Egipt. Stulecie przemian - ebook

Wstęp

Egipt jest krajem, na którego obszarze rozwinęła się jedna z najstarszych kultur świata. Warunki naturalne nie zmieniły się od tego czasu zasadniczo. Terytorium Egiptu wynosi dziś niecałe 998 tys. km², jest więc ponad trzy razy większe od obszaru Polski. Ludność była i pozostaje jednak skupiona na bardzo ograniczonych terenach doliny i delty Nilu, połączonego z nim od XIX wieku kanałem Mahmudija regionu Aleksandrii oraz urodzajnego terenu oaz Fajum na zachód od dolnego Nilu. Po wybudowaniu w XIX w. Kanału Sueskiego zaludniły się także obszary nad nim położone. Wszystko to razem obejmuje dziś niespełna 5% powierzchni kraju, teren niewiele większy od województwa mazowieckiego. Niewielka była możliwość powiększania areału użytków rolnych, które stanowiły w XIX w. tylko 3%, obecnie powyżej 4% całej powierzchni kraju.

Rząd egipski podejmuje w ostatnim półwieczu próby nawodnienia innych obszarów, zwłaszcza na zachód od górnego Nilu i na półwyspie Synaj, są to jednak projekty zamierzone na wiele lat, przy tym kontrowersyjne ze względu na deficyt wody i ogromne jej straty przy nawodnieniu, ze względu na gorący klimat. Niewielka część Egipcjan zamieszkuje oazy na terenach zachodniej Pustyni Libijskiej i wschodniej Pustyni Arabskiej oraz na równie pustynnym, położonym w Azji, półwyspie Synaj.

Wśród ludności Egiptu 80-90% (wedle sprzecznych szacunków) stanowią muzułmańscy sunniccy Arabowie, wedle danych oficjalnych lub półoficjalnych 10-15%, a wedle bardziej wiarygodnych szacunków z 1980 r. nawet 18% chrześcijańscy monofizyci – Koptowie. Większość z nich zamieszkuje w Górnym Egipcie. Stosunkowo niewielkimi grupami są osiedleni w Egipcie Palestyńczycy oraz na południu Nubijczycy, na pustyniach koczownicy Beduini. Wprawdzie do niedawna w miastach Egiptu zamieszkiwała znaczna liczba ludności żydowskiej i lewantyńskiej (głównie Grecy, Włosi, chrześcijanie syryjscy), ale po migracjach pozostało z niej już stosunkowo niewiele. Jeszcze mniejszą grupą są karaici, sekta żydowska odrzucająca Talmud. W 1948 r. było ich w Egipcie około 5 tys., na ogół całkowicie językowo i kulturowo zintegrowanych z ludnością arabską. Część karaitów wyemigrowała do Izraela, część pozostała w Egipcie.

Historycznie Egipt zawdzięczał swą szczególną rolę położeniu nad jedną z najdłuższych spławnych rzek świata, jaką jest Nil oraz, nawet przed budową Kanału Sueskiego, drogom komunikacyjnym z Europy przez Morze Śródziemne do Azji i wschodniego wybrzeża Afryki przez Morze Czerwone i Ocean Indyjski, a przede wszystkim ogromnej żyzności swych obszarów uprawnych, zasilanych mułem i wodami Nilu. Przez stulecia, za panowania rzymskiego, bizantyjskiego i arabskiego, panowania Turków seldżuckich, później wywodzących się z niewolniczej gwardii mameluków i Turków osmańskich (pod których zwierzchnictwem mamelucy nadal w praktyce zarządzali krajem), Egipt był spichlerzem zbożowym zasilającym wiele nawet odległych krajów.

Od końca XVIII w., wraz z ekspansją europejską w Azji i Afryce, Egipt budził coraz większe zainteresowanie mocarstw. Wprawdzie należał do Turcji, ale imperium osmańskie znajdowało się w stanie długotrwałego upadku. Na wpływach w Egipcie zależało przede wszystkim Wielkiej Brytanii, ze względu na najkrótszą drogę do opanowywanych przez nią Indii. To z kolei powodowało reakcję Francji, pragnącej ograniczyć ekspansję brytyjską. Toteż w 1798 r. Napoleon Bonaparte wyprawił się z armią do Egiptu. Eskapada, pierwsza od starożytności tak zdecydowana próba podporządkowania sobie Egiptu przez Europejczyków trwała cztery lata i zakończyła się francuską klęską oraz wzmocnieniem wpływów brytyjskich.

Nowy rozdział w dziejach Egiptu rozpoczął się wraz z przejęciem w nim władzy przez Muhammada Alego. Ten dowódca korpusu albańskiego w służbie tureckiej w 1806 r. został mianowany przez sułtana paszą Egiptu, a pięć lat później wymordował zagrażających jego panowaniu mameluków. Odtąd stał się faktycznie niezależnym władcą, a nawet podporządkowywał sobie sąsiednie azjatyckie prowincje Turcji. Od 1831 r. Muhammad Ali toczył wojnę ze swym zwierzchnim państwem i odniósł w niej znaczne sukcesy. Tylko naciskowi mocarstw europejskich, które nie życzyły sobie powstania niezależnej od nich potęgi na Bliskim Wschodzie oraz zakłócającego stabilność w tym regionie ostatecznego rozkładu monarchii osmańskiej, zawdzięczała Turcja korzystne postanowienia pokojowe w 1840 r. Egipt pozostał formalnie nadal prowincją turecką, ale Muhammad Ali uzyskał z tytułem kedywa dziedziczną władzę nad Egiptem i Sudanem.

Dynastia obejmująca rządy w Egipcie była jednak pochodzenia tureckiego, również takiego pochodzenia była większość notabli sprawujących urzędy wojskowe i cywilne. Stwarzało to znaczny dystans między sferami rządzącymi a szerokimi rzeszami arabskiej ludności. Z drugiej strony również w Egipcie, podobnie jak w całym imperium osmańskim, obowiązywały tzw. kapitulacje. Dawały one ludności pochodzenia europejskiego szczególne uprawnienia, graniczące z przywilejem eksterytorialności, zwłaszcza w sprawach odpowiedzialności sądowej.

Za panowania Muhammada Alego podjęte zostały pierwsze działania zmierzające do modernizacji kraju. Ustanowiona została scentralizowana i stosunkowo sprawna (w porównaniu z okresami poprzednimi i z sytuacją na innych obszarach arabskich) administracja. Utworzona została liczna armia, dysponująca na miarę połowy XIX w. nowoczesnym uzbrojeniem. Modernizacyjne przemiany objęły system oświaty i służbę zdrowia. We wszystkich tych dziedzinach Egipt korzystał również z doświadczeń państw europejskich, przekazywanych w dwojaki sposób: przez kierowanie do Europy na studia Egipcjan i przez obecność w Egipcie zatrudnionych tam europejskich specjalistów lub doradców.

