Edukacja obywatelska w szkole. Teoria i praktyka - ebook

Wstęp

Edukacja obywatelska w szkole to pierwsze tak obszerne opracowanie zagadnień wchodzących w zakres dydaktyki wiedzy o społeczeństwie i szeroko rozumianej edukacji obywatelskiej. Przedmiot wiedza o społeczeństwie jest od wielu lat obecny w programach szkolnych, mimo to jedynym dotychczas opracowaniem o podobnej treści była publikacja D. Ura, M. Gensler, Wybrane problemy z metodyki nauczania wiedzy o społeczeństwie (Warszawa 1994). Pozycja ta jest od dawna niedostępna na rynku księgarskim, a zawarte w niej treści zdezaktualizowały się, gdyż były dostosowane do wizji nauczania przedmiotu w okresie poprzedzającym wprowadzoną w 1999 r. reformę systemu edukacji narodowej. Publikacje dla nauczycieli wiedzy o społeczeństwie, takie jak poradniki metodyczne lub pakiety edukacyjne, są najczęściej ściśle związane z konkretnymi programami nauczania lub projektami edukacyjnymi. Obejmują zatem tylko wybrane treści i dobrane do nich metody nauczania.

W ostatnich latach w dydaktyce przedmiotu zaszły poważne zmiany. Dotyczyły one zarówno doboru treści, jak i celów oraz metod nauczania (np. wprowadzenie metody projektu jako obowiązkowej w realizacji części zagadnień z wiedzy o społeczeństwie). Istotne zmiany wiążą się również z nowym, bardziej podmiotowym spojrzeniem na kwestie oceniania uczniów. Ich wyrazem są wymagania przedmiotowe, wewnątrzszkolny system oceniania oraz standardy wymagań związane z egzaminami zewnętrznymi.

Coraz więcej lat dzieli nas od czasów, gdy wiedza o społeczeństwie była jednym z najbardziej upolitycznionych przedmiotów. Zmiany treści nauczania oraz mocny akcent położony na kształcenie kompetencji społecznych i obywatelskich sprawiły, że jest to obecnie przedmiot nauczania o wysokim stopniu użyteczności społecznej. Systematycznie wzrasta też jego ranga, czego wyrazem było wprowadzenie wiedzy o społeczeństwie na listę przedmiotów maturalnych, a ostatnio również uwzględnienie zagadnień z tego przedmiotu w egzaminie gimnazjalnym. Wyniki z egzaminu maturalnego z wiedzy o społeczeństwie są obecnie przepustką na wiele kierunków studiów.

Edukacja obywatelska w szkole została pomyślana jako podręcznik dla obecnych i przyszłych nauczycieli. Zawiera wskazówki dotyczące nie tylko lekcji wiedzy o społeczeństwie, ale również wybranych form pozalekcyjnych i pozaszkolnych, do których organizowania jest zobowiązana szkoła. O takim doborze treści zdecydowała wyjątkowa rola szkoły w procesie edukacji obywatelskiej społeczeństwa.

Książka zawiera omówienie niezbędnych zagadnień teoretycznych, ale przede wszystkim koncentruje się na praktycznych aspektach warsztatu pracy nauczyciela wiedzy o społeczeństwie. Wykorzystano liczne opracowania z zakresu dydaktyki ogólnej i pedagogiki. Wiele pomysłów i inspiracji zaczerpnięto także z dorobku dydaktyki historii.

W odczuciu Autorów najważniejszą częścią opracowania są liczne przykłady rozwiązań praktycznych możliwych do zastosowania na zajęciach. Większość z nich jest wynikiem doświad­czenia Autorów, którzy w praktyce zawodowej przez wiele lat łączyli pracę nauczyciela wiedzy o społeczeństwie z pełnieniem takich funkcji jak doradca metodyczny, nauczyciel konsultant, wykładowca na studiach podyplomowych, przewodniczący zespołu egzaminatorów wiedzy o społeczeństwie oraz członek komisji w eliminacjach okręgowych olimpiad przedmiotowych. Wszystkie propozycje przedstawione w książce odnoszą się do treści nauczania zawartych w nowej Podstawie programowej kształcenia ogólnego z 2008 r. (przy każdym przykładzie wskazano odpowiednie treści Podstawy programowej) i mają charakter uniwersalny, a więc mogą być stosowane wraz z dowolnie wybranym programem nauczania i podręcznikiem.

Mamy nadzieję, że przedstawione w poradniku rozwiązania okażą się przydatne dla tych, którzy rozpoczynają przygodę z edukacją obywatelską, a dla doświadczonych nauczycieli staną się inspiracją do dalszych poszukiwań.

Liczymy, że Edukacja obywatelska w szkole spotka się z zainteresowaniem wszystkich, którym zależy na jakości edukacji obywatelskiej i będzie głosem w dyskusji nad strategią budowy społeczeństwa obywatelskiego w Polsce.

Autorzy2 Cele edukacji obywatelskiej

2.1. Cele edukacji obywatelskiej we współczesnej szkole

Pod adresem szkolnej edukacji zarówno społeczeństwo, jak i władze zawsze zgłaszały różne postulaty związane z kreowaniem modelu absolwenta. Szkoła jest elementem systemu państwowego, dlatego aktualnie sprawujący władzę mają największy, instytucjonalny wpływ na jej funkcjonowanie. Ale, oprócz obowiązującego w danym okresie porządku prawnego i realizowanej polityki oświatowej, istnieje wiele innych przyczyn, które sprawiają, że szkoła wciąż się zmienia. Do najważniejszych uwarunkowań należy postęp naukowy i cywilizacyjny, który powoduje, że zmieniają się społeczne oczekiwania co do efektów kształcenia. Obecnie zobiektywizowano przekonanie, że należy odejść od nauczania encyklopedycznego na rzecz kształcenia umiejętności oraz przygotowania młodych ludzi do edukacji trwającej całe życie. Są to główne powody, dla których reformowanie współczesnego systemu edukacji obejmuje przede wszystkim weryfikację treści i metod nauczania. Na edukacji obywatelskiej spoczywa w ogromnym stopniu odpowiedzialność za wyposażenie młodego człowieka w wiedzę, umiejętności i postawy umożliwiające mu zaangażowanie i skuteczne uczestniczenie w życiu społecznym, politycznym i gospodarczym.

