Efekt Lucyfera - ebook

Jedna z najważniejszych prac nurtu psychologii dobra i zła. Autor interesująco prezentuje analizę eksperymentu stanfordzkiego i wykazuje ścisły związek z tym, co później wydarzyło się w więzieniu w Abu Ghraib. Przedstawia mechanizmy i czynniki, które czynią ze zwykłego człowieka oprawcę i ofiarę systemu. Udowadnia możliwość zmiany lub zapobiegania niechcianym zachowaniom jednostki lub grupy, dzięki zrozumieniu, jakie siły, wartości i skłonności przez nie przejawiane są wnoszone w daną sytuację. Uważa, że można mieć większy wpływ na zredukowanie niepożądanych indywidualnych reakcji przez wiedzę, pokazuje, jak ich unikać lub je modyfikować.

Zimbardo poszukuje wyjaśnienia dla stwierdzonych zależności, odwołując się do dotychczasowych badań nad jednostkowymi postawami (poczucie władzy, konformizm i posłuszeństwo), a także nad oddziaływaniami szerszego środowiska społecznego (odindywidualizowanie, odczłowieczenie i znieczulica). Książkę zamyka rozdział na temat oporu wobec niepożądanych nacisków ze strony sytuacji społecznych i analiza postawy heroicznej, którą autor uważa za remedium na grożące nam z różnych stron zło.

Przedmowa                        
Podziękowania                       

Rozdział 1. Psychologia zła: sytuacyjne przemiany charakteru      

Transformacje: anioły, diabły oraz cała reszta nas, zwykłych śmiertelników     
Zło: stałe i wewnętrzne czy zmienne i zewnętrzne?            
Alternatywne wyjaśnienia: dyspozycyjne, sytuacyjne i systemowe       
Malleus Maleficarum oraz inkwizycyjny program PNC (polowanie na czarownice)  
Systemy władzy – wszechogarniające zwierzchnictwo           
Moc tworzenia „wroga”                    
Przestępstwa przeciwko ludzkości: ludobójstwo, gwałt, terroryzm        
Gwałty w Rwandzie                     
Gwałt w Nankin, w Chinach                  
Dehumanizacja i wyłączenie moralności w laboratorium          
Potworne obrazy nadużyć w Więzieniu Abu Ghraib           
Równoległe światy w Abu Ghraib i więzieniu stanfordzkim         
Badając ciemną stronę ludzkiej natury                

Rozdział 2. Niedziela rano: niespodziewane aresztowania        

Sąsiedzkie zło, sąsiedzkie dobro                  
Uniwersytet przeciw miastu – starcia w Stanfordzie i poza nim         
Katastrofa: misja niemal upada, zanim zdążyła się rozpocząć          
Próżność, której na imię Wiadomości Telewizyjne            
Teraz rozpoczyna się właściwa opowieść                
Jakiś gliniarz puka do drzwi                   
Hau, hau! Skąd się wzięły te „Psy”?                 
Jestem gotowy, proszę mnie aresztować                

Rozdział 3. Niedziela po południu: rytuały degradacji         

Oto są zasady, według których macie żyć                
Pierwsze odliczanie w tym przedziwnym miejscu            
Wczucie się w role                     
Nocna zmiana przejmuje pałeczkę                 
Nowy sens odliczania                    
Pierwsze oznaki nadciągającej burzy                 
Przenikliwe gwizdy o 2.30 rano                 
Kilka wstępnych obserwacji i uwag                
Sobotnia odprawa strażników                   

Rozdział 4. Poniedziałek: bunt więźniów              

Szykuje się bunt                       
Powitajmy bunt. Zmiana dzienna                 
A po śniadaniu, może mała ucieczka                
Małe odliczanko dla uciszenia pospólstwa              
Komisja Skarg Pensjonariuszy Więzienia Hrabstwa Stanford        
Więzień 8612 zaczyna pękać                   
Nasz konsultant do spraw więziennictwa wykpiwa pozorowanego więźnia     
Więzień mówi wszystkim, że nikt nie może zrezygnować          
To znowu my. Pora na zmianę nocną                 
Sto lat, sto lat, niech żyje nam więzień 5704               
Ostateczne załamanie i zwolnienie więźnia 8612            

