E-learning na uczelniach. Koncepcje, organizacja, wdrażanie - ebook

STRESZCZENIE

Książka, której zawartość zapowiada i prezentuje to streszczenie, powstała „na gorąco”, zaraz po pierwszym semestrze zajęć przeprowadzonych metodami e-learningu. Autorzy poszczególnych rozdziałów książki stanęli przed koniecznością przeniesienia – praktycznie z dnia na dzień – nauczania tradycyjnego (kontaktowego) do formy nauczania wirtualnego. Radzili sobie z tym rozmaicie i w kolejnych rozdziałach tej książki podzielili się przemyśleniami, doświadczeniami i wynikami. Udostępniamy te wiadomości Czytelnikom z różnych uczelni, chociaż trzeba odnotować, że zgromadzone były na uczelni technicznej (AGH) i ta specyfika miała wpływ na wybór metod i na konieczność pokonywania specyficznych ograniczeń.

W momencie rozpoczęcia pisania tej książki (w czerwcu 2020 roku) na rynku nie było żadnej pozycji o podobnym profilu, więc autorzy pisali rozdziały, traktując swoją pracę jak „przecieranie szlaku w nieznane”. W październiku 2020 roku pojawiły się już pierwsze książki na podobny temat , . Porównując jednak zawartość tej książki z tymi (a także innymi) opracowaniami na zbliżony temat stwierdziłem, że niniejsza książka zawiera elementy oryginalne, niebędące w żadnym stopniu powtórzeniem tego, co inni autorzy napisali na zbliżony temat. Spróbuję w tym podsumowaniu wskazać te oryginalne elementy.

Wstęp ma wyłącznie charakter wprowadzający, ale już rozdział zatytułowany Metoda udostępniania studentom wykładów do samodzielnie aktywnie sterowanego ich przyswajania zawiera propozycję udostępniania studentom treści wykładów utworzonych na bazie typowych prezentacji PowerPoint, ale z dodaniem animacji (pozwalających przedstawiać rozważane zagadnienia krok po kroku), a także – co ważne – głosowego komentarza do każdego slajdu, który studenci mogą dowolnie odtwarzać, wiążąc samodzielnie obraz z komentarzem. Zasadniczą zaletą proponowanej metody jest to, że student musi sam aktywnie sterować procesem przyswajania wiedzy, dzięki czemu lepiej i trwalej ją rejestruje w pamięci oraz skuteczniej potrafi wykorzystać w razie potrzeby.

Inny sposób przeniesienia nauczania tradycyjnego do e-learningu opisuje rozdział Kształcenie w zakresie podstaw elektroniki wspomagane technikami e-learningowymi. Pokazano w nim, jak przy użyciu stosunkowo prostego narzędzia (Moodle) można prowadzić zdalne nauczanie trudnych zagadnień związanych z podstawami elektroniki. Autor, mający bogate wieloletnie doświadczenie w stosowaniu e-learningu, opisuje także metodykę jego wdrażania – od próby na małej grupie, do mocnego oparcia nauczania na wypróbowanym narzędziu, jakim jest środowisko Moodle. W rozdziale opisano także użycie do celu kształcenia w zakresie podstaw elektroniki symulatora SPICE oraz zaprezentowano pomysłowe zastosowanie wizualizera. Proponowane są także rozwiązania bazujące na systemach wideokonferencyjnych (dokładniej omawiane w następnych rozdziałach książki, ale w omawianym rozdziale przedstawione i omówione wstępnie). Ważną częścią jest omówienie pomysłowych sposobów użycia laboratoriów sprzętowych w nauczaniu na odległość, a także ciekawe zasugerowanie metody e-learningu opartej na wideodydaktyce.

Przy zdalnym nauczaniu na uczelni technicznej (a także na innych uczelniach w zakresie przedmiotów silnie opartych na eksperymencie) ważnym i trudnym zagadnieniem jest znalezienie sposobu zastąpienia ćwiczeń laboratoryjnych ich najlepszym zdalnym odpowiednikiem. Wiele oryginalnych pomysłów, jak to osiągnąć i co w ten sposób można uzyskać, zawiera rozdział Metodyka zdalnego prowadzenia ćwiczeń laboratoryjnych z obszaru automatyki. Pokazano w nim, że nawet gdy student nie ma fizycznego dostępu do aparatury laboratoryjnej, może realizować proces dydaktyczny z wykorzystaniem rozszerzonych modeli symulacyjnych. Takie wielowariantowe modele emulujące obiekty rzeczywiste pozwalają na syntezę i badanie projektowanych układów regulacji. W omawianym rozdziale przedyskutowano także możliwości, jakie dają niektóre pakiety oprogramowania, między innymi Simscape, oraz modelowania wielodomenowego. Studium przypadku wykorzystane do opracowania indywidualnych projektów studenckich wykazało ogromne zaangażowanie uczestników kursów.