Przesłanki te powodują, że treści nauczania wiedzy o społeczeństwie – zgodnie z wdrażaną od 2009 r. Podstawą programową kształcenia ogólnego^() – obejmują obszary merytoryczne związanych z wieloma aspektami funkcjonowania społeczeństwa. Ilustruje to schemat 1 na s. 40.

Schemat 1

Podstawa programowa dla przedmiotu wiedza o społeczeństwie zawiera pięć ogólnych celów nauczania. Są one realizowane na III i IV etapie w coraz bardziej rozwiniętej formie: wykorzystanie i tworzenie informacji, rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów, współdziałanie w celach publicznych, znajomość zasad i procedur demokracji, znajomość podstaw ustroju Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto na każdym etapie wskazano dodatkowy, szósty cel ogólny wynikający z potrzeb związanych z wiekiem uczniów:

III etap – znajomość zasad gospodarki rynkowej,

IV etap – kształcenie w zakresie podstawowym – znajomość praw człowieka,

IV etap – kształcenie w zakresie rozszerzonym – dostrzeganie współzależności we współczesnym świecie.

Pogłębianie zakresu celów ogólnych na poszczególnych etapach kształcenia oznacza, że wymagania stawiane uczniom są coraz wyższe. Relacje między celami ogólnymi a wymaganiami edukacyjnymi ilustruje tabela 1 na s. 41^().

2.2. Funkcje celów kształcenia

We współczesnej szkole naczelnym postulatem dydaktycznym staje się ustalenie celów kształcenia. Są one określone na poziomie aktów prawnych (Podstawa programowa), dokumentów szkolnych (programy nauczania), a następnie na poziomie warsztatu pracy nauczyciela (plany wynikowe i scenariusze lekcji).

Tabela 1

III etap edukacyjny

(gimnazjum) – kształcenie obowiązkowe

IV etap edukacyjny

– kształcenie w zakresie podstawowym – obowiązkowe (szkoła ponadgimnazjalna)

IV etap edukacyjny

– kształcenie w zakresie rozszerzonym – fakultatywne (szkoła ponadgimnazjalna)

I. Wykorzystanie i tworzenie informacji

Uczeń:

● znajduje i wykorzystuje informacje na temat życia publicznego;

● wyraża własne zdanie w wybranych sprawach publicznych i uzasadnia je;

● jest otwarty na odmienne poglądy.

Uczeń:

● znajduje i wykorzystuje informacje na temat sposobu, w jaki prawo reguluje życie obywateli;

● wyraża własne zdanie w wybranych sprawach na różnych forach publicznych i uzasadnia je;

● jest otwarty na odmienne poglądy;

● gromadzi i wykorzystuje informacje potrzebne do zaplanowania dalszej nauki i kariery zawodowej.

Uczeń:

● znajduje

i wykorzystuje informacje na temat życia publicznego, krytycznie je analizuje, samodzielnie wyciąga wnioski;

● wyraża własne zdanie w wybranych sprawach w formie ustnej i pisemnej na różnych forach publicznych;

● przedstawia i uzasadnia poglądy odmienne od własnych.

II. Rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów

Uczeń:

● rozpoznaje problemy najbliższego otoczenia i szuka ich rozwiązań.

Uczeń:

● rozpoznaje prawne aspekty codziennych problemów życiowych i szuka ich rozwiązania.

Uczeń:

● rozpoznaje problemy w skali lokalnej, krajowej, europejskiej i globalnej oraz szuka ich rozwiązania;

● rozumie złożoność problemów społecznych i politycznych;

● dostrzega perspektywy różnych uczestników życia publicznego.

III. Współdziałanie w celach publicznych

Uczeń:

● współpracuje z innymi – planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.

Uczeń:

● współpracuje z innymi – planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich;

● sprawnie korzysta z procedur i możliwości, jakie stwarzają obywatelom instytucje życia publicznego;

● zna i stosuje zasady samoorganizacji i samopomocy.

Uczeń:

● współpracuje z innymi – planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje z nich;

● sprawnie korzysta z procedur i możliwości, jakie stwarzają obywatelom instytucje życia publicznego;

● zna i stosuje zasady samoorganizacji i samopomocy.

IV. Znajomość zasad i procedur demokracji

Uczeń:

● rozumie demokratyczne zasady i procedury, stosuje je w życiu szkoły oraz innych społeczności;

● rozpoznaje przypadki łamania norm demokratycznych i ocenia ich konsekwencje;

● wyjaśnia znaczenie indywidualnej i zbiorowej aktywności obywateli.

Uczeń:

● wyjaśnia znaczenie prawa dla funkcjonowania demokratycznego państwa i rozpoznaje przypadki jego łamania.

Uczeń:

● wyjaśnia demokratyczne zasady i procedury oraz stosuje je w codziennym życiu;

● charakteryzuje demokrację na tle innych ustrojów, ocenia działanie instytucji demokratycznych w Polsce i na świecie;

● ocenia rolę stowarzyszeń i organizacji obywatelskich oraz różnych form aktywności obywateli w funkcjonowaniu współczesnej demokracji.

V. Znajomość podstaw ustroju Rzeczypospolitej Polskiej

Uczeń:

● opisuje sposób działania władz publicznych i innych instytucji;

● wykorzystuje wiedzę o zasadach demokracji i ustroju Polski do rozumienia i oceny wydarzeń życia publicznego.

Uczeń:

● opisuje sposób i zakres działania organów władzy sądowniczej oraz organów ścigania w Rzeczypospolitej Polskiej.

Uczeń:

● opisuje sposób działania władz publicznych i innych podmiotów życia publicznego;

● wykorzystuje wiedzę o zasadach demokracji i ustroju Polski do interpretacji i oceny wydarzeń w życiu społecznym i politycznym; przedstawia prawa i obowiązki obywatela Rzeczypospolitej Polskiej;

● rozumie znaczenie prawa i praw człowieka w codziennym życiu obywatela oraz rozpoznaje przypadki ich łamania.