Największe zmiany nastąpiły w egipskiej gospodarce. Sterowana ona była przez państwo, przy pomocy różnych instrumentów (bezpośrednich inwestycji państwowych, licencji, monopolu handlu zagranicznego). Wprawdzie w gospodarce nadal dominowało rolnictwo, ale stopniowo najważniejszą pozycję zajęła w nim uprawa wysoko jakościowej bawełny. Jej eksport, głównie do Wielkiej Brytanii, wiązał Egipt z rynkiem światowym. Rozwój uprawy bawełny groził jednak Egiptowi popadnięciem w monokulturę i daleko posunięte uzależnienie od światowej koniunktury gospodarczej.

Wraz ze wzrostem możliwości eksportu artykułów rolnych z Egiptu zmieniała się także struktura upraw, a wraz z nią i systemy agrotechniczne. W Egipcie istnieje możliwość trzech pór upraw, są to: pora zimowa, przynosząca około 47% ogólnych plonów, letnia 36% i jesienna 17%. Do upraw w sezonie zimowym wystarczał tradycyjny system nawadniania, gromadzono wodę z wylewu Nilu w basenach. Jednakże, po zwiększeniu powierzchni upraw bawełny, trzciny cukrowej, kukurydzy i innych zasiewów w porze letniej, potrzeba było znacznie większej ilości wody. Zaczęto rozwijać sieć kanałów, śluz i jazów.

Za rządów następców Muhammada Alego Egipt stopniowo coraz bardziej znajdował się pod wpływem brytyjskim, choć z Anglikami usiłowali konkurować także Francuzi. Budowa Kanału Sueskiego zainicjowana została przez Francję, ale rychło nowa droga wodna stała się własnością konsorcjum francusko-brytyjskiego, z udziałem władców Egiptu, którzy zaciągnęli na ten cel znaczne pożyczki.

Załamanie się koniunktury na bawełnę, ale także wzrastające zadłużenie, wywołane niespłacaniem pożyczek oraz zaciąganiem następnych, przeznaczonych na różne inwestycje, doprowadziły w latach siedemdziesiątych XIX w. do załamania się egipskich finansów. Ponieważ wierzycielami były przede wszystkim Anglia i Francja, oba mocarstwa wykorzystały tę sytuację do narzucenia Egiptowi w 1876 r. swej kontroli finansowej. Wkrótce Anglicy i Francuzi zasiedli także w rządzie egipskim. Było to bodźcem do ruchu protestu przeciw wpływom europejskim. W 1881 r. garnizon kairski dowodzony przez pułkownika Ahmeda Arabiego dokonał zamachu stanu. Jeszcze w tym samym roku po raz pierwszy wybrano w Egipcie parlament. Nowy rząd, w którym Arabi odgrywał decydującą rolę, dążył do usunięcia obcych wpływów na politykę kraju oraz szerokich reform w życiu politycznym i gospodarczym.

Wielka Brytania i Francja zdecydowały podjąć działania dla utrzymania swej dominacji nad Egiptem. W maju 1882 r. okręty obu mocarstw wpłynęły do portu w Aleksandrii, a rządowi egipskiemu przedstawiono ultimatum, żądając jego natychmiastowej dymisji. Wprawdzie kedyw Taufik dostosował się do tego, ale faktyczną władzę sprawował nadal Arabi. Wkrótce doszło do rozbieżności między Anglikami a Francuzami. Ci pierwsi rozpoczęli bezpośrednią zbrojną interwencję. Wojska egipskie zostały rozbite, Anglicy weszli do Kairu, a Arabiego i jego współpracowników internowano. Doszło do masowych represji, a na Egipt nałożono wysoką kontrybucję, motywując to złamaniem zobowiązań dotyczących kontroli finansów.

Faktycznie od 1882 r. Egipt stał się protektoratem angielskim, choć formalnie nadal pozostawał pod zwierzchnością Turcji. Kedyw i rząd działać mieli pod kontrolą przedstawiciela Wielkiej Brytanii, z tytułem generalnego konsula. W ministerstwach i urzędach gubernialnych kontrolę sprawowali urzędnicy lub doradcy angielscy. Armię i policję również podporządkowano wyższym angielskim oficerom. Anglicy przejęli kontrolę nad kluczowymi instytucjami gospodarki Egiptu.

W takim stanie znajdował się Egipt na przełomie XIX i XX wieku. Dążenia do uzyskania formalnej niepodległości – od Turcji oraz faktycznej niepodległości – od Wielkiej Brytanii stawały się coraz silniejsze. Wiązało się to również z rozwojem ekonomicznym i kulturalnym kraju. Choć nadal poziom gospodarki był niski nawet w porównaniu ze słabiej rozwiniętymi krajami europejskimi, na Bliskim Wschodzie Egipt gospodarczo przodował. W kulturze, oświacie i nauce pod wpływem brytyjskim, ale równie silnie lub nawet silniej pod wpływem francuskim, ukształtowała się nowoczesna dobrze wykształcona elita. Nie godziła się ona, aby we własnym kraju mieć rangę obywateli drugiej kategorii.Rozdział I Egipski patriotyzm

W 1897 r. Egipt zamieszkiwało 9 milionów 715 tysięcy ludzi. Stanowił on wtedy formalnie część państwa tureckiego, znajdującą się pod rządami kedywów, potomków Muhammada Alego, choć faktycznie był już wówczas kolonią brytyjską. Pozycja brytyjska uległa jeszcze umocnieniu w 1898 r., po stłumieniu w Sudanie powstania mahdystów i po sukcesie politycznym odniesionym przez Anglików w konflikcie z Francją, w związku z tzw. sprawą Faszody. W miejscowości tej, położonej w południowej części Sudanu wojska brytyjskie, posuwając się od północy, napotkały na oddział francuski, idący od zachodu. Ostatecznie Francuzi zdecydowali się wycofać. Cały Sudan (w sensie geograficznym Sudan Wschodni) uzależniony przedtem od Egiptu, stał się kolonią angielską, mimo iż formalnie obowiązywał status kondominium anglo-egipskiego (nie miało to większego znaczenia, skoro Egipt był w pełni zależny od Wielkiej Brytanii).

Kiedy w 1902 r. Anglicy podbili ostatecznie w Afryce Południowej dwie republiki Burów, osadników pochodzenia holenderskiego, powstał w ten sposób pas posiadłości angielskich, ciągnący się przez cała Afrykę, aż do Przylądka Dobrej Nadziei. Egipt stał się północną bramą do brytyjskiego imperium kolonialnego w Afryce.

Faktycznym wielkorządcą Egiptu był, aż do 1907 r., brytyjski konsul generalny w Kairze, sir Evelyn Baring, od 1892 r. noszący tytuł lorda Cromera. Działania Cromera spotykają się z różnymi ocenami. Z jednej strony, wprowadził on w Egipcie system daleko posuniętego uzależnienia władz kraju od poleceń brytyjskich. Z drugiej wszakże strony, był rzecznikiem rozmaitych decyzji, istotnych dla gospodarczego rozwoju Egiptu. Podstawową zasadą respektowaną przez Cromera i jego następców było, zgodne z brytyjskim pojęciem gospodarki liberalnej, ograniczenie ekonomicznej aktywności państwa.