Opisane w rozdziale rozwiązania nawiązują wprost – zgodnie z tytułem – do ćwiczeń laboratoryjnych z obszaru automatyki, ale ze względu na metodologicznie pogłębione podejście do tematu mogą być źródłem inspiracji dla wielu nauczycieli akademickich uczelniach o różnym charakterze – jeśli tylko składnik eksperymentu laboratoryjnego odgrywa w nich jakąś istotną rolę dydaktyczną.

Podobną tematykę (przenoszenie do cyberprzestrzeni ćwiczeń, które normalnie wykonywane były w uczelnianych laboratoriach) można znaleźć także w rozdziale zatytułowanym Zdalne przeprowadzanie ćwiczeń laboratoryjnych przy użyciu rzeczywistej aparatury do przedmiotu Integracja systemów pomiarowych. Opisane są w nim zasady prowadzenia zajęć laboratoryjnych na odległość, zdefiniowane stanowiska laboratoryjne oraz zaproponowane wypróbowane przez autora zasady zdalnej komunikacji.

Ogólne rozważania w tym rozdziale ilustrują bardzo korzystnie konkretne przykłady zdalnie przeprowadzonych (z powodzeniem!) ćwiczeń laboratoryjnych. Podniesiony jest również problem identyfikacji studentów, gdy z odrabianiem (zdalnym) ćwiczeń laboratoryjnych wiąże się ich ocena. Problem ten jest podnoszony także w innych rozdziałach, gdyż przy zdalnym nauczaniu jest jednym z najtrudniejszych do rozwiązania. Pomysłowość studentów jest w tym obszarze ogromna, a zgodnie z zasadą „miecza i tarczy” – prowadzący zajęcia musi wyprzedzać sprytne pomysły studentów, żeby upewnić się, że ocenianą w danym momencie osobą jest ten właśnie student, a nie ktoś, kto się tylko za niego podaje.

Zagadnienia zdalnego prowadzenia ćwiczeń laboratoryjnych w jeszcze innym obszarze problemowym są treścią rozdziału Nauczanie zdalne w programowaniu, robotyce i informatyce śledczej. Narzędzia i metody prowadzenia laboratoriów. Ciekawostką jest tu w szczególności laboratorium informatyki śledczej, wnoszące wiele unikatowych problemów i unikatowych rozwiązań. Ciekawie opisana jest też metodyka „zwirtualizowania” laboratorium robotyki. Natomiast laboratorium programowania, w którym autorka rozdziału prowadziła zajęcia z użyciem języka Python, stosunkowo łatwo było przenieść do internetu, bo tam aktywność studentów zamyka się w schematach alfanumerycznych. Niemniej dla nauczycieli akademickich zajmujących się kształceniem studentów informatyki (na uczelniach technicznych i uniwersytetach) rozdział ten powinien być źródłem bardzo cennych informacji.

Rozdział zatytułowany E-learning w realizacji zajęć wykładowych i laboratoryjnych z zakresu systemów automatyki budynkowej wprowadza bardzo dużo innowacyjnych elementów dotyczących nauczania na odległość. Omówione jest w nim uczenie przez działanie, szczególnie cenne przy nabywaniu nie tylko wiedzy, lecz także praktycznych kwalifikacji. Przybliżone są: formuła zajęć mieszanych, system zarządzania procesem uczenia, odwrócona klasa i wirtualna klasa. To bardzo bogaty zasób wiedzy i cenne źródło inspiracji dla własnych działań wszystkich nauczycieli akademickich borykających się z trudami e-learningu.