VI. Rozumienie zasad gospodarki rynkowej

VI. Znajomość praw człowieka

VI. Dostrzeganie współzależności we współczesnym świecie

Uczeń:

● rozumie procesy gospodarcze oraz zasady racjonalnego gospodarowania w życiu codziennym;

● analizuje możliwość dalszej nauki i kariery zawodowej.

Uczeń:

● wyjaśnia podstawowe prawa człowieka, rozpoznaje przypadki ich naruszania i wie, jak można je chronić.

Uczeń:

● przedstawia związki między swoim życiem a sytuacją społeczności lokalnej, sytuacją Polski, Europy i świata;

● wyjaśnia złożoność zjawisk społecznych, politycznych, ekonomicznych;

● uwzględnia perspektywę globalną w interpretacji tych zjawisk.

Prawidłowe określenie celów kształcenia pozwala na zaplanowanie i podjęcie skutecznego działania. O działaniu skutecznym można mówić, gdy możliwe jest stwierdzenie, że założony cel został osiągnięty. Należy zatem formułować cele w sposób ­realistyczny, ale także mierzalny – to znaczy, że istnieje sposób sprawdzenia, czy rzeczywiście cel został osiągnięty.

Wyznaczenie celu jest korzystne zarówno dla ucznia, jak i nauczyciela, ponieważ:

● dopinguje do działania;

● motywuje do lepszej pracy;

● wpływa na wybór celów szczegółowych;

● zachęca do dokładnego planowania działań;

● zmusza do ocenienia własnych mocnych i słabych stron;

● skłania do zbadania zasobów i potrzeb;

● motywuje do systematycznego obserwowania i oceniania własnych osiągnięć na drodze do celu;

● pozwala na efektywne działanie;

● zwiększa szansę na sukces dydaktyczny lub wychowawczy.

2.3. Rodzaje celów kształcenia

W dydaktyce najwcześniej pojawiła się refleksja na temat celów poznawczych. Szkoła miała służyć przekazaniu wiedzy nowemu pokoleniu. Z biegiem czasu widoczne było jednak coraz większe oczekiwanie władz oświatowych i społeczeństwa, aby szkoła kształciła również określone, niezbędne w dorosłym życiu umiejętności, a także, aby wychowywała. Te oczekiwania sprawiły, że w tradycyjnej dydaktyce określane były cele poznawcze, kształcące i wychowawcze, które wskazują pożądane zmiany w systemie wartości i postawach uczniów. W systemach niedemokratycznych szczególną wagę przykładano do wpajania uczniom określonego systemu wartości oraz kształtowania postaw i poglądów.

Obecnie najczęściej stosowany jest podział celów kształcenia na cele ogólne (kierunkowe, finalne), które określają docelowe, perspektywiczne cele całej edukacji szkolnej i są formułowane w odniesieniu do całości edukacji lub do jej etapu (ewentualnie cyklu kształcenia lub roku szkolnego), oraz cele szczegółowe.

Cele ogólne są idealistyczne, powszechnie akceptowalne i istotne z punktu widzenia ogólnego wykształcenia ucznia. Są jednak w dużym stopniu deklaratywne, mało precyzyjne, a przede wszystkim nie pozwalają na ustalenie, czy i kiedy dany cel został osiągnięty. Są bardziej ukierunkowane na nauczyciela niż na ucznia. Dla przykładu – cel: „kształcenie umiejętności analizy tekstów źródłowych” jest adresowany do nauczyciela, który ma podjąć stosowne działania, aby ten cel osiągnąć.

Cele ogólne opisywane są za pomocą rzeczowników: rozwijanie, zapoznawanie, kształtowanie. Realizacja tych celów ma charakter długofalowy – dotyczy cyklu edukacyjnego, roku szkolnego, semestru, natomiast trudno przełożyć tak sformułowane cele na działania podejmowane podczas pojedynczej lekcji lub cyklu lekcji. Wymagają zatem doprecyzowania, czyli ustalenia celów szczegółowych – operacyjnych możliwych do realizacji na poszczególnych lekcjach.

Cele operacyjne określają dokładnie, czego uczniowie nauczą się podczas danej jednostki lekcyjnej i są jednocześnie opisem wyników, jakie nauczyciel chce osiągnąć w toku pracy dydaktycznej. Są one przede wszystkim ukierunkowane na ucznia i ­formułowane za pomocą czasowników, tzw. operacyjnych. Obejmują wiedzę i umiejętności oraz postawy ucznia, a ich sformułowanie pozwala na sprawdzenie, czy dany cel został rzeczywiście osiągnięty. Cele operacyjne pozwala nauczycielowi skuteczniej planować pracę dydaktyczną, we właściwy sposób dobierać metody i środki dydaktyczne oraz budować narzędzia pomiaru dydaktycznego^().

2.4. Formułowanie celów kształcenia

Cele operacyjne są opisem pożądanych wyników w zakresie wiedzy, umiejętności lub postawy. Sformułowane są w sposób precyzyjny, mierzalny (sprawdzalny), jednoznaczny, logiczny i obserwowalny. Zapis celów operacyjnych składa się z: czasownika w formie czynnej (co uczeń wykona, co potrafi), dopełnienia (jakich treści dotyczy działanie ucznia) oraz warunku (czyli kryteriów osiągnięć).

Czynność polegająca na zamianie celu ogólnego na cele szczegółowe nazywa się operacjonalizacją celów. W rezultacie tego działania sformułowania celów ogólnych powinny ulec sprecyzowaniu, uszczegółowieniu, konkretyzacji, pozbawiania otoczki emocjonalnej, uprzedmiotowieniu celu^().

Aby sformułować cel operacyjny, należy cel ogólny rozpisać na czynności, jakie uczeń musi wykonać, aby osiągnąć cel ogólny. Trzeba także opisać warunki towarzyszące czynności, którą uczeń będzie wykonywał (z czego może lub musi korzystać, na jakiej aparaturze będzie daną czynność wykonywał). Należy też określić zakładaną sprawność, którą uczeń powinien osiągnąć w odniesieniu do tej czynności. Cele operacyjne można sformułować dla każdej jednostki lekcyjnej i dla każdego z jej ­elementów.

Procedura operacjonalizacji celów

1. Sformułuj cel ogólny i przeprowadź jego analizę i odczytaj sens.

2. Wyobraź sobie, czym powinien charakteryzować się uczeń spełniający wybrany cel, co go odróżnia od innych, jak poznasz, że cel został osiągnięty.