Jak sformułował to wybitny badacz dziejów Egiptu, Charles Issawi: „Największymi osiągnięciami rządów brytyjskich były organizacja administracji i bardziej jeszcze dziedzina finansów. Reforma finansowa nastąpiła w dwóch głównych zakresach: a) centralizacji i uproszczenia administracji oraz rozliczeń, zbierania podatków zaraz po sprzedaży plonów, b) zniesieniu podatków uciążliwych lub nieproduktywnych”¹.

W szczególnych wypadkach Cromer godził się jednak na bardziej bezpośrednią interwencję państwową. Jednym z nich była budowa w latach 1898-1902 tamy na Nilu koło Asuanu, co pozwoliło zmienić system nawadniania i zwiększyć produkcję rolną, dzięki czemu m.in. podwojeniu uległa produkcja bawełny. Inną decyzją była budowa dróg i linii kolejowych. W 1877 r. w Egipcie było 1519 kilometrów linii kolejowych, a w 1913 r. ich długość wzrosła niemal dwukrotnie, do 2953 kilometrów. Udostępniono też do nawigacji niektóre kanały irygacyjne. Sieć telegraficzna długości 5200 kilometrów objęła w praktyce cały zamieszkany obszar kraju. Gorzej jednak było nadal z drogami, bo zaledwie około 300 kilometrów miało nawierzchnię dostosowaną do ruchu zmotoryzowanego. Rozwój motoryzacji był stopniowy, ale uległ znacznemu przyśpieszeniu podczas I wojny światowej. W 1903 r. było w Egipcie tylko 79 samochodów, w 1914 r. – 100, ale w 1919 r. już 2000².

Wreszcie to z inicjatywy Cromera doszło do zmian w systemie podatkowym i w rejestrach własności rolnej, zabezpieczających prawa posiadania ziemi, a od 1896 r. właściwie uwłaszczenie fellachów uprawiających ziemię, stanowiącą dotąd własność państwa. Stąd też polityce brytyjskiej przypisywano działania zmierzające do opieki nad fellachami i podniesienia poziomu ich życia. Cromer sądził, że podobnie jak w Indiach, gdzie przedtem działał, chłopi będą lojalni wobec rządu, jeżeli osiągną dobrobyt.

Egipt pozostawał krajem ze zdecydowaną przewagą rolnictwa. Mimo pewnego wzrostu udziału mieszkańców miast wśród ogółu ludności kraju, w ośrodkach liczących powyżej 20 tysięcy mieszkańców żyło w 1907 r. zaledwie 13,7 procent Egipcjan³. Egipskie rolnictwo charakteryzowały rozwinięty system irygacji, pracochłonność, a także całkowita niemal zależność od uprawy bawełny oraz ogromna rozpiętość wielkości gospodarstw i ich dochodów.

Brytyjska administracja nie dążyła do rozwoju egipskiego przemysłu. Jak to ujął Cromer w 1891 r.: „byłoby szkodliwe zarówno dla interesów angielskich, jak egipskich, aby udzielać jakiegokolwiek poparcia dla rozwoju chronionego cłami przemysłu bawełnianego w Egipcie”⁴.

W rezultacie w przemyśle egipskim (włącznie z rzemiosłem) pracowało w 1907 r. zaledwie 380 tysięcy osób, w tym łącznie w przemyśle tekstylnym i odzieżowym 160 tysięcy, a w budownictwie – 95 tysięcy⁵. Pewne znaczenie miały także produkcja mebli i szewstwo. Próby rozwijania nowoczesnego przemysłu, przede wszystkim tkalni, podejmowane od końca XIX w., na ogół nie powiodły się. Założona w 1899 r. w Aleksandrii, wedle wzorców angielskich, pierwsza przędzalnia egipska (także jeśli chodzi o kapitał) walczyła z ogromnymi trudnościami, najpierw mając problemy ze znalezieniem odpowiednio wykwalifikowanego personelu, a później z powodu polityki gospodarczej, która wspierała raczej import niż rozwój miejscowej produkcji.

Pod koniec XIX i na początku XX w. umacniały się wpływy kultury i języka angielskiego, podczas gdy dotychczas decydującą rolę w europejskiej ekspansji kulturowej odgrywała Francja. Symptomatyczna była rosnąca w szkołach publicznych popularność języka angielskiego kosztem francuskiego. Jeżeli w 1889 r. 74 procent uczyło się francuskiego, a 26 – angielskiego, to już w 1899 r. było odwrotnie: 78 procent uczyło się angielskiego, a tylko 22 francuskiego⁶. W szkołach zagranicznych funkcjonujących w Egipcie uczyło się w roku szkolnym 1913/1914 r. ponad 48 tysięcy uczniów. Tak czy inaczej wśród ludzi najlepiej wykształconych w 1907 r. niemal połowę stanowili cudzoziemcy. Owych wykształconych było zresztą jak na kraj liczący wówczas 11 milionów ludności stosunkowo niewielu, najwięcej inżynierów i architektów – 3677, prawników – 2237, lekarzy – 1271, farmaceutów – 719, weterynarzy – 53⁷.

Abduh był Egipcjaninem, choć po ojcu pochodzenia tureckiego. Kilka lat spędził zagranicą, ale od 1888 r. przebywał stale w kraju. Był inicjatorem reformy uniwersytetu Al-Azhar, a od 1899 r. do śmierci w 1905 r. muftim czyli najwyższym sędzią religijnym Egiptu.

Modernizacja znalazła wyraźnych zwolenników także wśród miejscowych elit. Ważną rolę odegrał teolog Muhammad Abduh, uczeń i przyjaciel innego teologa, który stosunkowo krótko działał w Egipcie, Dżamala ad-Dina al-Afghaniego. Abduh reprezentował pogląd, że między islamem a kulturą zachodnią nie ma sprzeczności, można zatem doprowadzić do syntezy wiary muzułmańskiej z opartą na nauce i technice cywilizacją Zachodu. Abduh wywarł poważny wpływ na młodych wykształconych ludzi, później odgrywających w życiu politycznym i kulturalnym Egiptu wybitną rolę, jak Ahmad Lutfi as-Sajjid czy Sad Zaghlul wśród polityków, Muhammad Husajn Hajkal, Husajn Taha czy Taufik al-Hakim wśród pisarzy. Uczniem Abduha był też Muhammad Raszid Rida, który jednak znacznie zmodyfikował poglądy mistrza.

W Aleksandrii powstał w 1901 r. Wolny Uniwersytet Ludowy, popularyzujący wiedzę europejską. Kasim Amin, związany później z partią Wafd głosił potrzebę emancypacji i kształcenia kobiet. Inny intelektualista, Talaat Harb, głosił patriotyzm arabski i opublikował „Historię narodów arabskich i islamu”. Wypowiadał się też za reformami i unowocześnieniem życia egipskiego, ale w kwestii kobiecej pozostawał tradycjonalistą, przekonanym o umysłowej i uczuciowej niższości kobiet.

