Ekonomia z elementami opisu gospodarki turystycznej i rekreacyjnej - ebook

PRZEDMOWA

Celem kształcenia na kierunku turystyka i rekreacja oraz na kierunkach pokrewnych jest przygotowanie absolwentów do pracy zawodowej przede wszystkim w zakresie świadczenia usług związanych z tymi dziedzinami. Ważnym zatem elementem wykształcenia jest wiedza oraz umiejętności nabywane w trakcie studiowania ekonomii oraz jej nauk szczegółowych przewidzianych w programie studiów. Ekonomia jest bowiem nauką zajmującą się w szczególności badaniem i wnioskowaniem o tym, jak ludzie radzą sobie z wyborem sposobu wykorzystania ograniczonych zasobów w celu najlepszego zaspokojenia indywidualnych lub społecznych potrzeb.

Wybory, o których mowa, są dokonywane przez każdego z indywidualnych wytwórców dóbr i usług oraz każdego z ich konsumentów wręcz nieustannie, ponieważ środki potrzebne producentom (do wytworzenia dóbr i usług) oraz środki potrzebne konsumentom (w celu posiadania lub dysponowania dobrami) są, jak już wspomniano, zawsze ograniczone. Jednakże nie tylko jednostkowe wybory powinny zaprzątać uwagę starających się poznać systemy oraz mechanizmy ludzkich działań w wymiarze ekonomicznym. Potrzebna jest też wiedza o warunkach i czynnikach wpływających na decyzje podejmowane przez społeczeństwo i jego poszczególne grupy, a w szczególności wybory, które w imieniu społeczeństwa podejmują organy państwa, a niekiedy także instytucje ponadnarodowe. Zrozumienie i przyswojenie sobie podstawowych praw sformułowanych w ramach nauki ekonomii prowadzi do poznania mechanizmów ludzkich działań związanych z dokonywaniem w skali jednostkowej i społecznej wyborów dotyczących produkcji i konsumpcji.

Tradycyjny system kształcenia na kierunku turystyka i rekreacja zakłada program polegający na nauczaniu dwóch komplementarnych wobec siebie, ale jednak odrębnych przedmiotów: ekonomii oraz ekonomiki turystyki i rekreacji. Taki system ma zalety, ale i wady, ponieważ nie pozwala w procesie nauczania na stałe odnoszenie ogólnej wiedzy ekonomicznej do rozważań o turystyce i rekreacji jako dziedzinie gospodarowania.

W związku z tym postanowiliśmy stworzyć podręcznik, który przekazałby studentom kierunku turystyka i rekreacja niezbędną wiedzę ekonomiczną w jednym przedmiocie, spełniającym potrzebę wspomnianego łączenia wiedzy ogólnej z branżową. Zaletą takiego rozwiązania jest to, że poszczególne zagadnienia ekonomiczne są od razu przenoszone na grunt kierunkowych zainteresowań studenta. To powinno ułatwić przyswojenie prezentowanych treści, a w ten sposób poprawić efektywność procesu dydaktycznego – zarówno gdy chodzi o poznanie podstaw ekonomii (egzemplifikowanych na gruncie turystyki i rekreacji), jak i zrozumienie mechanizmów kierujących ekonomicznymi wyborami uczestników turystyki i rekreacji.

Podręcznik jest pomyślany jako pomoc dydaktyczna dla studentów kierunku turystyka i rekreacja kształcących się na uczelniach nieekonomicznych. Książka zawiera wykład elementarnych zagadnień nauki ekonomii połączony z odniesieniami dotyczącymi gospodarki turystycznej i rekreacyjnej, przy czym zakłada się, że Czytelnik jest już obeznany z podstawowymi pojęciami i najważniejszymi problemami z zakresu turystyki i rekreacji lub poznaje je równolegle.

Charakteryzując zakres prezentowanych treści, należy wyjaśnić, że podstawowa struktura podręcznika została w dużej mierze określona na podstawie dotychczasowych programów przedmiotów ekonomia oraz ekonomika turystyki i rekreacji realizowanych w Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie, ale jest także programowo bliska wykładowi podstaw ekonomii w wielu innych szkołach wyższych. Dobór treści został przeprowadzony w taki sposób, aby podręcznik mógł być możliwie w całości zrealizowany w ramach godzin wynikających z tradycyjnych standardów kształcenia w zakresie dwóch wspomnianych przedmiotów, tj. w wymiarze łącznym ok. 120 godzin lekcyjnych.

Przy doborze szczegółowych treści podręcznika kierowano się z kolei dwiema przesłankami. Po pierwsze, w podręczniku chcieliśmy studentom przybliżyć podstawową wiedzę z zakresu ekonomii tak, żeby żadne z elementarnych zagadnień nie zostało pominięte. Po drugie, mając na uwadze profil studiów, włączyliśmy do książki również te zagadnienia, które niekoniecznie są podejmowane w ramach podstaw ekonomii jako takich, ale które nabierają szczególnej wagi, gdy mowa o gospodarczym aspekcie turystyki i rekreacji. Chęć uwypuklenia takich właśnie zagadnień doprowadziła do tego, że w strukturze podręcznika podniesiono kwestie odnoszące się do branży i regionu, które w tradycyjnym wykładzie ekonomii – obejmującym mikro- i makroekonomię – są zwykle pomijane. Z kolei zrezygnowano w niektórych miejscach z omówienia innych interesujących i ważnych zagadnień ekonomicznych lub jedynie je zasygnalizowano, ponieważ dla turystyki i rekreacji w naszej opinii nie mają one tak ważnego znaczenia.

