Edukacja zdrowotna z elementami teorii wychowania - ebook

WSTĘP

Współczesne rozumienie zdrowia będącego teoretycznym fundamentem edukacji zdrowotnej stanowi przedmiot zainteresowania zarówno przedstawicieli profesji medycznych, jak i reprezentantów nauk społecznych czy też humanistycznych. Zainteresowanie to ma swoje umiejscowienie w interdyscyplinarnym rozumieniu zdrowia jako sumy komponentów somatycznego, psychologicznego, społecznego i duchowego. Występujące w populacji zachowania bionegatywne mobilizują szerokie gremium profesjonalistów z różnych dziedzin nauki do kooperacji w zakresie poszukiwania i wdrażania efektywnych rozwiązań kształtujących zachowania oraz świadomość zdrowotną społeczeństwa. Kształcenie i wychowywanie w zakresie dbałości o własne zdrowie poprzez modyfikację zachowań bionegatywnych stanowi wiodące założenie edukacji zdrowotnej. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom potencjalnych odbiorców problematykę edukacji zdrowotnej uzupełniono o zagadnienia teorii wychowania. Komplementarne postrzeganie edukacji zdrowotnej, jako oddziaływań zarówno kształceniowych jak i wychowawczych, charakteryzuje zwiększona efektywność i trwałość wprowadzonych zmian w zachowaniach biopozytywnych osób poddanych edukacji.

Nadrzędnym celem jaki przyświecał autorom opracowania było stworzenie swoistego kompendium wiedzy obejmującego zbiór elementarnych treści pedagogicznych pomocnych w opanowaniu materiału objętego programem kształcenia i ułatwiających odbiorcom współpracę z edukowanym (wychowankiem). Treści dotyczące metodyki edukacji zdrowotnej zostały ukazane w aspekcie projektowania programu edukacji zdrowotnej – podstawowego narzędzia w pracy zawodowej edukatora zdrowia.

Opracowanie może stanowić cenną pomoc dla osób kształcących się na różnych szczeblach edukacji – formalnym, nieformalnym i pozaformalnym. Adresowane jest do szerokiego grona odbiorców:

• studentów kierunków medycznych podejmujących albo kontynuujących naukę na studiach I lub II stopnia, którzy wymagają przygotowania do kontaktu z pacjentem podczas kształcenia praktycznego i wdrożenia do myślenia o pacjencie jako podmiocie oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych;

• uczestników studiów doktoranckich, którzy z racji przyszłej profesji zobowiązani są odbyć przygotowanie do wykonywania zawodu nauczyciela akademickiego;

• osób biorących udział w kształceniu podyplomowym kadr medycznych realizujących założenia programów specjalizacyjnych i kursów kwalifikacyjnych, w których obecna jest problematyka edukacji zdrowotnej;

• osób prowadzących działalność dydaktyczno-wychowawczą (np. nauczycieli akademickich, zawodowych edukatorów zdrowia, personelu medycznego, wychowawców, szkoleniowców) pozwalając im odświeżyć oraz usystematyzować posiadaną wiedzę.

Dobór treści został skorelowany z efektami kształcenia na kierunkach: dietetyka, fizjoterapia, pielęgniarstwo, położnictwo, ratownictwo medyczne i zdrowie publiczne w odniesieniu do zagadnień pedagogicznych. Niniejsze opracowanie może znaleźć zastosowanie w nauczaniu wybranych przedmiotów, np. edukacji zdrowotnej, pedagogiki zdrowia, dydaktyki medycznej, metodyki nauczania pierwszej pomocy.

Zawartość merytoryczna odzwierciedla rozkład tematów przewidzianych do realizacji na poszczególnych zajęciach dydaktycznych, co umożliwia dopasowanie materiału nauczania do potrzeb edukatora i edukowanego. Układ treści ma charakter schematyczny oparty głównie na zasadzie wyliczenia. Encyklopedyczny charakter opracowania poprawia jego przejrzystość oraz pozwala adresatom na szybkie dotarcie do poszukiwanych zagadnień. Dodatkową zaletą przewodnika dydaktycznego jest możliwość wykorzystania zawartych w nim treści w sposób aktywizujący edukowanych (wychowanków) poprzez tzw. nauczanie problemowe (ang. Problem Based Learning, PBL). Jest to strategia nauczania oparta na wykorzystaniu metody problemowej i technik aktywnych z jej zakresu. Czyni to proces kształcenia – w tym edukowania zdrowotnego – efektywnym, ponieważ mobilizuje edukowanego (wychowanka) do samodzielnego poszukiwania możliwych rozwiązań danej sytuacji problemowej. Takie problemowe podejście ma zastosowanie w kształceniu medycznym, natomiast w edukacji zdrowotnej jest pożądane ze względu na trwałość uzyskanych zmian zachowań zdrowotnych.

