w Kataju, gdzie znajduje się pępek świata , pojawiły się straszne znaki i zjawiska”. Muzyk Louis Heyligen, który mieszkał w Awinionie, przekazał przyjaciołom we Flandrii jeszcze bardziej niepokojącą relację. „Nieszczęście nad wielkimi Indiami, w pewnej prowincji, okropności i niesłychane burze ogarnęły całą prowincję na przestrzeni trzech dni” – pisał Heyligen. „Pierwszego dnia spadł deszcz żab, węży, jaszczurek, skorpionów i wielu jadowitych bestii tego rodzaju. Drugiego dnia rozległy się grzmoty, a na ziemię spadły błyskawice i zasłony ognia, które zmieszały się ze zdrowej wielkości kamieniami gradowymi . Trzeciego dnia spadł ogień z nieba i cuchnący dym, który zabił wszystkich pozostałych z ludzi i zwierząt i spalił wszystkie miasta i miasteczka w tamtych okolicach”.

Genueńczycy, którzy znajdowali się znacznie bliżej Azji niż de Musis i Heyligen, niewątpliwie słyszeli pogłoski o katastrofach, ale w latach trzydziestych i wczesnych czterdziestych trzynastego wieku musieli w Kaffie stawić czoło tak wielu bezpośrednim niebezpieczeństwom, że nie mieli czasu, by martwić się wydarzeniami w odległych Indiach czy Chinach. Port w Kaffie działał na mocy darowizny od Mongołów, władców największego imperium w średniowiecznym świecie – w istocie w czternastym wieku władali oni największym imperium, jakie kiedykolwiek istniało. Dla Tatarów Kaffa była tylko małą częścią ogromnego imperium, które rozciągało się od Żółtej Rzeki do Dunaju, od Syberii do Zatoki Perskiej, ale jak kamyk w bucie stawała się drobiną irytującą – a raczej drażniła ich jej kolonialna potęga. Mongołom Genueńczycy wydawali się próżni, wyniośli i obłudni – uchodzili w ich oczach za ludzi, którzy mogli nadać swoim dzieciom imiona po tobie – tak jak genueńscy Doriasowie, którzy nazwali swoich trzech synów na cześć trzech mongolskich notabli: Huegu, Abaki i Gha­zana – a jednocześnie kraść prosto z twojej kieszeni. Kiedy założyciel imperium mongolskiego, Czyngis-chan, wściekał się na „zjadaczy słodkich, tłustych potraw, którzy noszą szaty ze złota trzymają w ramionach najpiękniejsze z kobiet”, mógł mieć na myśli Genueńczyków. W 1343 roku narastające przez dziesięciolecia napięcia gospodarcze i religijne między dwoma mocarstwami w końcu znalazły ujście w wielkiej konfrontacji w Tanie, ośrodku handlowym u ujścia Donu, znanym jako punkt początkowy szlaku lądowego do Chin. „Droga z Tany do Pekinu” – tak zaczyna się La Pratica della Mercatura, czternastowieczny przewodnik Francesca Balducci di Pegolottiego dla kupców podróżujących na Wschód.

Według notariusza de Musisa bójka wynikła wskutek konfrontacji między włoskimi kupcami a miejscowymi muzułmanami na ulicy Tany. Podobno doszło do wymiany obelg, wymachiwania pięściami, wymierzania ciosów. Stragany się przewracały, świnie kwiczały, błysnął nóż i muzułmanin padł martwy na ziemię. Niedługo potem pod Taną pojawił się chan mongolski Dżany Beg, samozwańczy obrońca islamu, a wraz z nim potężne siły tatarskie. Do oblężonego miasta wysłano ultimatum i według rosyjskiego historyka A.A. Wasiljewa odpowiedź, która padła, była bezczelna nawet jak na standardy genueńskie. Rozwścieczony Dżany Beg na czele swoich Mongołów przypuścił atak na Tanę. Włosi, choć mężnie dawali odpór wśród pióropuszy czarnego dymu i grzmiących okrzyków tatarskich jeźdźców siekających połyskującymi mieczami, wobec przeważającego liczebnie wroga wykonali odwrót do portu; stamtąd rozpoczął się wyścig na zachód do Kaffy, przy czym ścigani Włosi podróżowali statkiem, a ścigający ich Mongołowie konno. „O Boże” – napisał de Musis o przybyciu Mongołów na wzgórza górujące nad Kaffą. „Spójrzcie, jak pogańska pogoń tatarska rozlewa się ze wszystkich stron, momentalnie otacza Kaffę uwięzionych chrześcijan uciskani przez ogromną armię ledwie mogą oddychać”. Genueńczykom uwięzionym w mieście oblężenie zdało się końcem świata, ale się mylili. W 1343 roku koniec świata wciąż jeszcze był kilka tysięcy kilometrów stamtąd, na wschodnim stepie.