Problemem Egiptu pozostawały na początku XX w. kwestie wyznaniowe. Dotyczyło to przede wszystkim dwóch największych społeczności, muzułmańskich Arabów i chrześcijańskich Koptów. Choć w poszczególnych dzielnicach Kairu i Aleksandrii zamieszkiwali już przedstawiciele obu grup, to jednak znaczna część dzielnic miała charakter niemal czysto muzułmański. W mniejszych miastach segregacja była pełniejsza. Także na wsi Arabowie i Koptowie mieszkali wprawdzie w tych samych miejscowościach, ale w wyodrębnionych ich częściach. Podziały wyznaniowe odciskały się też czasem piętnem na strukturze zawodowej. Na początku XX w. np. Koptowie, zgodnie z tradycją, nadal stanowili 97-98 procent poborców podatkowych.

Sprawowana od 1892 r. przez kedywa Abbasa II Hilmiego władza była w zasadzie czysto nominalna. Powołany na tron jako osiemnastoletni chłopiec, uzyskał przedtem dobre wykształcenie w wiedeńskim Theresianum. Mówił biegle po niemiecku, francusku, angielsku i po arabsku, choć z błędami – pochodził wszak z rodziny tureckiej. Miedzy ambitnym kedywem a Cromerem dość szybko doszło do starcia. Już po kilku miesiącach Abbas postanowił zdymisjonować całkowicie uległego Anglikom, chorego zresztą, premiera Mustafę Fahmiego, a w jego miejsce powołał Husajna Fachriego. Do nowego szefa rządu nie miał z kolei zaufania brytyjski wielkorządca. Ostrzeżenia z Londynu skłoniły Abbasa do ustępstw. Premierem został, pozbawiony większej indywidualności, Rijad Pasza, pełniący tę funkcję przez wiele lat już za poprzedniego kedywa. Napięcie w stosunkach między kedywem a Cromerem trwało jednak nadal. Pewną rolę odgrywały w tym, silne w otoczeniu kedywa, wpływy francuskie. W 1893 r. Abbas szukał też dla siebie wsparcia podczas wizyty w Stambule.

Ważniejsze jednak, zwłaszcza dla przyszłego rozwoju wydarzeń, że spór ten działał pobudzająco na kształtowanie się egipskiego ruchu narodowego, zmierzającego do uzyskania dla Egiptu niepodległości. Już sam fakt, że ruch ten związany był z osobą kedywa, przedstawiciela dynastii pochodzenia tureckiego, prowadził do podkreślania raczej egipskiej odrębności niż przynależności do świata arabskiego. Zarówno kręgi związane z kedywem, jak i cały, rodzący się ruch narodowy, traktowały jako swój organ prasowy ukazujący się od grudnia 1889 r. arabskojęzyczny dziennik „Al Muajjad” (Podpora). Redagował go absolwent Al-Azharu i zwolennik łączenia tradycji islamu z nowoczesnością, szejch Ali Jusuf. Dziennik ten konkurował z probrytyjskim „Al-Mukattamem” (nazwa wzgórza pod Kairem) redagowanym przez Farisa Nimra i z profrancuskim „Al-Ahramem” (Piramidy).

Mustafa Kamil wywodził się z inteligenckiej rodziny (jego ojciec był inżynierem). Już w szkole średniej zorganizował jawną grupę zainteresowaną literaturą, a potajemnie uczestniczył w tajnych stowarzyszeniach politycznych. Zdolny uczeń zwrócił na siebie uwagę ministra oświaty Alego Mubaraka, który przyznał mu stypendium i spotykał się z nim. Mustafa Kamil był niewątpliwie wybitną osobowością.

W demonstracji wspierającej kedywa kierowniczą rolę odegrał osiemnastoletni zaledwie student kairskiej Szkoły Prawa Mustafa Kamil. Warto zwrócić uwagę na fakt, że prawnikami było też wielu innych współczesnych Kamilowi polityków egipskich, m.in. Muhammad Farid, Sad Zaghlul, Ismail Sidki, Abd al-Chalik Sarwat i Mustafa an-Nahas.

W Szkole Prawa Kamil zaprzyjaźnił się z Fuadem Salimem al-Hidżazi, synem Latifa Salima, byłego dowódcy Szkoły Wojskowej. Latif Salim zainicjował 18 lutego 1879 r. demonstrację oficerów przeciw „europejskiemu rządowi”, narzuconemu Egiptowi przez obce mocarstwa, a w 1882 r. wspierał wystąpienie ministra wojny Arabiego Paszy przeciw Europejczykom. Odsunięty ze stanowiska, odgrywał jednak Salim nadal znaczną rolę w egipskim życiu politycznym, prowadząc swego rodzaju salon towarzyski, w którym spotykali się politycy i intelektualiści o zapatrywaniach niepodległościowych. Był wśród nich też wywodzący się z Al-Azharu szejch Ali al-Lajthi, który pragnął łączyć dążenia do niezależności z tradycjami islamu. W 1893 roku Latif Salim utworzył z bywalców tego salonu tajną grupę niepodległościową pod nazwą Partii Nacjonalistycznej (Al-Hizb al-Watani).

W Partii Nacjonalistycznej obok starszych wiekiem uczestników znaleźli się też ludzie młodzi, wśród nich wspomniany już, znany później polityk Muhammad Farid. Przystąpiła do niej również grupa nacjonalistyczna, w której działali Abd al-Aziz Fahmi i Ahmad Lutfi as-Sajjid.

Wkrótce dołączył do tej partii Mustafa Kamil, który w momencie jej narodzin przebywał w Paryżu i zdawał tam egzaminy z prawa. Stał się on przywódcą młodych, a następnie stanął na czele całej partii. Po powrocie do Kairu studiował nadal prawo, nawiązał też kontakty z, kolejnym obok Latifa Salima, przedstawicielem antyeuropejskich tendencji z czasów Arabiego Paszy, pisarzem i cenionym mówcą, Abd Allahem Nadimem, przebywającym przez kilka lat na wygnaniu poza Egiptem. Większe znaczenie miało jednak utrzymywanie znajomości, prawdopodobnie od 1892 r., z kedywem Abbasem. Kedyw udzielał zapewne Mustafie Kamilowi finansowego wsparcia, pozwalającego mu rozwinąć działalność.

Podczas kolejnego pobytu we Francji, Mustafa Kamil zdał w listopadzie 1894, końcowe egzaminy z zakresu prawa na uniwersytecie w Tuluzie. Już po jego powrocie do Egiptu, w porozumieniu z kedywem, powstała nowa tajna grupa, Stowarzyszenie Narodowego Odrodzenia. Obok członków Partii Nacjonalistycznej, z Mustafą Kamilem na czele, weszli do niej niektórzy współpracownicy kedywa i urzędnicy państwowi. Byli wśród nich, znajdujący się na służbie kedywa Europejczycy, równie niechętni dominacji brytyjskiej w Egipcie.

Sygnały poparcia dla oporu wobec wpływów angielskich szły również z Paryża. Mustafa Kamil był tam już postacią znaną. W marcu 1895 r. przybył do Egiptu francuski polityk, szczególnie aktywny w sprawach Bliskiego Wschodu, poseł do Izby Deputowanych, François Deloncle. W podróży po kraju, trwającej 20 dni, towarzyszył mu Mustafa Kamil, organizując spotkania z przedstawicielami Partii Nacjonalistycznej oraz ze współpracownikami kedywa.