3. Zastanów się, jakie czynności uczeń powinien wykonać, by udowodnić, że cel ogólny został osiągnięty. Zapisz luźne określenia dotyczące zachowań wyobrażonych uczniów osiągających cel ogólny. Nazwij te czynności. Używaj tzw. czasowników operacyjnych.

4. Przeprowadź selekcję i klasyfikację zapisów kierując się taksonomią celów nauczania. Sprawdź, czy wszystkie kategorie celów zostały uwzględnione, i ewentualnie uzupełnij kategorie deficytowe.

5. Sprawdź trafność celów operacyjnych. Czy na podstawie zadań zbudowanych do celów operacyjnych możesz oddzielić uczniów osiągających cel ogólny i nieosiągających tego celu. Jeżeli nie, to cele operacyjne nie składają się na cel ogólny, a procedurę formułowania celów należy ­powtórzyć^().

Przykład

Cel ogólny: rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów

Cele operacyjne, czyli działania uczniów, których osiągnięcie można sprawdzić, sformułowane na podstawie treści zawartych w Podstawie programowej:

IV etap edukacyjny – kształcenie w zakresie rozszerzonym^():

1. Życie zbiorowe i jego reguły

Uczeń:

● wyjaśnia pojęcia: społeczeństwo, zbiorowość, społeczność, wspólnota, norma społeczna, sankcja społeczna, instytucja społeczna, anomia, konflikt społeczny, negocjacje, mediacje, kompromis, konsens;

● charakteryzuje wybrane zbiorowości, społeczności, wspólnoty, społeczeństwa ze względu na obowiązujące w nich reguły i więzi;

● wymienia rodzaje norm społecznych i podaje ich przykłady;

● omawia wybrane sankcje społeczne;

● charakteryzuje funkcje systemu normatywnego;

● wymienia rodzaje i formy instytucji społecznych;

● omawia funkcje wybranych instytucji społecznych;

● wyjaśnia przyczyny i skutki anomii;

● ocenia skutki anomii;

● charakteryzuje przyczyny konfliktów społecznych;

● wymienia rodzaje konfliktów społecznych;

● charakteryzuje wybrane konflikty społeczne;

● omawia style rozwiązywania konfliktów;

● wymienia konsekwencje konfliktów społecznych.

Trafność i operacyjność tych celów może zostać sprawdzona odpowiednio zaprojektowanymi zada­niami, np.:

Zadanie 1. Wyjaśnij pojęcia: społeczeństwo, zbiorowość.

Zadanie 2. Wymień rodzaje norm społecznych funkcjonujących we współczesnym społeczeństwie polskim i podaj po jednym przykładzie do każdego rodzaju.

Zadanie 3. Wyjaśnij przyczyny i skutki anomii.

Podstawa programowa zawiera wykaz treści nauczania wraz z wykazem wymagań szczegółowych, czyli efektów realizacji założonych celów operacyjnych. Dotyczą one treści nauczania, które mogą być realizowane podczas więcej niż jednej jednostki lekcyjnej, dlatego powinny zostać doprecyzowane w programie nauczania oraz planach dydaktycznych – scenariuszach lekcji i systemach wymagań szkolnych. Sposób uszczegóławiania celów zawartych w Podstawie programowej przedstawia przykład na s. 46.

Przykład

Formułowanie szczegółowych celów kształcenia i wychowania na III etapie edukacyjnym (gim­nazjum)^():