Przewodnik dydaktyczny ma budowę dwuczęściową. Pierwszą cześć poświęcono teoretyczno-praktycznym aspektom edukacji zdrowotnej, w sposób szczególny eksponując treści metodyczne związane z opracowaniem programu edukacji zdrowotnej. W drugiej części zaprezentowano podstawowe zagadnienia z zakresu teorii wychowania stanowiące uzupełnienie działań edukacyjnych.

Autorzy mają nadzieję, że niniejsze opracowanie spełni oczekiwania potencjalnych odbiorców w zakresie problematyki edukowania zdrowotnego, pozwalając na jednoczesne doskonalenie warsztatu metodycznego oraz inspirując do podejmowania wyzwań edukacyjnych na rzecz szeroko pojętego zdrowia jednostki i społeczności.

Autorzy1. PODSTAWOWE POJĘCIA

Alfabetyzm zdrowotny (ang. health literacy) – zasób podstawowych kompetencji oraz umiejętności z zakresu wiedzy o zdrowiu i jego uwarunkowaniach, umożliwiający pozyskiwanie, rozumienie i wykorzystywanie informacji medycznych w celu kształtowania stanu zdrowia. Alfabetyzm zdrowotny umożliwia sprawowanie kontroli nad własnym zdrowiem .

Andragogika (gr. andro – człowiek dorosły, agein – prowadzić) – pedagogika osób dorosłych. Nauka badająca kwestie edukacji osób dorosłych, w tym ich wychowania, kształcenia i samokształcenia .

Dydaktyka (gr. didasco – uczę/nauczam) – teoretyczna i praktyczna nauka o nauczaniu, uczeniu i uczeniu się, a także czynnikach je warunkujących. Jest to również system prawidłowości rządzących procesem kształcenia oraz metod, form i środków pomocnych w wywoływaniu u edukowanego zamierzonych i względnie trwałych zmian .

Edukacja pacjenta – szczególny rodzaj edukacji zdrowotnej. Ciąg następujących po sobie czynności edukacyjnych połączonych ze sobą logicznie i przyczynowo, mających za zadanie wywołać pożądaną zmianę w zachowaniu pacjenta. Ten rodzaj edukacji uczy pacjenta zachowań związanych z chorobą, ale może również wskazywać metody służące utrzymaniu zdrowia. Do współczesnych cech edukacji pacjenta należą:

• upodmiotowienie pacjenta,

• autonomia pacjenta,

• wspólne planowanie, w tym autodiagnoza potrzeb,

• zapewnienie pacjentowi udziału w procesie decyzyjnym,

• samostanowienie pacjenta .

Edukacja zdrowotna (ang. health education) – całożyciowy proces uczenia się ludzi jak żyć, aby zachować i doskonalić zdrowie własne i innych, a w przypadku wystąpienia choroby lub niepełnosprawności aktywnie uczestniczyć w jej leczeniu, radzić sobie i zmniejszać jej negatywne skutki .

Inkulturacja – przejmowanie przez człowieka dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń – proces uczenia się kultury danego społeczeństwa: jego tradycji, zwyczajów czy obrzędów .

Internalizacja – uwewnętrznianie. Stopniowe przyswajanie przez człowieka obcych wartości, norm czy też zasad i późniejsze uznawanie ich za własne .

Kształcenie – intencjonalny, planowy i systematyczny zespół oddziaływań dydaktycznych zapewniający edukowanemu wykształcenie ogólne lub zawodowe. Jest to również proces związany z czynnościami edukatora (nauczaniem) i czynnościami edukowanego (uczeniem się) .

Nauczanie – świadome i zaplanowane czynności edukatora, których zadaniem jest wywołanie pożądanych i trwałych zmian w osobowości i zachowaniu edukowanego w wyniku przekazu nowej wiedzy .