W maju 1895 r. Mustafa Kamil znów udał się do Francji. Mimo zawodu, jaki sprawił mu żądny rozgłosu, ale nie udzielający większego poparcia Deloncle, spotykał się z politykami, a w następnym miesiącu także z przewodniczącym francuskiej Izby Deputowanych. Zawarł znajomość z czołowymi francuskimi pisarzami i publicystami o poglądach konserwatywnych, usiłował też wpłynąć na miejscową opinię publiczną własnymi tekstami w czasopismach francuskich. Szczególnie pomocną okazała mu się w tym znajomość z pisarką i wydawcą dwutygodnika „La Nouvelle Revue”, Juliette Adam. W czasopiśmie tym udało mu się zamieścić artykuł, prezentujący negatywne stanowisko wobec brytyjskiej okupacji Egiptu. Podczas wizyt w innych krajach europejskich Mustafa Kamil propagował żądanie wycofania się wojsk angielskich z Egiptu i głosił tezę o zagrożeniu przez ich obecność pokoju europejskiego.

Po powrocie do Egiptu w styczniu 1896 r. Mustafa Kamil całą swą energię poświęcił propagowaniu idei nacjonalistycznych. W Aleksandrii zorganizował dwa zebrania publiczne, jedno dla Egipcjan, a drugie dla zamieszkałych tam Europejczyków. Starał się przy tym wystrzegać sformułowań antyeuropejskich, podkreślając, że swe działania kieruje jedynie przeciw brytyjskim okupantom. Działalność Mustafy Kamila budziła jednak coraz większe obawy wśród Anglików, którzy podejrzewali egipskich nacjonalistów o potajemne kontakty z ruchem mahdystów w Sudanie. Na żądanie Anglików kedyw musiał wszcząć śledztwo i udzielić dymisji podejrzanym. Mustafa Kamil na pewien czas wyjechał znów do Europy i prowadził tam kampanię przeciw angielskiej okupacji Egiptu.

Porozumienie brytyjsko-francuskie, do jakiego doszło po sprawie Faszody (a które w 1904 r. doprowadzić miało do ostatecznego uznania przez Francję dominacji brytyjskiej w Egipcie), podcięło skrzydła egipskim nacjonalistom. Nadzieje zaczęto wiązać teraz z Turcją. Mustafa Kamil kilkakrotnie wyjeżdżał do Stambułu, podkreślając tam potrzebę zachowania imperium tureckiego, tak wówczas osłabionego, i solidarności muzułmańskiej. Sułtan Abdulhamid II docenił to i w 1904 r. obdarzył go wysokim tytułem paszy. Nie towarzyszyła temu wszakże jakakolwiek konkretna pomoc turecka. Z drugiej strony bliskie stosunki z Turcją i akcenty panislamistyczne wzbudzały obawy ze strony tych nacjonalistów, którzy odwoływali się do odrębności i jedności arabskiej, a także ze strony wpływowych w Egipcie grup chrześcijan – Koptów.

Na początku XX w. drogi Mustafy Kamila i kręgów związanych z kedywem rozeszły się. Abbas doszedł do wniosku, że po porozumieniu brytyjsko-francuskim klucz do rozwiązywania problemów Egiptu znajduje się w Londynie. W 1900 r. złożył wizytę w Wielkiej Brytanii. Wobec upadku nadziei na Francję i na poparcie innych państw europejskich przeciw angielskim okupantom, Mustafa Kamil zareagował rosnącą agresywnością propagandy, krytyką otoczenia kedywa jako zbyt ugodowego i żądaniem wprowadzenia w Egipcie systemu parlamentarnego. W 1904 r. Mustafa Kamil publicznie ogłosił, że zrywa współpracę z kedywem i redaktorem „Al-Muajjad”, szejchem Ali Jusufem.

Samodzielnie utworzył dziennik „Al-Liwa” (Sztandar), który wraz ze zorganizowaną w 1899 r. szkołą, stał się ważnym instrumentem propagowania idei nacjonalistycznych. Wiązały się z nimi żądania wprowadzenia konstytucji i rządów odpowiedzialnych przed parlamentem. Następnym krokiem ze strony przywódcy nacjonalistów było wzmocnienie w propagandzie akcentów panislamistycznych. Znalazło to też wyraz w wydawanym od 1906 r. miesięczniku „Al-Alam al-Islami” (Świat Islamu). Mustafa Kamil wspierał też Turcję, która na początku XX w. w miarę rosnącego zbliżenia z Niemcami coraz wyraźniej prowadziła politykę antybrytyjską.

Egipscy nacjonaliści z radością przyjmowali klęski mocarstw europejskich w Afryce i Azji. Porażka Włoch w wojnie z Etiopią wzbudziła entuzjazm szczególnie wśród egipskich Koptów, którzy czuli się solidarni z pobliskim krajem chrześcijańskim. Po klęsce Rosji w wojnie z Japonią w 1905 r. Mustafa Kamil wydał książkę „Wschodzące Słońce”, w której uznał Japończyków za wzór do naśladowania.

Temperatura życia publicznego podniosła się gwałtownie w związku ze sprawą wydarzeń w małej wiosce egipskiej Dinszawaj w prowincji Menufija, niedalekiej od Kairu. Kilku oficerów brytyjskich polowało tam na gołębie i przypadkowo raniono młodego Egipcjanina. Miejscowi chłopi w ramach samosądu zabili jednego z oficerów. Na żądanie Cromera powołano sąd specjalny, pod przewodnictwem jednego z czołowych polityków egipskich, Kopta Butrusa Ghali. Czterech fellahów powieszono publicznie, innych poddano chłoście i uwięziono. Wyrok wywołał oburzenie w liberalnych kręgach europejskich. W Egipcie potępili go muzułmanie i Koptowie, a do protestu przyłączył się kedyw Abbas. Na pewien czas doszło znów do zbliżenia między otoczeniem kedywa a nacjonalistami zgrupowanymi wokół Mustafy Kamila. Powszechność protestu zmusiła Londyn do zmiany linii politycznej. W maju 1907 r. Cromer podał się do dymisji, a jego następcą został w randze konsula generalnego, zaprzyjaźniony z kedywem jego doradca finansowy, sir Eldon Gorst.

Ahmad Lutfi as-Sajjid, wówczas liczący 35 lat, z wykształcenia prawnik, był zwolennikiem stopniowych reform prowadzących do modernizacji życia egipskiego, m.in. ostrożnej emancypacji kobiet czy dostosowania do współczesnych potrzeb egipskich języka arabskiego oraz wprowadzenia rządów konstytucyjnych.

W okresie zbliżenia z Mustafą Kamilem kedyw zalegalizował w 1907 r. Partię Nacjonalistyczną. Ogłosiła ona swój program, domagając się natychmiastowego wycofania wojsk brytyjskich z Egiptu oraz nadania krajowi przez kedywa konstytucji. Jednocześnie Mustafa Kamil obiecywał, że jego partia będzie respektować finansowe zobowiązania Egiptu i prawa zamieszkałych w tym kraju cudzoziemców. Podjęto intensywne działania dla rozbudowy organizacji partyjnej. Wkrótce pojawili się jednak polityczni konkurenci. Jeszcze w ostatnich miesiącach rządów Cromera, w marcu 1907 r., wspierana przez niego grupa wielkich właścicieli ziemskich zaczęła wydawać czasopismo „Al-Dżarida” (Dziennik). Jego redaktorem i intelektualnym przywódcą całej grupy był Ahmad Lutfi as-Sajjid.