Rozdział 5. Wtorek: podwójny kłopot – odwiedziny i widmo napaści    

Nowe zasady, choć stare odliczania trwają               
Granice tożsamości i odgrywanych ról zaczynają się zacierać         
Trwając na straży bezpieczeństwa mojej instytucji             
Wprowadzenie informatora                   
Żale znajdują ujście                     
Więźniowie kontaktują się ze światem zewnętrznym           
Przygotowania do przyjścia gości. Pełna hipokryzji maskarada         
Powierzchowne i bezosobowe odwiedziny              
Matka wie najlepiej, ale my ją z tatą usadzimy             
Pozorowane opuszczenie więzienia dla zmylenia domniemanych napastników   
Zrobiliśmy z siebie głupków. I kto za to zapłaci?            

Rozdział 6. Środa: sytuacja wymyka się spod kontroli         

Łamigłówka z księdzem                     
Nie jesteś numerem 819, czas do domu Stewart!             
819 mąci od samego początku                  
Zdrada ze strony własnego szpiega                
Powitajmy nowego więźnia w zakładzie                
Cudowna łaska w tonacji ironicznej                  
Powrót operatora ze stacji TV                  
Żegnaj zmiano dzienna, dobry wieczór zmiano nocna            
Posłuszni więźniowie mają prawo do odwiedzin            
Homofobia szczerzy obrzydliwe kły                
„Sierżant” ujawnia nową tożsamość moralną              
Potęga symboliki kiełbasek                    
Zadufany w sobie świętoszkowaty dupek               
Powiedz „Dziękuję ci, 416!”                  
Znowu te brudne koce                     

Rozdział 7. Prawo do warunkowego zwolnienia            

Szansa na odzyskanie wolności                   
Więzień 4325 nie przyznaje się do winy               
Przyćmienie wzoru godnego naśladowania              
Buntownik przycicha                    
Urodziwy dzieciak zostaje zmieszany z błotem             
Rezygnacja z wynagrodzenia w zamian za wolność            
Co tu się wydarzyło?                     
Rozmywanie się granicy między eksperymentem więziennym a rzeczywistym pobytem
w więzieniu                      
Podporządkowanie się więźniów i poważne traktowanie swojej sytuacji    
Radykalna przemiana przewodniczącego Komisji ds. Zwolnień Warunkowych  
Krótka przerwa na demonstrację siły bez współczucia         
Wracając do brązowookiego Carla                
Czwartkowe posiedzenie Komisji ds. Zwolnień Warunkowych i Dyscypliny     
Głodujący więzień wypisuje się                 
Z uzależnionymi sprawa jest łatwa                
Zagadkowy osiłek                     
Brak spontaniczności „Sierżanta”                 
Skrucha nie przynosi rezultatów                 
Gdy zwolniony warunkowo więzień zostaje przewodniczącym Komisji ds. Zwolnień
Warunkowych                       

Rozdział 8. Czwartek: konfrontacje z rzeczywistością         

Wybuch agresji w więzieniu                    
Więzień 5704 dorabia się następnych szykan             
Więzień 416 przeciwstawia się systemowi przez strajk głodowy        
Jeszcze dwóch więźniów załamuje się                
Listy z Więzienia Stanford do domu                
Christina dołącza do przyjęcia u Szalonego Kapelusznika          
Ksiądz wypełnia swoją obietnicę duszpasterskiej pomocy          
Bohater we wstecznym lusterku                 
Przyjaciel okazuje trochę serca                  
„To, co robicie tym chłopcom, to okropność!”              
Jesteście samcami wielbłądów, a teraz wskoczcie na samice          

Rozdział 9. Piątek: nadchodzi zmierzch              

Piątek: końcowy apel                      
Obrońca z urzędu w obronie praw więźniów               
Słuchajcie uważnie: koniec eksperymentu. Jesteście wolni          
Bankructwo starej energii, odnalezienie nowej              
Wszyscy na pokład: do podsumowań                 
Byli skazańcy: upust emocji                  
Niezadowolenie byłych strażników                
Końcowe połączenie obu grup                  
Co to znaczy być strażnikiem lub więźniem?             
O roli więźnia                       
O sile roli strażnika                     
O dobrych i złych strażnikach                  
O cichej furii sadyzmu strażników                
O naturze więźniów                     
O przemianie charakteru w sześć dni                 
O „małych eksperymentach” Hellmanna               