Opieka – czynności i/lub działania opiekuna (np. pracownika medycznego) podejmowane wobec podopiecznego (np. pacjenta), który z różnych przyczyn (np. choroby) nie jest w stanie samodzielnie zaspokajać własnych potrzeb. Podstawowymi elementami opieki są:

• podmiot opieki – podopieczny;

• przedmiot opieki – potrzeba;

• cel opieki – zaspokojenie potrzeby na określonym poziomie;

• treść opieki – metody i środki służące zaspokojeniu potrzeby.

Kategorie opieki w kontekście źródeł wsparcia:

• opieka nieformalna (naturalna, nieprofesjonalna) związana z istnieniem pierwotnej sieci wsparcia, do której zalicza się najczęściej członków rodziny, przyjaciół czy sąsiadów;

• opieka formalna (sformalizowana, profesjonalna) związana z istnieniem wtórnej sieci wsparcia, do której zalicza się osoby zawodowo zajmujące się udzielaniem pomocy, instytucje pomocowo-opiekuńcze, związki wyznaniowe czy stowarzyszenia .

Pedagogika (gr. paidagogos – prowadzący chłopca ) – nauka o wychowaniu, kształceniu i samokształceniu człowieka w ciągu całego życia . Działalność pedagogiczna zazwyczaj odnosi się do dzieci i młodzieży.

Pedagogika zdrowia – subdyscyplina pedagogiki tworząca teoretyczne podstawy wychowania zdrowotnego. Pedagogika zdrowia ma charakter interdyscyplinarny łącząc elementy pedagogiczne i medyczne. Głównym obszarem jej zainteresowania jest przede wszystkim edukacja zdrowotna, a w dalszej kolejności wychowanie zdrowotne .

Pedeutologia (gr. paideutes – wychowawca, logos – nauka) – dział pedagogiki zajmujący się problematyką zawodu nauczyciela .

Profilaktyka (gr. phylax – stróż) – synonim prewencji (zapobiegania). Działania podejmowane w celu zapobiegania wystąpieniu niepożądanych zachowań, zjawisk czy też stanów w danej populacji. Profilaktyka odnosi się nie tylko do sfery medycznej, ale również do innych sfer działalności człowieka. W tradycyjnym podziale wyróżnia się następujące fazy profilaktyki:

• pierwszorzędową (pierwotną) – obejmującą działania dotyczące zmniejszenia ryzyka zachorowania skierowane wobec całej populacji;

• drugorzędową (wtórną) – obejmującą działania dotyczące wczesnego wykrycia choroby i podjęcia terapii skierowane wobec określonej grupy (np. grupy ryzyka);

• trzeciorzędową (metafilaktykę) – obejmującą działania dotyczące zmniejszania negatywnych skutków danej choroby lub niepełnosprawności.

W aktualnym podziale wyróżnia się trzy typy profilaktyki:

• profilaktykę uniwersalną – obejmującą działania prewencyjne skierowane wobec całej populacji (np. populacji osób w danym wieku) bez względu na stopień narażenia na zachorowanie;

• profilaktykę selektywną – obejmującą działania prewencyjne skierowane wobec określonej grupy ryzyka;

• profilaktykę wskazującą – obejmującą działania prewencyjne skierowane wobec określonych osób w szczególny sposób narażonych na zachorowanie .

Promocja zdrowia – składowa polityki zdrowotnej. Działalność instytucji oraz osób (w tym decydentów) skoncentrowana na wdrażaniu i podtrzymywaniu inicjatyw na rzecz zdrowia danej społeczności przez tworzenie warunków i środowisk sprzyjających zdrowiu .

Samokształcenie – świadomy i etapowy proces samodzielnego zdobywania wiedzy (uczenia się), w którym edukowany sam dobiera najwła­ściwsze treści, metody i środki oraz określa optymalne warunki służące przy­swojeniu wiedzy. Samokształcenie zachodzi pod wpływem określonych bodźców (motywów) i służy zaspokojeniu własnych potrzeb, zazwyczaj w zakresie rozwoju intelektualnego. Istotnym warunkiem efektywności samokształ­cenia jest autokontrola i autokorekta. Przyjmuje się, że samokształcenie powinno stanowić potrzebę życiową czło­wieka .