Tabela 2

+-------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Cele zapisane w podstawie programowej | Szczegółowe cele edukacyjne | Szczegółowe cele wychowawcze |
+=======================================================+======================================================================================================================================+========================================================================================================================================+
| ● Wykorzystanie i tworzenie informacji | ● zapoznanie z wielością środków służących do tworzenia i przekazywania informacji; | ● kształtowanie postaw krytycyzmu; |
| | | |
| | ● doskonalenie umiejętności odróżniania opinii od faktów; | ● wskazywanie na zagrożenia, które mogą wynikać z nieodpowiedniego wykorzystania różnorodnych środków przekazu i tworzenia informacji; |
| | | |
| | ● odczytywanie i interpretowanie różnych informacji; | ● kształtowanie postaw tolerancji wobec różnorodnych opinii i postaw; |
| | | |
| | ● doskonalenie umiejętności przetwarzania informacji i ich prezentacji; | |
| | | |
| | ● zapoznanie z funkcjami, jakie pełnią media we współczesnym świecie; | |
| | | |
| | ● wskazanie, jak media i reklama mogą kształtować opinię publiczną; | |
+-------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| ● Rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów | ● wskazanie przyczyn powstawania konfliktów i ich rola w życiu społecznym; | ● kształtowanie postaw tolerancji wobec poglądów niezgodnych z własnymi; |
| | | |
| | ● zapoznanie z różnymi sposobami rozwiązywania konfliktów; | ● doskonalenie umiejętności rozwiązywania prostych konfliktów interpersonalnych; |
| | | |
| | ● kształtowanie umiejętności pozytywnego rozwiązywania konfliktów; | ● kształtowanie postaw sprzyjających rozwiązywaniu konfliktów w wyniku negocjacji; |
| | | |
| | ● doskonalenie umiejętności radzenia sobie w sytuacji konfliktu; | |
+-------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| ● Współdziałanie w sprawach publicznych | ● wskazanie na społeczną naturę człowieka i jego zachowanie z tego wynikające; | ● kształtowanie umiejętności dokonywania wyborów i ponoszenia ich konsekwencji; |
| | | |
| | ● przybliżenie zasad funkcjonowania grup społecznych i ról odgrywanych w społeczeństwie; | ● kształtowanie postaw prospołecznych nastawionych na innych; |
| | | |
| | ● zapoznanie z zasadami organizacji życia szkolnego, a także prawami i obowiązkami z tego wynikającymi; | ● promowanie aktywności społecznej; |
| | | |
| | ● kształtowanie aktywnego uczestnictwa (np. poprzez samorząd) w życiu szkoły; | ● rozwijanie postaw szacunku wobec dobra wspólnego; |
| | | |
| | ● uświadomienie konieczności prowadzenia działań publicznych związanych np. z obroną praw człowieka lub zagadnieniami ekologicznymi; | ● rozwijanie postaw etycznych i praworządnych; |
| | | |
| | | ● kształtowanie cnót obywatelskich; |
+-------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| | ● wskazywanie na rolę władz samorządowych w podejmowaniu spraw publicznych; | |
| | | |
| | ● kształtowanie zasad praworządności w sprawach publicznych; | |
| | | |
| | ● promowanie zasad społeczeństwa obywatelskiego; | |
| | | |
| | ● kształtowanie umiejętności formułowania oraz wypełniania druków i pism urzędowych; | |
+-------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| ● Znajomość zasad i procedur demokracji | ● zapoznanie z najważniejszymi zasadami demokracji i cechami państwa demokratycznego; | ● kształtowanie postaw otwartych wobec różnych poglądów politycznych; |
| | | |
| | ● przybliżenie procedur demokratycznych i wpływu obywateli na państwo; | ● rozwijanie zainteresowania zagadnieniami politycznymi jako wartości potrzebnej do zrozumienia współczesnego świata; |
| | | |
| | ● kształtowanie umiejętności wskazywania mocnych i słabych stron systemów demokratycznych, autorytarnych i totalitarnych; | ● praktyczne stosowanie procedur demokratycznych w życiu klasowym i szkolnym; |
| | | |
| | ● zapoznanie z teoriami na temat genezy narodu i państwa; | ● budowanie szacunku dla innych narodów i społeczności; |
| | | |
| | ● zapoznanie z różnymi ustrojami politycznymi; | |
| | | |
| | ● rozwijanie umiejętności wskazywania różnic między republiką a monarchią; | |
| | | |
| | ● przybliżenie zasad działania władz samorządowych w państwie demokratycznym; | |
| | | |
| | ● wskazanie na role partii politycznych i wyborów we współczesnej demokracji; | |
| | | |
| | ● zapoznanie z genezą i rolą instytucji międzynarodowych działających na rzecz demokracji; | |
| | | |
| | ● wskazanie roli kultury politycznej i etyki w życiu państwa demokratycznego; | |
+-------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| ● Znajomość podstaw ustroju Rzeczypospolitej Polskiej | ● prezentacja podstawowych zasad ustroju Rzeczypospolitej Polskiej i zadań władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej; | ● kształtowanie świadomości obowiązków wobec własnej ojczyzny oraz rozwijanie postawy patriotycznej; |
| | | |
| | ● zapoznanie z kierunkami polskiej polityki zagranicznej; | ● budzenie szacunku dla ojczyzny i symboli narodowych; |
| | | |
| | ● wskazanie na rolę symboliki narodowej i jej wartości dla całego narodu; | ● kształtowanie dumy z dziedzictwa kulturowego i osiągnięć narodu polskiego; |
| | | |
| | ● kształtowanie poszanowania odrębności kulturowej mniejszości narodowych mieszkających w Polsce; | |
| | | |
| | ● przybliżenie terminu obywatelstwo i sposobów jego nabywania; | |
+-------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| ● Rozumienie zasad gospodarki rynkowej | ● przybliżenie roli i funkcji pieniądza; | ● kształtowanie postaw, które sprzyjają etycznym zachowaniom; |
| | | |
| | ● doskonalenie umiejętności wykonywania najważniejszych operacji pieniężnych; | ● doskonalenie umiejętności analizowania własnych umiejętności (dobrych i słabych stron); |
| | | |
| | ● doskonalenie umiejętności planowania budżetu gospodarstwa domowego; | ● doskonalenie najważniejszych umiejętności umożliwiających poprawne reagowanie na sytuacje kryzysowe na rynku pracy; |
| | | |
| | ● ukazanie mechanizmów funkcjonowania gospodarki rynkowej; | ● świadome podejmowanie decyzji dotyczących przyszłości. |
| | | |
| | ● ukazanie zasad działania budżetu państwa i systemu podatkowego; | |
| | | |
| | ● określenie kierunku dalszej nauki; | |
| | | |
| | ● ukazanie przyczyn i skutków bezrobocia; | |
| | | |
| | ● kształtowanie umiejętności koniecznych przy szukaniu zatrudnienia; | |
| | | |
| | ● poznanie procedur zakładania własnej firmy i różnych form zatrudnienia; | |
| | | |
| | ● proponowanie zasad etycznych w gospodarce. | |
+-------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+

2.5. Taksonomie celów kształcenia

W literaturze można znaleźć wiele różnych taksonomii, czyli klasyfikacji celów według hierarchii ważności. W Polsce powszechnie stosowana jest klasyfikacja opracowana przez Bolesława Niemierko, który wyróżnia cztery rodzaje taksonomii celów stawianych szkolnej edukacji:

● taksonomia dziedziny emocjonalnej;

● taksonomia dziedziny światopoglądowej;

● taksonomia dziedziny praktycznej;

● taksonomia dziedziny poznawczej^().

Taksonomie są przydatne do budowania programów nauczania oraz planowania zajęć edukacyjnych, formułowania systemu wymagań szkolnych, tworzenia standardów wymagań egzaminacyjnych, a także do oceniania osiągnięć uczniów i komunikowania ich ocen. Mają też zastosowanie do różnego rodzaju analiz dydaktycznych.

Cele kształcenia przedstawione w taksonomiach mają hierarchiczny układ – od prostych do bardziej złożonych, przy czym kategorie niższe zawierają się w kategoriach wyższych. Oznacza to, że opanowanie wiadomości jest warunkiem niezbędnym pozyskania umiejętności, a umiejętność wykorzystania wiadomości jest cenniejsza niż samo odtworzenie nabytych wiadomości.

Powszechnie stosowana i mająca szerokie zastosowanie w praktyce szkolnej jest taksonomia celów poznawczych.