Partia Narodu starała się realizować dążenia do niepodległości w przyjaznych stosunkach z Anglikami i akcentując jedynie łagodną opozycję wobec kedywa. Jej pierwszym przewodniczącym został Hasan Abd ar-Razik, który wkrótce zmarł. Razik zakładał niegdyś wraz z Mustafą Kamilem Partię Nacjonalistyczną. Partia Narodu podkreślała potrzebę wprowadzenia rządów konstytucyjnych.

Sad Zaghlul był synem bogatego właściciela ziemskiego i urzędnika, pobierał najpierw nauki religijne, ukoronowane studiami w kairskim uniwersytecie Al-Azhar, a następnie świeckie prawnicze we Francji. Już w młodym wieku brał udział w wydarzeniach politycznych, popierając powstanie Arabiego Paszy w latach 1881-1882. Później miał jednak dobre kontakty z lordem Cromerem, a drogę do najwyższych egipskich sfer politycznych utorowało mu małżeństwo z córką byłego premiera Mustafy Fahmiego. Zaghlul był znacznie starszy od przywódców Partii Nacjonalistycznej, kiedy powstawała Partia Narodu miał już 47 lat.

W tym właśnie czasie kedyw Abbas wysłał do Londynu delegację, która starała się uzyskać od rządu brytyjskiego obietnicę rozszerzenia samodzielności Egiptu. We wrześniu 1907 r. w kręgu związanym z „Al-Dżaridą” powstała umiarkowana Partia Narodu (Hizb al-Umma). Wśród twórców Partii Narodu znalazło się kilku polityków, którzy odgrywać mieli w przyszłości czołową rolę w ruchu narodowym. Jednym z nich, wówczas jeszcze nieoficjalnie w partii, był minister oświaty od 1905 r., a od 1908 r. minister sprawiedliwości, Sad Zaghlul. W 1912 r. Zaghlul ustąpił z rządu, którego premierem był bardzo niepopularny Muhammad Said, i poświęcił się wyłącznie działalności partyjnej.

W grudniu 1907 r. powstała Partia Reform Konstytucyjnych (Hizb al-Islah ‘ala’l-Mabadi’ ad-Dusturijja), związana z kedywem. Jej przewodniczącym został szejch Ali Jusuf, redaktor dziennika „Al-Muajjad”, bliskiego ongiś Mustafie Kamilowi. Kedyw nie udzielał jednak początkowo tej partii publicznego poparcia, choć wstąpiło do niej kilku członków jego rodziny. Zdawał sobie bowiem sprawę z tego, że osobista popularność Mustafy Kamila zdecydowanie przekracza tę, jaką cieszą się obie nowe partie razem wzięte.

Na dalszym rozwoju wydarzeń zaważyła choroba i śmierć Mustafy Kamila w 1908 r., w wieku niespełna 34 lat. Jego następcą został Muhammad Farid, wywodzący się z rodziny wysokich urzędników tureckiego pochodzenia. Był on jednak pozbawiony zdolności i charyzmy swego poprzednika. Wewnątrz samej partii rychło doszło zaś do sporów. Farid był zwolennikiem agresywnej propagandy, co zrażało bardziej umiarkowanych działaczy i przyczyniało się do zaostrzenia konfliktów z kedywem. Innym ich powodem było powołanie przez kedywa w listopadzie 1908 r. rządu na czele z Butrusem Ghalim, atakowanym za rolę, jaką odegrał w procesie fellahów z Dinszawaj. Rząd odpowiedział ograniczeniem wolności prasy oraz procesami o oszczerstwa.

Do osłabienia nacjonalistów doszło jednak dopiero od 1910 r. W lutym Wardani, członek Partii Nacjonalistycznej, a jednocześnie tajnej organizacji terrorystycznej przygotowującej się do walki o niepodległość, zamordował premiera Butrusa Ghalego. Śledztwo wykazało, że partia była blisko związana z grupami terrorystycznymi i doprowadziło do wszczęcia procesów przeciw jej przywódcom. Zabójstwo Ghalego wywołało oburzenie we wpływowych środowiskach koptyjskich, których przedstawiciele brali dotąd często aktywny udział w ruchu nacjonalistycznym. Uaktywniła się też bardziej umiarkowana frakcja nacjonalistów, której udało się nawet przejąć gazetę „Al-Liwa”. Dotychczasowi przywódcy zaczęli wydawać nowy dziennik „Al-‘Alam” (Świat).

Uwagę egipskiej opinii publicznej przyciągnęły nowe wydarzenia polityczne. W lipcu 1911 r. zmarł brytyjski konsul generalny sir Eldon Gorst, rzecznik liberalnej polityki i reform politycznych. Jego następcą został pogromca mahdystów, lord Horatio Herbert Kitchener, przez wielu uważany za wroga islamu. W listopadzie 1911 r. wyszły z kolei na jaw tajne fragmenty brytyjsko-francuskiej umowy dotyczącej Afryki, które przewidywały ścisłą współpracę, przy zagwarantowaniu dominacji Wielkiej Brytanii w Egipcie i Francji w Maroku. W końcu 1911 r. Włochy wypowiedziały wojnę Turcji i wkrótce opanowały Trypolitanię, sąsiadującą z Egiptem. Nacjonaliści egipscy traktowali to jako dalszy krok do kolonialnego ujarzmienia krajów muzułmańskich. Nasilali ataki na politykę brytyjską oraz na ugodowych – ich zdaniem – kedywa i ministrów. Inne stanowisko zajęli przywódcy Partii Narodu. Chcieli oni wykorzystać sytuację do oficjalnego proklamowania niezależności od Turcji, ale nie szczędzili też krytyki polityce brytyjskiej.

Odpowiedzią były nowe represje ze strony władz. Niemal wszystkie czasopisma wydawane przez nacjonalistów zostały zlikwidowane lub zawieszone. Muhammad Farid przeniósł się do Genewy i znaczną część energii poświęcał organizowaniu egipskich studentów w uczelniach europejskich. Ci posuwali się jednak w swym radykalizmie znacznie dalej niż było mu to na rękę. Wykryto kolejno trzy spiski na życie czołowych osobistości w Egipcie – w 1911 r. przeciw kedywowi, w 1912 – przeciw premierowi Saidowi i w 1913 przeciw Kitchenerowi. Inny działacz nacjonalistyczny, Szajch Szawisz, od 1912 r. współpracował z młodoturkami, którzy w latach 1908-1909 przejęli władzę w Turcji i pragnęli zachować integralność imperium osmańskiego, do którego należał przecież formalnie także Egipt.