Rozdział 10. Znaczenie i przesłanie Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego: alchemia przemiany osobowości                 

Rekapitulacja przed zagłębieniem się w analizę danych           
Czego dowiedzieliśmy się na podstawie naszych danych?           
Miary osobowości                     
Nauki i przesłania płynące ze Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego     
Zalety nauki                       
Przemiana strażników pod wpływem posiadanej władzy          
Patologie roli więźnia                    
Dlaczego sytuacja ma znaczenie                  
Wpływ reguł na kształtowanie rzeczywistości             
Kiedy role stają się rzeczywistością                
Przejście od roli uzdrowiciela do roli zabójcy             
Wzajemnie uzupełniające się role i ich scenariusze            
Role odgrywane w eksperymencie przez dorosłych            
Role a odpowiedzialność za występki                
Anonimowość i deindywiduacja                 
Dysonans poznawczy, który racjonalizuje zło             
Siła aprobaty społecznej                    
Społeczne konstruowanie rzeczywistości                
Dehumanizacja: inny człowiek jako ktoś pozbawiony wartości        
Szczęśliwy traf rzuca strumień światła na Stanfordzki Eksperyment Więzienny   
Stanfordzki Eksperyment Więzienny a duch tamtych czasów          
Dlaczego systemy mają największe znaczenie              

Rozdział 11. Stanfordzki Eksperyment Więzienny: aspekty etyczne i dalsze rozwinięcia eksperymentu                   

Wynaturzenie ludzkiego dążenia do perfekcji              
Refleksje etyczne nad Stanfordzkim Eksperymentem Więziennym        
Etyka absolutna                       
Z punktu widzenia norm absolutnych Stanfordzki Eksperyment Więzienny był nieetyczny                       
Etyka relatywna                       
Pozytywne konsekwencje dla uczestników              
Nieoczekiwane korzyści osobiste dla uczestników i personelu Stanfordzkiego
Eksperymentu Więziennego                  
Nieśmiałość jako więzienie narzucone sobie samemu           
Szaleństwo u ludzi normalnych                 
Nauczanie przez przekazywanie uprawnień              
Wpływ na mnie osobiście                   
Maksymalizowanie korzyści: szerzenie idei społecznej          
Potęga mediów i obrazów wzrokowych               
Replikacje i rozwinięcia eksperymentu               
Solidna replikacja w innej kulturze                
Symulacja na oddziale psychiatrycznym               
Niepowodzenie pozornej replikacji w telewizyjnym pseudoeksperymencie    
Stanfordzki Eksperyment Więzienny jako ostrzeżenie przed nadużywaniem władzy  
Przenikanie do kultury popularnej                
Witryna Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego: siła Internetu       

Rozdział 12. Badanie dynamiki społecznej: władza, konformizm i posłuszeństwo                      

Co ujawniły badania nad wpływem sytuacji               
Uwaga! Mogą działać atrybucje egotystyczne             
Badania Ascha nad konformizmem: podporządkowywanie się        
Ślepe posłuszeństwo wobec autorytetu: wstrząsające badania Milgrama      
Paradygmat badań Milgrama nad posłuszeństwem            
Wynik przewidywany przez ekspertów               
Wstrząsająca prawda                     
Wariacje na temat posłuszeństwa                 
Dziesięć wniosków wynikających z badań Milgrama: jak tworzyć złe pułapki
na dobrych ludzi                      
Replikacje i modyfikacje Milgramowskiego modelu posłuszeństwa       
Niewłaściwe postępowanie pielęgniarek wobec pacjentów pod wpływem poleceń lekarzy                         
Administracyjne posłuszeństwo wobec autorytetu            
Posłuszeństwo seksualne wobec autorytetu: numer z rewizją osobistą      
Podobieństwo do nazistów: czy mogłoby to się zdarzyć w Twoim mieście?      
Produkowanie nazistów w amerykańskiej klasie szkolnej          
Kształtowanie małych bestii w szkole podstawowej: oczy brązowe przeciw oczom niebieskim                        
Poparcie na Hawajach dla „ostatecznego rozwiązania”: uwolnienie świata od nieprzystosowanych                    
Nakłanianie zwykłych mężczyzn do niezwykłego mordowania        
Banalność zła                        
Oprawcy i kaci: typy patologiczne czy imperatywy sytuacyjne?        
„Doskonali żołnierze 11 września” i „zwykłe brytyjskie chłopaki” dokonują na nas zamachów bombowych                    
Ostateczny test ślepego posłuszeństwa wobec autorytetu: zabijanie własnych dzieci na rozkaz                         