Taksonomia celów poznawczych

1. Wiadomości

A. Zapamiętanie wiadomości

B. Zrozumienie wiadomości

2. Umiejętności

C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych

D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych

Tabela 3

Poziom

Kategoria

Podkategoria

Czasowniki operacyjne

wiadomości

A. zapamiętywanie

znajomość terminów, faktów, procesów, przyczyn, skutków;

nazywa, wymienia, identyfikuje, rozpoznaje, definiuje;

B. rozumienie

znajomość zasad, związków między faktami, struktur, zasad postępowania, wykonywania określonych czynności i działań, zależności;

dobiera, streszcza, wyjaśnia, ilustruje, wyróżnia/rozróżnia, porządkuje;

umiejętności

C. stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych

naśladownictwo reguł i zasad z elementami innowacji;

charakteryzuje, klasyfikuje, określa, porównuje, przekonuje, rozwiązuje, krytykuje, konstruuje, stosuje, projektuje, bada, rozwiązuje;

D. stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych

analizowanie (rozpoznawanie cech), odkrywanie, syntetyzowanie, uogólnianie, ocenianie, wyjaśnianie (np. problemu).

analizuje, dowodzi, ocenia, odkrywa, wykrywa, proponuje, planuje, formułuje.

Przykład

Taksonomia celów nauczania wiedzy o społeczeństwie dla działu Polityka, ideologie, doktryny i programy polityczne – Podstawa programowa – IV etap edukacyjny zakres rozszerzony^()

Tabela 4

Zamierzone osiągnięcia ucznia – cele operacyjne

Poziom

Kategoria

wiadomości

A. Zapamiętywanie

Uczeń:

● wyjaśnia i stosuje pojęcia: polityka, działanie polityczne, proces decyzyjny, wartości polityczne, władza polityczna, kultura polityczna, konflikt wartości, konflikt interesów, debata publiczna, ideologia, doktryna, komunizm, nazizm, chrześcijańska demokracja, konserwatyzm, liberalizm, nacjonalizm, socjaldemokracja, socjalizm, lewica, centrum, prawica, solidaryzm społeczny, personalizm chrześcijański, interwencjonizm państwowy, subsydiarność (pomocniczość), społeczna gospodarka rynkowa, indywidualizm, sprawiedliwość społeczna, marketing polityczny, alienacja polityczna;

● wymienia strony konfliktów politycznych;

● wymienia wartości polityczne;

● wymienia środki sprawowania władzy politycznej.

B. Rozumienie

Uczeń:

wyjaśnia genezę konfliktów politycznych;

przedstawia typologie ośrodków decyzyjnych;

przedstawia klasyfikację doktryn politycznych;

omawia komponenty kultury politycznej;

wyjaśnia relacje między ideologią, doktryną polityczną a programem politycznym;

przedstawia założenia ideologii totalitarnych na wybranych przykładach;

przedstawia założenia wybranych współczesnych doktryn politycznych.

umiejętności

C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych

Uczeń:

analizuje wybrane konflikty wartości i interesów ujawniające się w debacie publicznej w Polsce;

omawia metody rozstrzygania konfliktów;

omawia negatywne i pozytywne skutki konfliktów politycznych;

określa funkcje polityki, władzy politycznej, kultury politycznej; demokratycznych wyborów, wartości politycznych;

charakteryzuje kulturę polityczną współczesnej Polski;

charakteryzuje sposób sprawowania władzy politycznej;

opisuje przebieg debaty publicznej na wybrany temat korzystając z różnych źródeł informacji;

omawia cechy procesu decyzyjnego;

sporządza katalog konfliktów wartości interesów występujących w debacie publicznej.

D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych

Uczeń:

ocenia jakość argumentacji uczestników wybranej debaty publicznej i formułuje własne stanowisko;

dokonuje analizy i oceny poziomu kultury politycznej obywateli RP;

dokonuje analizy porównawczej najważniejszych założeń programowych partii uczestniczących w wyborach;

wykazuje znaczenie ideologii w życiu publicznym;

przedstawia formy wywierania wpływu na wyborców przez komitety wyborcze partii politycznych.

2.6. Zastosowanie celów kształcenia

Cele kształcenia służą nauczycielowi do planowania pracy dydaktycznej, ale ich skuteczność jest większa, jeśli są również znane uczniom. Tak jak sformułowanie i wyznaczenie celu działa motywująco na nauczyciela, pomaga mu w planowaniu pracy, tak samo poznanie celów działa korzystnie na ucznia. Często uczniowie nie widzą uzasadnienia dla poznawania kolejnych treści i zadają pytanie – po co mam się tego uczyć? Czują się przytłoczeni ilością informacji szczegółowych, z których nie potrafią wyselekcjonować najważniejszych albo zwracają uwagę na informacje, które nie mają większego znaczenia z punktu widzenia całego procesu nauczania. Poinformowanie uczniów o celach lekcji pozwala im skupić uwagę na najistotniejszych problemach, ułatwia proces zapamiętywania informacji i jest zgodne z postulatami oceniania kształtującego^().

Najbardziej odpowiednim momentem poinformowania uczniów o celach jest początek lekcji. Nauczyciel może informację zapisać na tablicy lub rozdać w postaci kserokopii. Cele muszą być sformułowane w sposób komunikatywny dla ucznia. Często zachodzi potrzeba takiego przeformułowania celów zapisanych w planie wynikowym lub scenariuszu lekcji, aby stały się one dla ucznia zrozumiałe.

Przykład

Formułowanie celów ze względu na ich zrozumiałość dla uczniów:

Tabela 5

+----------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------+
| Uczniowie poznają: | Na dzisiejszej lekcji: |
+----------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------+
| ● zasady komunikacji międzyludzkiej; | ● poznacie zasady komunikowania się między ludźmi; |
+----------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------+
| ● katalog praw i wolności człowieka i obywatela. | ● poznacie rodzaje i treści konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela; |
+----------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------+
| Uczniowie zdobędą umiejętności: | |
+----------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------+
| ● stosowania demokratycznych procedur, np. negocjacji; | ● poznacie zasady prawidłowego procesu decyzyjnego, wyboru i stosowania technik decyzyjnych; |
+----------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------+
| ● charakteryzowania lokalnych organizacji pozarządowych. | ● będziecie potrafili określić cele, zadania i rodzaje lokalnych organizacji pozarządowych; |
| | |
| | poznacie przykłady podejmowanych przez nie działań. |
+----------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------+