* * *

Średniowieczni Europejczycy, tacy jak notariusz Gabriel de Musis i muzyk Louis Heyligen, mieli świadomość, że w Azji szalała zaraza, a także że występowały w niej katastrofy naturalne. Nowa globalna gospodarka sprawiła, że świat stał się nieco mniejszy. W swojej relacji z oblężenia Kaffy de Musis pisze: „W 1346 roku w krajach Wschodu niezliczone rzesze ludzi zostały dotknięte tajemniczą chorobą”. Również Heyligen wspomina o zarazie w swojej relacji o „niesłychanych klęskach dotkliwych dla Wielkich Indii”. Muzyk opisuje, że kulminacją „strasznych wydarzeń” w Indiach był wybuch zarazy, która rozprzestrzeniła się na „wszystkie sąsiednie kraje za sprawą cuchnącego oddechu”. Za najlepszego średniowiecznego przewodnika po wczesnej historii czarnej śmierci w Azji uchodzi jednak Ibn al-Wardi, arabski uczony, który mieszkał w syryjskim mieście Aleppo, ważnym międzynarodowym ośrodku handlowym i komunikacyjnym w średniowieczu.

Al-Wardi, który podobnie jak de Musis czerpał informacje od kupców, twierdzi, że zanim zaraza dotarła na Zachód, szalała na Wschodzie przez piętnaście lat. Taka rachuba czasu pasuje do tempa rozprzestrzeniania się czarnej śmierci, które jest stosunkowo powolne jak na chorobę epidemiczną. Data początkowa z lat trzydziestych trzynastego wieku wyjaśniałaby również wzmianki o tajemniczej pladze, które zaczynają pojawiać się w azjatyckich dokumentach mniej więcej w tym samym czasie. Wśród nich są Kroniki Wielkiego Chanatu Mongolskiego Mongolii i Północnych Chin, w których czytamy, że w 1332 roku dwudziestoośmioletni wielki chan mongolski Toga Temür i jego synowie zmarli niespodziewanie na nieznaną chorobę. W 1331 roku, rok przed śmiercią wielkiego chana, chińskie zapiski również wspominają o zagadkowym schorzeniu; ta zdradziecka epidemia ogarnęła prowincję Hebei w północno-wschodnim regionie kraju i zabiła dziewięć dziesiątych ludności.

Większość współczesnych historyków uważa, że to, co nazywamy czarną śmiercią, miało swój początek gdzieś w głębi Azji, a następnie rozprzestrzeniło się na zachód, na Bliski Wschód i do Europy oraz na wschód, do Chin, wzdłuż głównych międzynarodowych szlaków handlowych. Jednym z często wymienianych przez historyków miejsc pochodzenia jest Płaskowyż Mongolski, w rejonie pustyni Gobi, gdzie według Marco Polo nocny wiatr sprawia, że „tysiące fantazji kłębią się w głowie”. W opisie zarazy średniowieczny arabski historyk al-Makrizi zdaje się odnosić do Mongolii, gdy opisuje, że zanim czarna śmierć dotarła do Egiptu, szalała „sześć miesięcy drogi od Tebrizu trzysta plemion zginęło bez wyraźnego powodu w swoich letnich i zimowych obozowiskach szesnaścioro książąt zmarło wielkim chanem i sześciorgiem jego dzieci. Następnie Chiny zostały wyludnione, a Indie w nieco mniejszym stopniu spustoszone”.

Innym często wymienianym źródłem pochodzenia zarazy jest jezioro Issyk-kul, nad które przybywali średniowieczni podróżnicy, którzy chcieli dostać się szybką drogą do Chin. Otoczony gęstym lasem i ośnieżonymi górami region jeziora w Kirgizji, niedaleko północno-zachodniej granicy Chin, znajduje się w pobliżu kilku głównych ognisk zarazy. (Ogniska to regiony, w których dżuma występuje naturalnie). Co więcej, coś straszliwego wydarzyło się w okolicach jeziora na kilka lat przed tym, zanim czarna śmierć dotarła do Kaffy. Pod koniec XIX wieku rosyjski archeolog Daniel Abramowicz Chwolson odkrył, że wyjątkowo duża liczba nagrobków na miejscowych cmentarzach nosi daty 1338 i 1339 roku, a kilka z nich zawiera konkretne odniesienie do zarazy. Na jednym z nich czytamy:

W roku zająca .