Rozdział 13. Badanie dynamiki społecznej: deindywiduacja, dehumanizacja i zło bezczynności                       

Deindywiduacja, anonimowość i destrukcyjność             
Szokujące zachowanie anonimowych kobiet              
Mądrość kulturowa: jak sprawić, żeby wojownicy zabijali na wojnie, ale nie w domu  
Deindywiduacja przekształca naszą apollińską naturę w naturę dionizyjską    
Efekt zapustów: wspólna deindywiduacja jako ekstaza           
Dehumanizacja i odłączenie moralne                 
Dehumanizacja eksperymentalna: określanie studentów mianem zwierząt    
Mechanizmy odłączania moralnego                
Zrozumienie dehumanizacji nie jest równoznaczne z jej usprawiedliwieniem    
Kreowanie zdehumanizowanych wrogów państwa            
Zło bezczynności: bierność przypadkowych świadków            
Przypadek Kitty Genovese: psychologowie społeczni spieszą na ratunek, poniewczasie                       
Badania nad interwencją przypadkowych świadków           
Jak dobrzy są Dobrzy Samarytanie, którzy się spieszą?          
Zinstytucjonalizowane zło bezczynności               
Dlaczego sytuacje i systemy są ważne                 
Oszacowanie siły sytuacji                   
Następny etap: o jabłkach, skrzynkach, grubych rybach i ważniakach       

Rozdział 14. Znęcanie się i tortury w więzieniu Abu Ghraib: zrozumienie i personalizacja jego okropności                 

Zrozumieć bezsensowne znęcanie się                 
Czas kwitnących jabłoni w stolicy                 
Miejsce: Więzienie Abu Ghraib                  
Wysoka wieża jako cel ataków moździerzowych             
Nowy dowódca przybywa na miejsce, ale nie widzi nic          
„Chip” Frederick jakiego poznałem                 
Przebieg służby Fredericka w więziennictwie i wojsku          
Oceny psychologiczne                    
Zgniłe jabłko czy owoc w najlepszym gatunku?             
Sytuacja: koszmary i zabawy nocne na Kondygnacji 1A           
Przygotowanie i odpowiedzialność                
Nieustanna praca nocna                    
Wielu innych występujących na tej całonocnej scenie           
Czynnik strachu                      
Porównania ze strażnikami w Stanfordzkim Eksperymencie Więziennym     
Dynamika seksualna na Kondygnacji 1A              
Uwagi ostrzegawcze                     
Katalizator Graner                     
Inne spojrzenia na Charlesa Granera                
Zdjęcia jako trofea: udokumentowana cyfrowo deprawacja          
Cyfrowa siła                       
„Zdjęcia-trofea” w innych czasach                 
Ekshibicjoniści występujący dla podglądaczy             
Złożone motywy i dynamika społeczna               
Inscenizowane zdjęcia wykorzystywane do grożenia zatrzymanym      
Uzyskanie statusu, dokonanie zemsty              
Deindywiduacja i efekt zapustów                
Porównywalne okrucieństwa dokonywane przez żołnierzy brytyjskich i żołnierzy amerykańskich z elitarnych jednostek              
Postawienie sierżanta Ivana Fredericka przed sądem            
Proces                         
Wyrok                         
Parę istotnych porównań                   
Przekształcenie strażnika więziennego Ivana Fredericka w więźnia numer 789689   
Uwagi końcowe                       