Cennym elementem jest także przedstawiony w rozdziale podział na synchroniczny i asynchroniczny sposób uczenia. Temu zagadnieniu w opracowaniach dotyczących e-learningu poświęca się zwykle zdecydowanie za mało miejsca. Ciekawym elementem rozważań autora omawianego rozdziału jest też tak zwana mapa myśli wykorzystywana podczas zdalnego nauczania studentów. Wszystkie rozważania ogólne w tym rozdziale są oparte na solidnej bazie doświadczeń autora przy nauczaniu na kilku wydziałach AGH problematyki automatyki budynkowej, kojarzonej często z tak zwanymi inteligentnymi domami i pojęciem smart city.

Bardzo ambitny cel postawiły sobie autorki rozdziału zatytułowanego Przygotowanie studentów do badań naukowych poprzez korzystanie z e-learningu na sprzętowych zajęciach laboratoryjnych. Usiłowały (z dobrym skutkiem!) tak pokierować procesem zdalnego nauczania (w zakresie inżynierii biomedycznej), żeby nie tylko osiągnąć cel w postaci przekazania studentom określonej porcji wiedzy, lecz także dodatkowo przygotować ich do samodzielnej pracy badawczej (w przyszłości). Wydaje się, że wskazane w omawianym rozdziale metody powinny być źródłem inspiracji dla wielu nauczycieli akademickich, niezależnie od tego, jakich przedmiotów nauczają. Poruszony został też problem unikatowości tematów badawczych przydzielanych poszczególnym studentom, gdy jest ich wielu.

Ambitną próbę uogólnienia problematyki omawianej w kontekście przeniesienia na płaszczyznę e-learningu konkretnych zajęć audytoryjnych i laboratoryjnych zawiera rozdział Wyzwania i bariery w nauczaniu online elektroniki. Za szczególnie ciekawy uznać tu można podrozdział Ideały i codzienność, w którym autor konfrontuje różne teoretyczne modele e-learningu z ich praktyczną stosowalnością. W rozdziale omówione są także narzędzia wspierające wirtualne zajęcia laboratoryjne: SPICE i KiCad. Cennym elementem rozdziału jest też omówienie tego, jak zajęcia laboratoryjne online udaje się zrealizować w praktyce.

Przeniesienie zajęć z formy realizacji stacjonarnej do formy wirtualnej wymaga często ich modyfikacji. Zbiór spostrzeżeń i doświadczeń z tym związanych można znaleźć w rozdziale Modyfikacje zajęć stacjonarnych pod kątem realizacji w formie wirtualnej na przykładzie przedmiotu Sieci transmisji danych. Przeciwstawiono tryb realizacji zajęć przed przejściem na tryb zdalny oraz modyfikacje metodyki prowadzenia zajęć w przypadku konieczności realizacji zajęć zdalnych. Rozważono osobno: wykłady, laboratoria i zajęcia projektowe. Cenną częścią tego rozdziału są obszerne informacje na temat uzyskanych opinii studentów na temat prowadzenia zwirtualizowanych konwersatoriów.

Prowadzenie w formie e-learningu różnych zajęć, podczas których wiedza i kompetencje praktyczne prowadzących muszą być przekazane uczącej się młodzieży – to (mimo opisywanych w innych rozdziałach trudności) łatwiejsza część zadania. Największe kłopoty pojawiają się, gdy trzeba na odległość badać wiedzę studentów i oceniać ich kwalifikacje. Jest to poważny problem nawet przy sprawdzianie wiedzy przed laboratorium, jeszcze trudniej jest z kolokwiami i egzaminami, a szczytem skomplikowania jest prowadzenie w sposób zdalny egzaminów dyplomowych zwanych „obroną” pracy licencjackiej, inżynierskiej lub magisterskiej. Problematyka ta omówiona jest bardzo obszernie w rozdziale Obrony online – wyzwania, problemy, doświadczenia. W rozdziale tym opisano najpierw podstawy i wymagania prawne związane z dyplomowaniem na studiach wyższych, zajęto się problemem organizacji i przeprowadzania obron, a na końcu mocno podkreślono zagadnienia związane z bezpieczeństwem.