Tu znajduje się grób Kutluka.

Zmarł on z powodu zarazy wraz ze swoją żoną Magnu-Kelką.

Od okresu, z którego pochodzą groby z Issyk-kulu, czarna śmierć przez następnych kilka lat nie dawała o sobie znać; nie było żadnych wiarygodnych informacji na temat jej rozprzestrzeniania, poza tym, że zawsze wydawała się przemieszczać na zachód, przez trawiaste stepy. Rok po śmierci Kutluka i jego żony Magnu-Kelki według jednej z relacji choroba dotarła do Balasagun, zatrzymując się na zachód od Issyk-kulu, gdzie jeźdźcy yam, mongolskiego ekspresu konnego, zmieniali wierzchowce, a ojciec Marco Polo, Niccolo, oraz wujek, Maffeo, zatrzymali się w drodze do Chin. Rok lub trochę później plagę zauważono w Tałasie, na zachód od Balasagun, a następnie na zachód od Tałasu, w Samarkandzie, głównym ośrodku handlowym Azji Środkowej i na skrzyżowaniu szlaków, gdzie średniowieczni podróżnicy mogli podjąć wędrówkę na południe, do Indii, lub udać się dalej, w kierunku Krymu. Jednak dopiero w 1346 roku pojawiają się pierwsze wiarygodne relacje o tym zjawisku. W tym samym roku jeden z rosyjskich kronikarzy opowiadał o zarazie przybywającej na zachodni brzeg Morza Kaspijskiego i atakującej kilka pobliskich miast i miasteczek, w tym Saraj, stolicę mongolskiego księstwa Złotej Ordy, gdzie znajdował się najbardziej zatłoczony targ niewolników na stepie. Rok później, gdy Saraj grzebał swoich zmarłych, zaraza przebyła ostatnie kilkaset kilometrów na zachód przez Don i Wołgę na Krym, pojawiła się za armią tatarską na wzgórzach nad Kaffą i wbiła w nią szpony.

Genueńczycy, którzy wyobrażali sobie, że Bóg narodził się w Genui, powitali nadejście plagi modlitwami dziękczynnymi. Wszechmogący wysłał niebiańskie zastępy wojowniczych aniołów, aby złotymi strzałami wybiły niewiernych Mongołów – powtarzali sobie nawzajem. Jednak w relacji de Musisa to chan Dżany Beg dowodził niebiańskim zastępem w Kaffie. „Oszołomiony i porażony” nadejściem zarazy, notariusz wspominał, że Tatarzy „kazali umieścić zwłoki w katapultach i rzucić je na miasto w nadziei, że nieznośny smród zabije wszystkich w środku. Wkrótce gnijące zwłoki skaziły powietrze , a smród był tak przytłaczający, że prawie nikt z kilku tysięcy ludzi nie był w stanie uciec przed niedobitkami armii tatarskiej”.

Na podstawie relacji de Musisa kilka pokoleń historyków okrzyknęło Dżany Bega ojcem wojny biologicznej, jednak prawdopodobnie notariusz zmyślił niektóre bardziej drastyczne szczegóły swojej opowieści, aby rozstrzygnąć pewien niezręczny dylemat teologiczny. Dżuma zaatakowała Tatarów, ponieważ byli poganami, ale dlaczego zwróciła się przeciwko włoskim obrońcom? Historyk Ole Benedictow uważa, że de Musis mógł zmyślić katapulty i przelatujące ponad murami ciała Mongołów, aby wyjaśnić tę wrażliwą z teologicznego punktu widzenia część historii – Bóg nie opuścił walecznych Genueńczyków, lecz zostali oni zaatakowani z wykorzystaniem zrzucanych na nich zakażonych tatarskich trupów, co nie przypadkiem wyglądało na przebiegłą sztuczkę, jakiej dobrzy chrześcijanie mogliby się spodziewać po pogańskim ludzie. Podobnie jak większość historyków, profesor Benedictow sądzi, że zaraza przeniosła się do portu w sposób, w jaki zwykle choroba przenosi się wśród populacji ludzkich – przez zarażone szczury. „To, czego oblężeni nie zauważali i czemu nie mogli zapobiec, to fakt, że zarażone dżumą gryzonie znajdowały drogę przez szczeliny w murach lub bramach” – zauważa profesor.