Rozdział 15. System przed sądem: współudział dowództwa       

Dochodzenia w sprawie Abu Ghraib ujawniają wady systemu         
Raport Rydera jako pierwszy wysłał sygnały ostrzegawcze          
Raport Taguby jest gruntowny i surowy               
Zaniedbania w komunikacji, szkoleniu i dowodzeniu          
Taguba atakuje zaniedbujących obowiązki nieudolnych dowódców      
Raport Faya i Jonesa rozszerza zakres osób odpowiedzialnych – ku górze i na zewnątrz                       
Współdziałanie z bezprawnymi akcjami CIA jako „praca zespołowa”     
Stwarzanie niezdrowego środowiska pracy             
Kiedy zeznania obronne żołnierzy Żandarmerii Wojskowej okazują się prawdziwe 
Porządne psy popełniają obrzydliwe świństwa            
Nadzy więźniowie są więźniami zdehumanizowanymi         
Ustalanie winnych: oficerowie, Wywiad Wojskowy, przesłuchujący, analitycy, tłumacze i personel medyczny                    
Raport Schlesingera określa winę                
Rozpowszechnienie okrucieństw dokonywanych przez wojsko       
Główne obszary problemowe i warunki utrudniające          
Znów mamy do czynienia z porażką dowództwa           
Psychologia społeczna nieludzkiego traktowania innych          
Nauki wynikające z Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego       
Raport Human Rights Watch: „Unikanie odpowiedzialności za tortury?”      
Wielu maltretujących, niewielu ukaranych, oficerowie wychodzą na wolność    
Human Rights Watch sięga do górnych poziomów hierarchii służbowej     
Pozbawić nietykalności architektów polityki niezgodnej z prawem       
Przed sądem: sekretarz obrony Donald Rumsfeld            
Przed sądem: były dyrektor CIA George Tenet             
„Lodowy Człowiek” znika                  
Przed sądem: generał broni Ricardo Sanchez             
Przed sądem: generał dywizji Geoffrey Miller             
Tortury, wszędzie tortury i okaleczanie                
Ujawnienie powszechnego stosowania okrucieństw wobec więźniów przed Abu Ghraib                     
Piechota Morska z zimną krwią morduje irackich cywilów         
Następni przed sąd: świadkowie oskarżenia              
Elitarni żołnierze tak postępują: 82 Dywizja Powietrznodesantowa łamie kości i pali
fotografie                        
„Laski od tortur” wykonują taniec erotyczny z więźniami w „konfesjonale”
Guantánamo                       
Inne ujawnione fakty dotyczące przestępstw i występków w Guantánamo     
„Zlecanie” tortur na zewnątrz                  
Dotrzeć do szczytu: obarczenie odpowiedzialnością Dicka Cheneya i George’a W. Busha  
Wojna z terrorem ukształtowała zmianę paradygmatu tortur         
Wiceprezydent Dick Cheney jako „wiceprezydent od tortur”        
Prezydent George W. Bush jako „głównodowodzący czasu wojny”       
Notatki służbowe o torturach                  
Grupa Robocza Dochodzeń Karnych Departamentu Obrony przeciwna przesłuchaniom w Guantánamo                      
Obsesja na punkcie wojny z terrorem                
Sędziowie przysięgli, proszę o werdykt                
Wpuśćmy trochę słońca                     

Rozdział 16. Przeciwstawianie się wpływom sytuacyjnym i sławienie heroizmu 

Uczenie się, jak stawiać opór niepożądanym wpływom            
Dualizm: odłączenie a nasycenie                 
Dziesięcioetapowy program stawiania oporu niepożądanym wpływom      
Paradoksy heroizmu                      
Heroizm i bohaterowie – co to takiego?               
Definicje bohaterów i heroizmu                 
Bohaterowie wojskowi                    
Bohaterowie cywilni                     
Bohaterowie ryzyka fizycznego a bohaterowie ryzyka społecznego       
Nowa taksonomia heroizmu                  
Przykładowe sylwetki bohaterów                 
Bohaterowie apartheidu                   
Bohater antykomunistyczny                 
Bohaterowie wojny wietnamskiej                
Żołnierz, który podniósł alarm podczas wojny w Iraku         
Bohaterowie Jonestown                   
Wielowymiarowy model heroizmu                
Kontrasty heroizmu: niezwykły czy banalny              
O banalności zła                      
O banalności heroizmu                    
Heroizm jako potwierdzenie wspólnoty ludzkiej             

Indeks nazwisk                       
Indeks rzeczowy