Jeszcze trudniejszym (w stosunku do omawianego w poprzednim akapicie) zadaniem pojawiającym się przy nauczaniu zdalnym jest budowa i utrzymanie autorytetu nauczyciela akademickiego. Temu frapującemu tematowi poświęcony jest rozdział Autorytet nauczyciela akademickiego – jak budować i utrzymać w nauczaniu zdalnym?. Wyjaśniono w nim, czym jest autorytet, dlaczego warto i jak świadomie go budować. Podkreślono bardzo ważny czynnik, jakim jest w każdym nauczaniu wzajemny szacunek studenta i profesora. Rozważania ogólne umiejętnie powiązano z możliwościami, jakie w obszarze budowy i utrzymania autorytetu stwarzają techniki informatyczne wykorzystywane przy zdalnym nauczaniu. W końcowej części nawiązano do bardzo aktualnego obecnie uczenia się przez całe życie i ważnego elementu: wzajemnego wspierania się autorytetów.

W wielu opracowaniach na temat e-learningu uwaga autorów skupia się głównie na tym, jak przekazywać wiedzę na odległość i jak kontrolować skuteczność tego przekazu. Tymczasem e-learning jest procesem wieloaspektowym, szczególnie gdy celem kształcenia nie jest tylko przekazywanie wiedzy, lecz także nabywanie przez studentów określonych kompetencji, zwłaszcza kierowniczych (a taka przecież w przyszłości ma być rola absolwentów dobrych uczelni). Wskazany obszar problemowy jest przedmiotem rozdziału Wieloaspektowość e-learningu przy nabywaniu przez studentów kompetencji związanych z kierowaniem projektami i rozwojem architektury systemów IT. Tytuł jest długi, ale też problematyka poruszana w tym rozdziale okazuje się wyjątkowo rozległa. Omawiane są najpierw kompetencje architekta i kierownika projektu w branży informatycznej oraz uwarunkowania w nauczaniu zarządzania projektami informatycznymi. Potem przedstawiona jest analiza rozwiązań w nauczaniu zarządzania projektami informatycznymi i nauczanie bazujące na projektach. W dalszej kolejności opisywane są metody zdobywania i utrwalania wiedzy oraz kształtowania kompetencji społecznych. W drugiej części rozdziału ogólne zalecenia sformułowane w części pierwszej są przystosowywane do ich realizacji w warunkach e-learningu wymuszonego przez pandemię.

Pokrewny z rozdziałem wyżej wymienionym jest rozdział Metodyka myślenia projektowego w zdalnym nauczaniu. Przedstawiono w nim innowacyjną metodę nauczania opartą na metodyce myślenia projektowego, która jest nowością zarówno w tradycyjnym nauczaniu akademickim, jak i w e-learningu. Autor dzieli się odczuciami związanymi ze stosowaniem tej metody, przy czym ciekawie wiąże doświadczenia pozyskane podczas kształcenia prowadzonego na AGH z tymi zdobytymi za granicą, w szczególności na Uniwersytecie Stanforda. Oryginalnym elementem jest także przykładowy konspekt zajęć określający czynności edukatora z minutową precyzją.

Wszystkie wyżej omówione rozdziały są napisane z punktu widzenia osób prowadzących zajęcia. Przedstawiają, co i jak zrobił nauczyciel akademicki, natomiast w ograniczonym stopniu odnoszą się do tego, jakie skutki mają te wysiłki z punktu widzenia studentów. Dokładnie odwrotny punkt widzenia przedstawia rozdział Narzędzia, metody i organizacja zdalnego nauczania w laboratorium automatyki okiem studenta. Autor zebrał i usystematyzował spostrzeżenia, które pozwoliły mu na omówienie procesu zdalnego nauczania z pozycji odbiorców. Pierwszym dostrzeżonym wyróżnikiem zajęć prowadzonych w trybie online jest wysoka frekwencja studentów. W tradycyjnych wykładach, prowadzonych na sali wykładowej, ich udział bywa czasem zawstydzająco niski (na poziomie 20%). Tymczasem wykłady i inne zajęcia prowadzone w trybie e-learningu gromadzą zwykle około 90% uprawnionych studentów. W omawianym rozdziale zagadnienie to jest dokładnie omówione i opatrzone ciekawym komentarzem. Zostały też zebrane i przeanalizowane opinie i refleksje studentów związane z ich zdalnym udziałem w zajęciach. Przedstawione studium nie jest oczywiście pełne, a zebrane dane nie spełniają kryterium statystycznej reprezentatywności, ale dostarczają bardzo cennych informacji, pozwalających lepiej planować i prowadzić zajęcia dydaktyczne w formie e-learningu.