Oblężenie Kaffy zakończyło się dla obu stron wycieńczeniem i zdziesiątkowaniem wskutek walki i chorób. W kwietniu lub maju 1347 roku, gdy wzgórza nad Kaffą zazieleniły się w promieniach łagodnego wiosennego słońca, dogorywająca armia tatarska odeszła, podczas gdy w dotkniętym zarazą mieście wielu genueńskich obrońców przygotowywało się do ucieczki na zachód. Nie ma żadnych relacji z życia w oblężonym porcie tamtej pamiętnej wiosny, ale znamy przecież obrazy Berlina z 1945 roku i Sajgonu z 1975 roku, co zapewnia nam wystarczającą dawkę informacji i sugeruje, jak mogły wyglądać ostatnie dni oblężenia Kaffy. W miarę jak rosła liczba ofiar, ulice wypełniały się dzikimi zwierzętami żerującymi na ludzkich szczątkach, pijanymi żołnierzami plądrującymi domostwa i dopuszczającymi się gwałtów, starymi kobietami ciągnącymi zwłoki przez gruzy, płonącymi budynkami wyrzucającymi w krymskie niebo strugi płomieni i dymu. Wokół nich chwiejnym krokiem krążyły stada gryzoni z dziwną krwawą pianą na pyskach, na placach i skwerach piętrzyły się stosy ciał, a w ludzkich oczach malowała się szaleńcza panika lub tępa rezygnacja. Do szczególnie przerażających scen dochodziło w porcie, zapewniającym jedyną drogę ucieczki z oblężonej Kaffy. Gwałtownie rosnące tłumy i uzbrojeni w miecze strażnicy, dzieci opłakujące zaginionych lub martwych rodziców, krzyki i przekleństwa, ludzie pchający się w kierunku przepełnionych statków, a poza tym zgiełkiem, na odpływających galerach, modlący się pasażerowie tulący się do siebie pod wielkimi białymi płachtami rozpostartych żagli, nieświadomi tego, że pod pokładem, w ciemnych, dusznych ładowniach roją się setki zarażonych dżumą szczurów rozdrapujących sobie skórę i oddychających chłodnym morskim powietrzem.

Kaffa prawie na pewno nie była jedynym wschodnim portem, przez który przeszła zaraza w drodze do Europy, ale dla pokolenia, które przeżyło czarną śmierć, na zawsze pozostanie miejscem, gdzie zaraza się zrodziła, a Genueńczycy pozostaną tymi, którzy przynieśli tę chorobę do Europy. Kronikarz z Este wypowiadał się w imieniu sobie współczesnych, gdy pisał, że genueńskie „przeklęte galery do Konstantynopola, Mesyny, Sardynii, Genui, Marsylii i wielu innych miejsc. Genueńczycy dokonali o wiele większej rzezi i okrucieństwa niż sami Saraceni”.

Ciąg dalszy w wersji pełnej

Słowo oimmeddam w języku Indian z plemienia Pima, zamieszkującego tereny dzisiejszej południowej Arizony, oznacza „chorobę ponad granicami” (przyp. tłum.)

Ibn Battuta W. Heyd, Histoire du commerce du Levant au moyen age, vol. 2, O. Harrassowitz, Leipzig 1936, s. 172–174.

J.R.S. Phillips, The Medieval Expansion of Europe, 2nd ed., Clarendon Press, Oxford 1998, s. 238.

E. Power, Medieval People, Harper & Row, New York 1963, s. 42.

S.A. Epstein, Genoa and the Genoese, 958–1528, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1996, s. 166.

J.R.S. Phillips, dz. cyt., s. 100.

W. Heyd, dz. cyt., s. 170–174. Zob. G. Balbi, S. Raiteri, Notai genovesi in Oltremare Atti rogati a Caffa e a Licostomo (sec. XIV), Genoa 1973; R.S. Lopez, Storie delle Colonie Genovese nel Mediterraneo, Bologna 1930.

J.F.C. Hecker, The Epidemics of the Middle Ages, B.G. Babington (trans.), Trübner, London 1859, s. 12–15.

H.H. Howorth, History of the Mongols, from the 9th to the 19th Century, vol. 2, London 1888, s. 87.

G. de Musis S. d’Irsay, Defense Reactions During the Black Death, „Annals of Medical History” 1927, vol. 9, s. 169.

L. Heyligen, Breve Chronicon Cleric Anonymi, fragment The Black Death: Manchester Medieval Sources, R. Horrox (ed., trans.), Manchester University Press, Manchester 1994, s. 41–42.

J.R.S. Phillips, dz. cyt., s. 102.