Samowychowanie – aktywność wychowanka odwołująca się do zbioru reguł, na których opiera on wybór czynności wewnętrznych i zewnętrznych prowadzących go do celu. Jest to świadome i celowe kierowanie własnym postępowaniem, które może przybierać formę etapowych czynności wychowawczych podejmowanych wobec samego siebie w celu kreowania własnego rozwoju .

Socjalizacja – uspołecznianie człowieka. Transformacja człowieka z istoty biologicznej w istotę społeczną. Działania ze strony społeczeństwa i środowisk wychowawczych zmierzające do uczynienia z wychowanka istoty społecznej – pełnowartościowego członka społeczeństwa. Wyróżnia się dwa typy socjalizacji:

• socjalizację pierwotną – odnoszącą się do okresu dziecięcego i młodzieńczego, której głównym realizatorem jest rodzina i grupy rówieśnicze;

• socjalizację wtórną – odnoszącą się do okresu dorosłości, jej głównym realizatorem są sztuczne środowiska wychowawcze (np. zakład pracy, grupy wyznaniowe) .

Uczenie się – jedna z podstawowych form działalności człowieka. Zamierzone czynności edukowanego związane z przyswajaniem nowej wiedzy (poznaniem) i nabywaniem doświadczeń, które stanowią podstawę do tworzenia nowych lub modyfikacji dotychczasowych zachowań .

Wychowanie – świadomie (intencjonalnie) aranżowana działalność społeczna odnosząca się do relacji między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywołanie przyjętych zmian w osobowości wychowanka. Wyróżnia się dwa typy działalności wychowawczej:

• wychowanie dyrektywne (bezpośrednie) – z góry ukierunkowana interwencja w rozwój wychowanka;

• wychowanie niedyrektywne (pośrednie) – wspomaganie wychowanka w jego osobistym rozwoju .

Wychowanie zdrowotne – jedna z dziedzin wychowania, której działalność pedagogiczna skoncentrowana jest wokół wartości zdrowia i jej holistycznego rozumienia. Celem nadrzędnym wychowania zdrowotnego jest kształtowanie pożądanych zachowań i postaw zdrowotnych .

PYTANIA KONTROLNE

1. Jaki jest związek internalizacji z wychowaniem i edukacją zdrowotną?

2. Jakie elementy wspólne charakteryzują wychowanie, socjalizację i inkulturację?

3. Który typ wychowania (dyrektywny czy niedyrektywny) można uznać za bardziej skuteczny?

4. Co łączy edukację zdrowotną z procesem kształcenia?

5. Jakie znaczenie można przypisać edukacji pacjenta w profesji: dietetyka, fizjoterapeuty, pielęgniarki/pielęgniarza, położnej/położnego, ratownika medycznego i specjalisty zdrowia publicznego?

6. Czym jest uczenie i co różni je od nauczania?2. TEORETYCZNE PODSTAWY EDUKACJI ZDROWOTNEJ

Zdrowie – stan pełnego i harmonijnego funkcjonowania w sferze fizycznej, psychologicznej, społecznej oraz duchowej człowieka, a nie tylko brak choroby i/lub niepełnosprawności .

Rycina 2.1. Koncepcje zdrowia stosowane w edukacji zdrowotnej.

Źródło: opracowanie własne na podstawie .

Koncepcje patogenetyczna i salutogenetyczna mogą być traktowane jako uzupełniające się teorie wyjaśniające złożone relacje zachodzące między zdrowiem a chorobą. Jednak, zgodnie z powszechnie panującym przekonaniem, że lepiej jest zapobiegać chorobie niż ją leczyć, działania edukacji zdrowotnej powinny się opierać na założeniach koncepcji salutogenetycznej.

Edukacja zdrowotna rozumiana może być jako:

• proces uczenia się sposobów pielęgnacji własnego zdrowia oraz zdrowia osób z najbliższego otoczenia ;

• suma integrujących oddziaływań o charakterze kształceniowym (przekaz wiedzy o zdrowiu i kształtowanie umiejętności życiowych) oraz wychowawczym (kształtowanie postaw wobec zdrowia).

Rycina 2.2. Komponenty znaczeniowe edukacji zdrowotnej.

Źródło: opracowanie własne na podstawie .