Między prowadzącymi zdalne zajęcia pracownikami uczelni a korzystającymi z tych zajęć studentami muszą istnieć narzędzia informatyczne i telekomunikacyjne, które pozwalają na realizację tego wirtualnego nauczania. Ich zbiorczą charakterystykę (wraz ze statystyką ich użycia) przedstawiono w rozdziale Metody i narzędzia wykorzystywane do nauczania zdalnego przez nauczycieli akademickich uczelni technicznej w okresie pandemii. Autor oparł się na własnych spostrzeżeniach i ustaleniach, ale szczególnie cenne są wnioski wynikające z badań ankietowych. Uzyskano ponad dwa tysiące ankiet, które wskazują na to, czego, jak i z jakim skutkiem używano w AGH do prowadzenia zdalnych zajęć dydaktycznych. Omówienie ankiet i wynikające z nich wnioski bardzo przejrzyście pokazano w omawianym rozdziale. Przedstawiono także uwagi i komentarze pochodzące zarówno od prowadzących zajęcia, jak i od korzystających z nich studentów.

Dokładniejsze przeanalizowanie narzędzi informatycznych nadających się do wykorzystania w e-learningu wygodnie jest zacząć od rozdziału zatytułowanego Zapewnienie spójności i aktualności materiałów dydaktycznych na przykładzie użycia narzędzia DokuWiki. Opisywane narzędzie nie jest stosowane wprost w procesie zdalnego nauczania, ale bardzo przydatne i wygodne przy tworzeniu i udostępnianiu materiałów dydaktycznych. Zaletą tego narzędzia jest możliwość szybkiego i wygodnego aktualizowania i modyfikowania treści udostępnianych materiałów dydaktycznych, co przy ogromnie szybkim rozwoju wiedzy naukowej, na której opieramy nasze wykłady i ćwiczenia dla studentów, jest zaletą o pierwszorzędnym znaczeniu. Rozdział dokładnie omawia właściwości DokuWiki jako narzędzia i zawiera przydatne wskazówki, jak tego narzędzia używać w typowych sytuacjach.

W rozdziale Wykorzystanie MS Teams do prowadzenia zajęć z podstaw elektrotechniki opisano tytułowe (najpopularniejsze) narzędzie teleinformatyczne, które pozwoliło wielu prowadzącym zajęcia na stosunkowo płynne przejście z formy zajęć „kontaktowych” do e-learningu. Scharakteryzowano rozważany przedmiot nauczania (podstawy elektrotechniki), opisano główne właściwości MS Teams jako narzędzia i przedstawiono wybrane doświadczenia związane ze stosowaniem go do zdalnego nauczania tego właśnie przedmiotu. Dodatkowo – czego tytuł rozdziału nie zapowiada – przedstawiono możliwości, jakie w zakresie e-learningu podstaw elektrotechniki daje wirtualne laboratorium elektroniczne Multisim.

Scharakteryzowany wyżej rozdział koncentrował uwagę na jednym tylko narzędziu do e-learningu, natomiast wyczerpujące studium dotyczące różnych narzędzi telekonferencyjnych możliwych do wykorzystania w procesie e-learningu przedstawia rozdział Analiza porównawcza popularnych narzędzi do pracy zdalnej w kontekście potrzeb wynikających ze specyfiki e-learningu w naukach technicznych. Ponieważ narzędzia te porównywano w zastosowaniu do „wirtualizacji” zajęć laboratoryjnych z informatyki – w rozdziale dość dużo miejsca zajmuje omówienie wymagań dotyczących tych zajęć. Następnie przybliżono następujące narzędzia: ClickMeeting, MS Teams (z wyeksponowaniem tych właściwości, które nie były przedstawione we wcześniej omawianym rozdziale), Cisco Webex, Zoom, BigBlueButton, Discord, Google Meet, Google Hangout, Skype i Signal. Autor podjął próbę wskazania, które z tych narzędzi do czego może być użyte: od „narzędzia do wszystkiego”, przez narzędzia do wykładów, ćwiczeń i konsultacji, aż do narzędzia do egzaminów.

Zapraszając i zachęcając do zapoznania się z treścią książki, wyrażam nadzieję, że będzie ona przydatna dla wielu nauczycieli akademickich zmuszonych do przeniesienia zajęć studenckich przez wiele lat prowadzonych w sposób tradycyjny – do sfery e-learningu. Dla nikogo nie jest to łatwe ani przyjemne, ale doświadczenia tych, którzy już przez to przeszli i zechcieli podzielić się w tej książce spostrzeżeniami, z pewnością ten proces ułatwią.