Wykaz czasowników najczęściej wykorzystywanych do operacjonalizacji celów nauczania wiedzy o społeczeństwie^()

dokonać – zrobić coś, doprowadzić do skutku; urzeczywistnić, spełnić, osiągnąć (np. dokonać analizy i oceny funkcjonowania wybranej grupy społecznej)

dochodzić – uzyskać coś na drodze prawnej, podjąć starania o uzyskanie albo odzyskanie czegoś, powołując się na przepisy prawa, także: upomnieć się o coś, zażądać zadośćuczynienia (np. dochodzić swoich praw)

formułować – ujmować coś w odpowiednią formę słowną, wypowiadać, określać jakąś myśl dokładnie, zrozumiale, precyzować coś (np. sformułować własne stanowisko w sprawach publicznych)

korzystać – używać czegoś, użytkować coś, posługiwać się czymś jako narzędziem, środkiem itp. (np. korzystać z różnych źródeł informacji)

lokalizować – wyznaczać, określać miejsce czegoś; umiejscawiać (np. lokalizować ważne wydarzenia w czasie i przestrzeni)

ocenić – wydać opinię o kimś lub o czymś, wypowiedzieć sąd o wartości czegoś lub ­kogoś; osądzić (np. ocenić poziom kultury politycznej współczesnych polskich ­polityków)

odróżnić – dostrzec różnicę między kimś a kimś lub czymś a czymś, zaznaczyć tę różnicę; rozróżnić (np. odróżnić proces cywilny od procesu karnego)

określić – ująć w słowa, nadać nazwę, wymienić charakterystyczne cechy; wyrazić, nazywać, opisać, scharakteryzować (np. określić funkcje wybranej grupy społecznej)

omówić – wypowiedzieć w mowie lub piśmie sąd na jakiś temat, mówiąc rozpatrzyć, zanalizować jakiś problem (np. omówić charakter przemian społecznych w Polsce w okresie transformacji ustrojowej)

opracować – pracując nad czymś (np. nad pracą pisemną, rysunkiem, planem), nadać temu określoną formę, wykończoną w całości i w szczegółach (np. opracować wybrany temat, wykorzystując różnorodne formy przekazu)

podać – zakomunikować, przekazać jakąś informację, ogłosić, wymienić, zawiadomić (np. podać przykłady państw totalitarnych i autorytarnych)

porównać – zestawić ze sobą jakieś osoby lub rzeczy, aby znaleźć ich cechy wspólne i cechy różniące (np. porównać uprawnienia obywateli w państwie totalitarnym i autorytarnym)

przedstawić – zapoznać kogoś z czymś, dać komuś do obejrzenia, do akceptacji, pokazać w celu zaznajomienia kogoś z czymś, podać do wiadomości; okazać, przedłożyć, zaprezentować (np. przedstawić program polityczny wybranej polskiej partii)

przeprowadzić – wykonać jakąś czynność, zrealizować coś, dokonać czegoś, doprowadzić do rozwiązania, zakończenia czegoś (np. przeprowadzić głosowanie w określonej sprawie)

rozpoznać – zidentyfikować kogoś lub coś, wyróżniając spośród innych, utożsamić z kimś lub czymś znanym; rozróżnić (np. rozpoznać przypadki naruszenia swoich praw)

scharakteryzować – określić, opisać charakterystyczne cechy kogoś lub czegoś (np. scharakteryzować wzór obywatela w państwie demokratycznym)

sporządzić – wykonać, przygotować coś (np. sporządzić różnego typu pisma)

uzasadnić – poprzeć coś dowodami, argumentami, wykazać słuszność, prawdziwość czegoś; umotywować, uargumentować (np. uzasadnić tezę, że współczesne media stanowią tzw. czwartą władzę)

wskazać – zwrócić uwagę na coś, podkreślić coś (np. wskazać możliwości wpływania obywateli na decyzje podejmowane przez władze samorządowe)

wyjaśnić – uczynić coś jasnym, zrozumiałym; wytłumaczyć, objaśnić, zinterpretować (np. wyjaśnić pojęcia)

wykazać – udowodnić, przedstawić coś w sposób przekonujący, unaocznić coś komuś (np. wykazać wpływ przynależności jednostki do różnych grup na kształtowanie jej postaw)

wymienić – podać nazwę czegoś lub imię i nazwisko kogoś w pewnym porządku, w pewnej kolejności; wyliczyć (np. wymienić najważniejsze historyczne i współczesne dokumenty, w których zapisane zostały prawa człowieka)

wypełnić – wpisać tekst do odpowiednich rubryk jakiegoś formularza, jakiejś ankiety itp. (np. wypełnić druki urzędowe)

wyszukać – intensywnie szukając, znaleźć kogoś, coś (np. wyszukać stosowny akt i przepis prawny)

wyznaczyć – wskazać, określić miejsce, czas, wielkość, zakres czegoś; naznaczyć (np. wyznaczyć ­obszary i granice tolerancji)

zanalizować – zbadać analizując, poddać analizie; przemyśleć, rozpatrzyć, przestu­diować (np. dokonać analizy danych porównawczych o rozmieszczeniu Polonii na świecie)

zaprojektować – zamierzyć jakieś przedsięwzięcie i ułożyć jego plan (np. zaprojektować szkolny Dzień Praw Człowieka)Zalecana literatura

Społeczeństwo

Adamowski J., Media w państwie współczesnym, Warszawa 2001

Aronson E., Człowiek – istota społeczna, Warszawa 2004

Bauman Z., Socjologia, Poznań 2004

Berger P.L., Zaproszenie do socjologii, Warszawa 1997

Białobłocki T., Konopka M.N., Moroz J., Zacher L.W., Społeczeństwo informacyjne. Istota. Rozwój. Wyzwania, Warszawa 2006

Borkowski J., Podstawy psychologii społecznej, Warszawa 2003

Cialdini R.B., Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańsk 2004

Doliński D., Psychologia wpływu społecznego, Wrocław 2000

Giddens A., Socjologia, Warszawa 2005

Goodman N., Wstęp do socjologii, Poznań 2001

Hamer H., Rozwój umiejętności społecznych, Warszawa 1999

Merton R.K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa 2002

Olechnicki K., Załęcki P., Słownik socjologiczny, Toruń 1997

Sonczyk W., Media w Polsce. Zarys problematyki, Warszawa 1999

Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, red. K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa 2007

Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003

Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970

Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2003

Wojciszke B., Człowiek wśród ludzi, Warszawa 2002

Wojtaszczyk K.A., Jakubowski W., Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, Warszawa 2007

Wnuk-Lipiński E., Socjologia życia publicznego, Warszawa 2005

Ziembiński Z., Elementy socjologii, Poznań 1994

Polityka

Administracja publiczna, red. Boć J. Wrocław 2004

Antoszewski A., Herbut R., Systemy polityczne współczesnej Europy, Warszawa 2007

Baszkiewicz J., Powszechna historia ustrojów państwowych, Sopot 2001

Cebul K., Zendrowski R., Wstęp do nauki o polityce, państwie i prawie, Warszawa 2006

Chmaj M., Skrzydło W., System wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Zakamycze 2005

Cziomer E. (red.), Międzynarodowe stosunki polityczne, Kraków 2008

Cziomer E., Zyblikiewicz L.W., Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Warszawa 2005

Dahl R.A., O demokracji, Kraków 2000

Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, red. Antoszewski A., Herbut R. War­szawa 2008

Encyklopedia politologii, red. Żmigrodzki M., t. 1–5, Zakamycze 1999–2002

Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2004

Gulczyński M., Panorama systemów politycznych świata, Warszawa 2004

Heywood A., Politologia, Warszawa 2006

Historia idei politycznych: wybór tekstów, red. Filipowicz S. i inni, t. 1 i 2, Warszawa 2002

Integracja europejska, red. Wojtaszczyk K.A., Warszawa 2006

Krókowski J., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2002

Król M., Słownik demokracji, Warszawa 1999

Kuciński J., Podstawy wiedzy o państwie, Warszawa 2003

Kulesza W.T., Ideologie naszych czasów, Warszawa 1997

Lamentowicz W., Państwo współczesne, Warszawa 1996

Leksykon politologii, red. Antoszewski A., Herbut R. Wrocław 2004

Leoński Z., Samorząd terytorialny w RP, Warszawa 2002

Migalski M., Wojtasik W., Mazur M., Polski system partyjny, Warszawa 2006

Polityka społeczna, red. Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M., Warszawa 2008

Polskie prawo konstytucyjne, red. Skrzydło W., Lublin 2004

Prawo konstytucyjne, red. Witkowski Z., Toruń 2002

Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, red. Sarnecki P., Warszawa 2004

Skrzydło W., Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 r., Warszawa 2008

Słownik wiedzy o Sejmie, red. Preisner A., Warszawa 2001

Sobolewska-Myślik K., Partie i systemy partyjne na świecie, Warszawa 2004

Sokół W., Żmigrodzki M. (red.), Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, Lublin 2004

Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, red. Wojtaszczyk K.A., Jakubowski W., Warszawa 2007

System polityczny Rzeczypospolitej Polskiej, red. H. Lisicka, Wrocław 2005

Tokarczyk R., Współczesne doktryny polityczne, Kraków 2005

Winczorek P., Nauka o państwie, Warszawa 2005

Wojtaszczyk K.A., Partie polityczne w państwie demokratycznym, Warszawa 1998

Wojtaszczyk K.A., Kompendium wiedzy o państwie współczesnym, Warszawa 2000

Wojtaszczyk K.A., Współczesne systemy polityczne, Warszawa 2000

Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, red. Szmulik B., Żmigrodzki M., Lublin 2005

Żyro T., Wstęp do politologii, Warszawa 2004

Prawo

Bieranowski A., Bogdalski P., Goettel M., Prawo cywilne, Kraków 2006

Bojarski Ł., Płatek M., Z prawem na ty, Zakamycze 1999

Boratyński J., Podstawy prawa, Warszawa 2000

Encyklopedia prawa, red. Łopatka A., Warszawa 2001

Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2005

Gronowska B., Jasudowicz T., Balcerzak M., Lubiszewski M., Mizerski R., Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2005

Jabłońska-Bonca J., Postawy prawa dla ekonomistów, Warszawa 2000

Jabłońska-Bonca J., Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1996

Lewandowski J., Encyklopedia prawa, Warszawa 2006

Lewanowski J., Encyklopedia prawa w zarysie, Warszawa 2004

Mała encyklopedia prawa, red. Kalina-Prasznic U., Warszawa 2005

Sługocki J., Prawo administracyjne. Podstawowe zagadnienia ustrojowe, Warszawa 2007

Sozański J., Prawa człowieka w Unii Europejskiej: (po Traktacie Lizbońskim), Warszawa 2010

Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2003.

Wolności i prawa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, red. Chmaj M., Zakamycze 2006

Polska, Europa, świat

Barcz J., Kawecka-Wyrzykowska E., Michałowska-Gorywoda K., Integracja europejska, Warszawa 2007

Barcz J., Unia Europejska na rozstajach: Traktat z Lizbony: dynamika i główne kierunki reformy ustrojowej (wyd. 2), Warszawa 2010

Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2004

Encyklopedia Unii Europejskiej, red. Wojtaszczyk K.A., Warszawa 2004

Haliżak E., Kuźniar R., Veliński V. J. (red), Globalizacja a stosunki międzynarodowe, Bydgoszcz-Warszawa 2004

Kompendium Wiedzy o Unii Europejskiej, red. Małuszyńska E., Gruchman B., Warszawa 2007

Kuźniar R., Droga do wolności. Polityka zagraniczna III Rzeczypospolitej, Warszawa 2008

Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, red. Mojsiewicz C., Wrocław 2004

Leonard D., Przewodnik po Unii Europejskiej, Warszawa 2003

Łoś-Nowak T., Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy działania – zasięg, Wrocław 2004

Mały słownik stosunków międzynarodowych, red. Michałowska G., Warszawa 1999

Ruszkowski J., Górnicz E., Żurek M., Leksykon integracji europejskiej, Warszawa 2004

Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, red. Wojtaszczyk K. A., Jakubowski W., Warszawa 2007

Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, red. Haliżak E., Kuźniar R., Warszawa 2007

Współczesne stosunki międzynarodowe. Podręcznik akademicki, red. Łoś-Nowak T., Wrocław 2008

Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, red. R. Zięba, Toruń 2004.