Nie sprzyjały rozwojowi radykalizmu przemiany polityczne, podejmowane pod wpływem Anglików. W 1913 r. zgodnie z wprowadzonym „prawem organicznym”, nadaną odgórnie konstytucją, rozszerzono grono uprawnionych do udziału w wyborach parlamentarnych (parlament funkcjonował w Egipcie już od 1866 r.), ale nadal było ono ograniczone różnymi cenzusami, dalekie od powszechności i pośrednie, a sam parlament miał jedynie uprawnienia doradcze. Stosunki społeczne zapewniały dominację wąskiej elity. W 1913 r. prawie połowę ziemi uprawnej posiadało 13 tysięcy wielkich właścicieli, a na pozostałej części gospodarowało 1,5 miliona fellahów.

Podczas I wojny światowej Egipt stał się krajem frontowym od chwili, kiedy po stronie Niemiec stanęła Turcja. Po ataku tureckim na czarnomorskie wybrzeża Rosji w pierwszych dniach listopada 1914 r. kraje koalicji wypowiedziały Turcji wojnę. Egipt nie stał się krajem walczącym, ale zadeklarował neutralność, przyjazną Wielkiej Brytanii. 2 listopada 1914 r. wprowadzono stan wyjątkowy i odtąd rządzono przy pomocy specjalnych ustaw, zakazując działalności politycznej skierowanej przeciw Wielkiej Brytanii.

W Londynie poważnie zastanawiano się nad wcieleniem Egiptu jako kolonii do imperium brytyjskiego. Ostatecznie zdecydowano się jednak 18 grudnia 1914 r. na zniesienie, formalnej od kilku dziesięcioleci, zależności Egiptu od Stambułu. Anglicy ogłosili objęcie nad Egiptem protektoratu, co było właściwie usankcjonowaniem sytuacji trwającej od dawna. Urząd brytyjskiego Generalnego Konsula przekształcono w urząd Wysokiego Komisarza. Do opiekuńczego mocarstwa należeć miało zabezpieczenie obrony Egiptu przed zewnętrznymi niebezpieczeństwami i nadzór nad jego polityką zagraniczną.

Anglicy wykorzystywali teren Egiptu jako bazę wypadową przeciw imperium osmańskiemu. Mobilizowali też przymusowo Egipcjan do prac na rzecz wojska oraz rekwirowali dla celów wojskowych wielbłądy i osły. Aby zapewnić sobie spokój wewnątrz kraju aresztowali lub wysiedlili czynnych politycznie przeciwników. Inicjatywę militarną mieli natomiast początkowo Turcy. Z Syrii i Palestyny ruszyła na Egipt armia licząca około 50 tysięcy żołnierzy. Ofensywa utknęła na linii Kanału Sueskiego. W lutym 1915 r. główne siły tureckie cofnęły się znów do Palestyny, bo nie były przygotowane do dłuższego przebywania na pustyni, bez zapasów żywności i wody pitnej, nadal jednak przeprowadzały wypady w rejon Kanału Sueskiego.

Na podjęcie działań ofensywnych zdecydowali się natomiast Anglicy. Wynikało to ze znaczenia strategicznego Kanału Sueskiego jako połączenia między Europą a koloniami brytyjskimi w Azji i we wschodniej Afryce. W Egipcie przygotowywała się w 1916 r. ogromna armia, licząca 500 tysięcy żołnierzy. W końcu roku wojska te uderzyły na Turków. Uwikłały się jednak w długotrwałe walki na terenie Palestyny, gdzie dopiero w grudniu 1917 r. zdobyły Jerozolimę. Dalsze zmagania zbrojne w Libanie i Syrii przeciągnęły się aż do kapitulacji Turcji w październiku 1918 r. Egipt odgrywał wówczas jedynie rolę zaplecza transportowego i aprowizacyjnego dla wojsk frontowych.

W latach wojny wyraźnie ujawniła się zależność Egiptu od importu gotowych wyrobów, głównie z Europy. Taki stan rzeczy zaniepokoił polityków i elity gospodarcze kraju. Powołano w związku z tym Komisję Handlu i Przemysłu, która w 1917 r. sporządziła raport o potrzebie rozbudowy egipskiego przemysłu. Wśród argumentów za industrializacją za najistotniejszy uznano ten, że przy stałym znacznym wzroście ludności rolnictwo nie stworzy dostatecznych możliwości jej zatrudnienia. Innym argumentem była potrzeba ograniczenia zależności gospodarki egipskiej od produkcji i eksportu bawełny. Jako istotny środek do pobudzenia uprzemysłowienia uznano wprowadzenie nowej taryfy celnej, opartej na zasadzie protekcjonizmu. Raport nie miał bezpośrednich skutków, bo, decydujący o polityce gospodarczej, Anglicy nadal hołdowali tezie sformułowanej niegdyś przez Cromera o szkodliwości rozwoju przemysłu egipskiego dla interesów brytyjskich. Kształtująca się właśnie egipska opinia publiczna nie zapomni jednak o nim. Przypisać temu można utworzenie przez rząd egipski w kwietniu 1920 r. Biura Handlu i Przemysłu, jako instytucji, która miała służyć kontaktom między rządem a rodzimymi przedsiębiorcami i wspierać rozwój przemysłu.

Pewien wpływ na działania zmierzające do industrializacji Egiptu miało także obniżenie wydajności w produkcji bawełny. Z 5,8 qantara (qantar odpowiadał około 45 kilogramów) na feddan (feddan miał około 4200 metrów kwadratowych, tj. 0,42 ara) w 1897 r. wydajność spadła do 3,13 qantara na feddan w 1909 r. i nie uległa później istotniejszym zmianom aż do lat 20. Wiązało się to z plagą insektów, wyjałowieniem ziemi i pojawieniem się stałych powierzchni wodnych w wyniku nieumiejętnego nawadniania. Niekorzystne konsekwencje tego stanu rzeczy były wprawdzie niwelowane z nadwyżką zwiększaniem powierzchni upraw oraz korzystnym kształtowaniem się cen. W warunkach bawełnianej monokultury niosły one jednak ze sobą spore niebezpieczeństwo na przyszłość.

Tak czy inaczej, Egipt wzbogacił się podczas wojny, na czym zaważył jego znaczny udział w zaopatrywaniu armii brytyjskiej. Ogromna większość z mieszkańców Egiptu – w 1917 r. 12 milionów 751 tysięcy, dwa razy więcej niż podczas spisu w 1882 r. – nie skorzystała jednak na tym zbyt wiele. Zyskały natomiast działające w tym kraju firmy zagraniczne, a także miejscowe większe domy kupieckie (w większości jednak prowadzone przez tak zwanych Lewantyńczyków, głównie zamieszkałych w Egipcie Greków, Ormian, Włochów albo przez Koptów) oraz wielcy właściciele ziemscy (ci byli w ogromnej większości muzułmanami pochodzenia arabskiego lub tureckiego), sprzedający żywność.