Ryszard Tadeusiewicz

AGH Akademia Górniczo-Hutnicza

Bibliografia

Czarkowski J.J., Malinowski M., Strzelec M., Tanaś M. (red.), Zdalne kształcenie akademickie dorosłych w czasie pandemii, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2020.

Brzostek-Pawłowska J., Zarys ewolucji e-learningu. Technologie, standardy, badania, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2020.WSTĘP

Ryszard Tadeusiewicz

AGH Akademia Górniczo-Hutnicza

Książka ta została przygotowana jako pokłosie przemyśleń, działań i związanych z nimi doświadczeń powstałych przy organizacji nauczania w trybie zdalnym studentów jednej z polskich wyższych uczelni. Wybrana została uczelnia techniczna (Akademia Górniczo-Hutnicza), ponieważ stwierdzono, że właśnie zdalne kształcenie w zakresie nauk technicznych nastręcza najwięcej trudności. Zasób wiedzy, jaki musi posiadać przyszły inżynier, obok wiadomości teoretycznych zawiera bowiem także spory zbiór umiejętności praktycznych, nabywanych zwykle w laboratoriach, w czasie ćwiczeń oraz prowadzonych doświadczeń, czyli w istocie prac badawczych. Jak się okazało, ta część tradycyjnego „kontaktowego” kształcenia była najtrudniejsza do przeniesienia ze świata realnego do rzeczywistości wirtualnej. To w tym zakresie autorzy poszczególnych rozdziałów zdobyli unikatowe doświadczenia i znaleźli oryginalne rozwiązania merytoryczne i organizacyjne. Książka zawiera kwintesencję doświadczeń i związanych z nimi przemyśleń, koncepcji organizacyjnych, a także konkretnych rozwiązań oraz ich praktycznych ocen.

Jest to jedno z wielu opracowań na temat e-learningu, jakie powstały w następstwie konieczności wdrażania na szeroką skalę zdalnego nauczania podczas pandemii koronawirusa w 2020 roku. Warto ją porównać np. z publikacją dotyczącą zdalnej edukacji w szkołach podstawowych i średnich . Szczegóły się różnią, natomiast generalne tezy są podobne. W odniesieniu do kształcenia na odległość w szkołach wyższych nieuzasadnione byłyby skrajnie krytyczne oceny skutków e-learningu w szkołach niższych szczebli przytaczane np. w artykule , ponieważ studenci szkół wyższych wykazują silniejszą motywację i dążą (w większości) do zdobycia rzetelnej wiedzy, a nie do oszukiwania przez pozorowany udział w zdalnych zajęciach i uzyskiwanie zaliczeń metodą oszukańczego przedstawiania wiedzy innych osób jako własnej. Oczywiście nie można idealizować i twierdzić, że wszyscy studenci w obliczu tej próby wykazali się odpowiedzialnością i dojrzałością – ale obserwacje nauczycieli akademickich są bardziej optymistyczne niż kasandryczne wizje prezentowane w odniesieniu do szkół podstawowych i średnich.

Treść książki oparto na doświadczeniach. Nie na teorii, jak w pozycji , nie na spekulacjach myślowych, tylko na konkretnych i sprawdzonych obserwacjach. Warto podkreślić, że pierwotny tytuł prezentowanej tu książki brzmiał: Kształcenie na odległość w naukach technicznych – koncepcje, organizacja, doświadczenia i bardzo dobrze korespondował z jej zawartością. Jednak w celu podkreślenia uniwersalności opisanych doświadczeń organizacyjnych, wypracowanych koncepcji i rozwiązań, które mogą być wykorzystane również przez pracowników dydaktycznych uczelni wyższych wszelkiego typu, ustalono tytuł książki w obecnym brzmieniu. Wypada jednak uprzedzić Czytelnika, że w książce dominują zagadnienia związane z kształceniem zdalnym na uczelni technicznej, bo taką wiedzę zdobyli autorzy i takimi „jeszcze ciepłymi” osiągnięciami mogli się podzielić.