R. Grousset, Empire of the Steppes: A History of Central Asia, Rutgers University Press, New Brunswick, NJ, 1970, s. 249.

F. Balducci di Pegolotti R.S. Lopez, I.W. Raymond, Medieval Trade in the Mediterranean World: Illustrative Documents Translated with Introductions and Notes, Columbia University Press, New York 1955, s. 355–358.

Przez wieki uważano, że de Musis był naocznym świadkiem opisywanych przez siebie wydarzeń. Jednak w XIX wieku pewien dociekliwy wydawca odkrył, że w czasie oblężenia Kaffy notariusz był w Piacenzy. Źródło informacji de Musisa jest nieznane, ale jego relacja opiera się prawdopodobnie na rozmowach z kupcami i/lub marynarzami, którzy ostatnimi czasy wrócili z Krymu.

A.A. Vasiliev, The Goths in the Crimea, Mediaeval Academy of America, Cambridge, MA, 1936, s. 48.

G. de Musis, Historia de Morbo The Black Death: Manchester Medieval Sources, dz. cyt., s. 17.

Tamże, s. 16.

L. Heyligen, Breve Chronicon… The Black Death: Manchester Medieval Sources, dz. cyt., s. 42.

M.W. Dols, The Black Death in the Middle East, Princeton University Press, Princeton 1977, s. 40.

Tamże, s. 41.

W.H. McNeill, Plagues and Peoples, Anchor Books, New York 1976, s. 173.

M.W. Dols, dz. cyt., s. 41.

J.-N. Biraben, Les hommes et la peste en France et dans les pays européens et méditerranéens, vol. 1, Mouton & Co., Paris 1975, s. 49–55.

J. Stewart, Nestorian Missionary Enterprise: The Story of a Church on Fire, T. & T. Clark, Edinburgh 1928, s. 198.

Niedawno Chwolsonowi zarzucono, że źle odczytał napisy na nagrobkach. Rzekomo błędnie przetłumaczył „zarazę” jako „plagę”. Jeśli to prawda, zarzut ten nie zmienia zasadniczo tezy za obecnością czarnej śmierci w Issyk-kulu lub przeciw niej. W średniowieczu zarówno „plaga”, biblijny termin określający nieszczęście związane z boskim niezadowoleniem, jak i „zaraza” były stosowane w odniesieniu do wszelkiego rodzaju chorób epidemicznych. Pojawienie się któregokolwiek z tych słów na nagrobkach z Issyk-kulu sugeruje, ale nie dowodzi, że czarna śmierć nawiedziła region jeziora.

R.S. Gottfried, The Black Death: Natural and Human Disaster in Medieval Europe, Free Press, New York 1983, s. 36.

O.J. Benedictow, The Black Death, 1346–1353: The Complete History, Boydell Press, Woodbridge, Suffolk 2004, s. 50.

G. de Musis, Historia de Morbo, dz. cyt., s. 17.

O.J. Benedictow, The Black Death…, dz. cyt., s. 52.

Chan Dżany Beg ma jednak zdecydowanego współczesnego obrońcę, Marka Wheelisa, profesora mikrobiologii na Uniwersytecie Kalifornijskim. Profesor zauważa, że w ostatnich dwustu osiemdziesięciu stwierdzonych przypadkach dżumy dwadzieścia procent zakażeń nastąpiło w wyniku bezpośredniego kontaktu – co oznacza, że ofiara dotknęła przedmiotu skażonego pałeczką dżumy Yersinia pestis. „Taka droga przenoszenia”, pisze, „byłaby szczególnie prawdopodobna w Kaffie, gdzie zwłoki musiałyby być mocno zmasakrowane wskutek ich przerzucania, a wielu spośród obrońców prawdopodobnie nabawiło się skaleczeń lub otarć rąk podczas obrony przed bombardowaniem. Profesor Wheelis uważa również, że scenariusz ze szczurami, faworyzowany przez wielu historyków, pomija kluczową zasadę średniowiecznej wojny oblężniczej. Aby pozostać poza zasięgiem strzał i artylerii, oblegający często rozbijali obóz w odległości kilometra od twierdzy wroga – zwykle poza zasięgiem szczurów, które rzadko zapuszczają się dalej niż trzydzieści lub czterdzieści metrów od swojego gniazda. Por. M. Wheelis, Biological Warfare at the 1346 Siege of Kaffa, „Emerging Infectious Diseases” 2002, vol. 8, no. 9, s. 971–975.

Cyt. za: P. Ziegler, The Black Death, Harper & Row, New York 1969, s. 16.