Dla rozwoju sytuacji gospodarczej w Egipcie duże znaczenie miało założenie z inicjatywy Talaata Harba dwa lata po zakończeniu wojny, w 1920 r., Banku Egipskiego (Misr Bank). Powstał on na bazie rodzimych kapitałów, bardzo skromnych początkowo. Wśród założycieli byli przedstawiciele wszystkich nurtów politycznych. W jeszcze późniejszych latach wokół tego banku ukształtowała się silna egipska grupa gospodarcza, do której należały Egipskie Towarzystwo Przędzalni i Tkalni, Egipskie Towarzystwo Jedwabnictwa Przemysłowego, Egipskie Towarzystwo Turystyki, Egipskie Towarzystwo Kopalń i jedenaście innych towarzystw.

Część polityków egipskich zdecydowała się po wybuchu wojny przeciwstawić Anglikom. Dla Szajcha Szawisza była to kontynuacja jego dotychczasowej współpracy z młodoturkami. Muhammad Farid, tracący wcześniej swe wpływy, także podjął nową akcję polityczną. Zadeklarował współpracę z Turcją i pojawił się w Stambule. Zastał tam kedywa Abbasa, który kurował się po nieudanym zamachu na jego życie, podjętym przez zwolennika nacjonalistów. Teraz Farid liczył jednak na możliwość współpracy z kedywem, tym bardziej, iż Anglicy zabronili Abbasowi powrotu do Egiptu. Jednak i w Turcji Abbas nie znalazł poparcia, bo w razie zwycięskiej wojny pretendował do przejęcia godności kedywa ówczesny wielki wezyr na dworze sułtana, wnuk Muhammada Alego – Mehmed Said Halim Pasza. Opuszczony przez obie strony Abbas postanowił zachować pozycję neutralną i udał się do Szwajcarii.

W Egipcie z woli Anglików przejściowo sprawował obowiązki kedywa premier Husajn Ruszdi, ale 19 grudnia 1914 r. dokonali oni detronizacji kedywa i na opuszczony tron, już nie z tytułem kedywa, lecz sułtana, powołali stryja Abbasa, Husajna Kamila. Po jego śmierci sułtanem został 9 listopada 1917 r. inny stryj Abbasa, Ahmad Fuad. W 1915 r. Anglicy zawiesili działalność istniejącego od 1883 r. Zgromadzenia Ustawodawczego. Wielu przywódców Partii Nacjonalistycznej uwięziono.

Ahmad Fuad nie cieszył się poważaniem, bo uważano go za hazardzistę i kobieciarza, skłonnego też do nieczystych interesów finansowych. Był jednak bardzo inteligentny i sprawnie poruszał się przez następne dwudziestolecie na polu polityki.

Zdetronizowany Abbas wytrwał w postawie neutralności tylko do jesieni 1917 r., kiedy to wrócił do Stambułu i zdecydowanie opowiedział się za Turcją, a w lipcu 1918 r. udał się do Berlina. Znajdowali się tam już obaj, dotychczas zwaśnieni, a teraz pogodzeni przywódcy protureckiego skrzydła nacjonalistów, Muhammad Farid i Szajch Szawisz. Nadzieje na Niemcy i Turcję były jednak bardzo spóźnione, wojna zbliżała się do końca, do klęski państw centralnych i zwycięstwa koalicji, w której z państw europejskich decydującą rolę odgrywały Wielka Brytania i Francja. Przywódca nacjonalistów Farid pozostał po zakończeniu wojny w Berlinie, gdzie zmarł w listopadzie 1919 r.

Jak się okazało, bardziej realistyczną drogę obrali niektórzy pozostający w kraju politycy egipscy, wśród nich były minister oświaty, a teraz przywódca krytycznej wobec panowania brytyjskiego opozycji, Sad Zaghlul. Choć ostatecznym ich celem było uzyskanie dla Egiptu niepodległości, w porozumieniu z premierem Ruszdim opowiadali się za lojalnością wobec Wielkiej Brytanii i zakładali, że osiągnięcie celu ostatecznego nastąpić może tylko drogą kolejnych kroków uzgadnianych z Anglikami czy też wymuszanych na nich. Po ogłoszeniu przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona tzw. czternastu punktów i w związku z deklaracją państw koalicji, iż byłe posiadłości tureckie będą mogły same zadecydować o swoim losie, pięciu polityków związanych z Partią Narodu, Sad Zaghlul, Ahmad Lutfi as-Sajjid, Abd al-Aziz Fahmi, Muhammad Mahmud i Ali Szarawi podjęło dyskusje na temat przyszłego programu politycznego.

W końcowym okresie wojny doszło też do wydarzenia, które przez pewien czas nie znalazło większego oddźwięku w Egipcie, ale na przyszłość miało dla tego kraju poważne znaczenie. 2 listopada 1917 r. ówczesny minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii lord Arthur Balfour przesłał list do znanego finansisty lorda Lionela W. Rothschilda, uważanego za reprezentanta dążeń syjonistycznych. W tzw. deklaracji Balfoura rząd brytyjski wyrażał gotowość poparcia dla idei ustanowienia w Palestynie żydowskiej siedziby narodowej. Ta sprawa miała mieć swe reperkusje w całym świecie arabskim, a szczególnie w graniczącym z Palestyną Egipcie.

W dwa dni po zakończeniu I wojny światowej, 13 listopada 1918 r., Zaghlul, Szarawi i Fahmi przedstawili swe żądania brytyjskiemu Wysokiemu Komisarzowi, Reginaldowi Wingate’owi. Domagali się pełnej niezależności w egipskiej polityce wewnętrznej, ale zarazem godzili się na protektorat w zakresie polityki międzynarodowej. Pragnęli uzyskać zgodę Wingate’a na wyjazd do Londynu i przeprowadzenie tam pertraktacji w brytyjskim ministerstwie spraw zagranicznych. Żądania te spotkały się ze zdecydowaną odmową.

Tę linię polityczną popierał też sułtan Ahmad Fuad. Za zgodą jego, premiera Ruszdiego i ministra spraw zagranicznych Jakena Adliego 23 listopada 1918 r. wyłoniła się tzw. Delegacja Egipska (Wafd al-Misri). Do działalności Wafdu, w którym prym wiedli byli politycy Partii Narodu, włączyła się również część działaczy Partii Nacjonalistycznej, m.in. Nahas. Właściwie od tego czasu Partia Nacjonalistyczna zaczęła szybko tracić na znaczeniu. W programie Wafdu znalazło się sformułowanie: „Celem Wafdu jest walka o pełną niepodległość Egiptu”⁸.specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Siedziba: 01-688 Warszawa ul. Pęcicka 9/18
tel./faks 832 25 92

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219
tel. 620 32 11, 654 01 49

Biuro handlowe: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks 620 87 03

e-mail: [email protected]

www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki orientalne

• Języki Azji i Afryki

• Literatury orientalne

• Skarby Orientu

• Teatr Orientu

• Życie po japońsku

• Sztuka Orientu

• Dzieje Orientu

• Podróże - Kraje - Ludzie

• Mądrość Orientu

• Współczesna Afryka i Azja

• Vicus. Studia Agraria

• Orientalia Polona

• Literatura okresu transformacji

• Literatura frankofońska

• Być kobietą

• Temat dnia

P r o w a d z i m y s p r z e d a ż w y s y ł k o w ą