Opracowanie zawiera część związaną z konkretnymi narzędziami do prowadzenia e-learningu – są one oceniane, porównywane i poddawane wielostronnej dyskusji. To bardzo ważne i potrzebne treści, nie wystarczy bowiem mieć dostęp do określonych programów obsługujących zdalne nauczanie, trzeba też skorzystać z doświadczeń tych, którzy ich użyli i uzyskali określone skutki. Tego się nie wyczyta się w instrukcji obsługi oferowanej przez producenta.

Prezentowane i opisywane narzędzia informatyczne do e-learningu w momencie pisania książki były nowoczesne i chętnie stosowane. Jednak trzeba wziąć pod uwagę, że postęp w zakresie systemów informatycznych jest bardzo szybki, więc po pewnym czasie będą one zapewne zastąpione nowymi. W związku z tym techniczne treści zostały celowo umieszczone w końcowej części książki, którą po pewnym czasie trzeba będzie czytać ze świadomością konieczności uwzględnienia także wprowadzonych w tym czasie zmian. Natomiast w pierwszych częściach przekazano wiadomości, które się (zapewne) tak szybko nie zdezaktualizują. Są to sposoby zdalnego prowadzenia wykładów i ćwiczeń, zwłaszcza laboratoryjnych. Przedstawione pomysły i rozwiązania autorów mogą być źródłem inspiracji dla innych nauczycieli akademickich – niezależnie od tego, jakich przedmiotów nauczają i jakich narzędzi używają.

Bardzo trudnym elementem przy nauczaniu zdalnym jest kontrola i certyfikacja wiedzy uczniów i studentów. Pewną ilustracją tego problemu są wyniki międzynarodowego konkursu matematycznego „Kangur” przeprowadzonego w roku 2020, w dobie pandemii koronawirusa. W kategorii obejmującej uczniów I i II klasy szkół podstawowych w poprzednich latach, gdy dzieci rozwiązywały zadania konkursowe w szkole, pod kontrolą nauczycieli, maksymalną ocenę z testu konkursowego otrzymało 8 uczniów. W roku 2020, gdy zadania konkursowe były rozwiązywane zdalnie (w domu), a wyniki przesyłane przez internet, maksymalne wyniki uzyskało 3152 uczniów. Sprawa chyba nie wymaga komentarza. Z tego względu zwłaszcza część Jak kontrolować wiedzę studenta bez osobistego kontaktu jest godna szczególnej uwagi.

Wymuszone sytuacją panującą w 2020 roku użycie metod i technik nauczania zdalnego wywołało też u niektórych nauczycieli akademickich pewne refleksje ogólniejszej natury, zebrane w części czwartej prezentowanej książki. Wydaje się, że może być ona dla Czytelnika bazą do własnych przemyśleń – zgodnych z tymi zawartymi w książce lub polemicznych. W gronie autorów tej książki proponujemy pewien punkt startowy i zachęcamy do myślenia o nauczaniu zdalnym nie tylko w kategoriach rzemiosła, lecz także swego rodzaju sztuki.

Doświadczenia dotyczące zdalnego nauczania były gromadzone i opisywane głównie przez naukowców prowadzących konkretne i bardzo zróżnicowane merytorycznie zajęcia – a ich doświadczenia wypełniają większą część książki.Jednak ważny jest też odbiór tych wysiłków przez tych, do których są adresowane, czyli studentów. W związku z tym w piątej części książki zebrano (na ile się to udało zrobić) ich opinie i spostrzeżenia. Nie są one może zbyt odkrywcze, ale zdecydowanie są godne uwagi.

Książka oczywiście nie wyczerpuje wszystkich zawartych w niej problemów. Jednak spisane na gorąco „wiadomości z pola walki” zdecydowanie zasługują na to, by się nad nimi pochylić. Nawet po to, żeby uporządkować własne spostrzeżenia i przemyślenia i może napisać samemu następną książkę.

Bibliografia

Pyżalski J. (red.), Edukacja w czasach pandemii wirusa COVID-19. Z dystansem o tym, co robimy obecnie jako nauczyciele, EduAkcja, Warszawa 2020.

Jakubowski M., Porażka e-edukacji, „Dziennik Gazeta Prawna” z 24–26 lipca 2020, nr 143, s. A18–A19.

Siemieniecka D., Siemieniecki B., Teorie kształcenia w świecie cyfrowym, Impuls, Kraków 2020.