Podręcznik otwiera wyjaśnienie dotyczące przedmiotu oraz metody ekonomii, z uwzględnieniem elementarnych narzędzi analizy ekonomicznej, a także prezentację podstawowego modelu rynku – który jest wykorzystywany przy omawianiu wielu prezentowanych dalej zagadnień. Układ dalszych treści wynika z przyjętego założenia, że uczestnictwo w turystyce i rekreacji jest rezultatem dążenia do zaspokojenia indywidualnych potrzeb człowieka. Dlatego też najpierw zaprezentowano wiadomości dotyczące decyzji podejmowanych przez pojedyncze podmioty gospodarujące (konsumenta i przedsiębiorstwo), a następnie omówiono powiązania istniejące między tymi podmiotami oraz funkcjonowanie gospodarki jako całości. Innymi słowy, przyjęto kierunek prezentacji treści, poczynając od problemów składających się na mikroekonomię, a dalej przechodząc do problemów tworzących makroekonomię.

Podręcznik składa się z 11 części: I. Przedmiot i metoda ekonomii, II. Rynek – model podstawowy, III. Konsument i przedsiębiorstwo na rynku, IV. Rynki produktów i czynników produkcji. Rynek pieniądza, V. Branżowy i regionalny wymiar gospodarowania, VI. Rola państw w procesie gospodarowania – środki oddziaływania i ich skuteczność, VII. Zmiany ogólnego poziomu cen i zatrudnienia w gospodarce, VIII. Instytucje finansowe w gospodarce, IX. Gospodarka w długim i krótkim okresie, X. Gospodarka otwarta – podstawowe pojęcia i zależności, XI. W stronę gospodarki globalnej. Książka została podzielona na 23 rozdziały, przy czym niektóre z części zawierają tylko jeden rozdział. Zdecydowano się na wyróżnienie w strukturze podręcznika nawet tak skromnych części, aby w sposób możliwie przejrzysty dla Czytelnika odzwierciedlić porządek i zawartość całej pracy.

Poszczególne rozdziały zawierają, odnoszące się do prezentowanego zagadnienia, treści podstawowe (ekonomia) oraz kierunkowe (gospodarka turystyczna i rekreacyjna). Znajduje to odzwierciedlenie w sposobie tytułowania rozdziałów – każdy rozdział został opatrzony tytułem podstawowym, odnoszącym się do nauki ekonomii, oraz podtytułem, odnoszącym się do przedmiotu turystyki i rekreacji. Poza tym treści podstawowe i kierunkowe są od siebie wyraźnie rozgraniczone – poświęcono im osobne podrozdziały – aby zachować czytelność tego, gdzie kończy się wykład prezentujący wiedzę podstawową, a gdzie rozpoczyna odniesienie tej wiedzy do sfery gospodarki turystycznej i rekreacyjnej. Większość takich odniesień dotyczy turystyki i rekreacji rozpatrywanych łącznie, lecz tam gdzie było to uzasadnione dalej idącą specyfiką, odniesienia te dotyczą turystyki i rekreacji traktowanych oddzielnie.

Po części zasadniczej każdego z rozdziałów zamieszczono dodatek odnoszący się merytorycznie do omówionego zagadnienia, lecz wykraczający poza zawartą w nim treść – forma tego dodatku jest, dla poszczególnych rozdziałów, różna: są to studia przypadków, komentarze analityczne, odwołania do danych empirycznych itp. Zapoznanie się z tymi dodatkami, choć nie jest bezwzględnie konieczne, to jednak powinno znacząco ułatwić Czytelnikowi zrozumienie zagadnień prezentowanych w poszczególnych rozdziałach. Na zakończenie każdego z rozdziałów zamieszczono z kolei podsumowanie zawartych w nich rozważań i pytania sprawdzające. Także i te elementy uznajemy za ważną część każdego rozdziału i całego podręcznika.

Na końcu książki znajduje się wykaz źródeł, z których korzystali autorzy przygotowując podręcznik. W tych fragmentach tekstu, w których znajdują się bezpośrednie odwołania do prac innych autorów lub jakichkolwiek oryginalnych źródeł, zawarto stosowne przypisy. W tych miejscach natomiast, w których podana jest ogólna wykładnia podstawowych pojęć ekonomicznych, takich źródeł nie przywoływano – zgodnie z konwencją stosowaną w podręcznikach z zakresu ekonomii. Te pojęcia składają się bowiem na powszechnie stosowany język ekonomii i w podobnym brzmieniu są przywoływane w wielu podręcznikach; ta sama uwaga dotyczy zawartych w podręczniku ilustracji. Dlatego też składamy w tym miejscu słowa uznania i wdzięczności badaczom, którzy kształtowali podstawy ekonomii, oraz autorom niezliczonych podręczników, z których sami korzystaliśmy, studiując tę naukę.

Podręcznik jest pracą zbiorową: grono autorów tworzą nauczyciele akademiccy z trzech ośrodków miejskich i sześciu szkół wyższych, od wielu lat kształcący studentów w zakresie ekonomicznych aspektów turystyki i rekreacji. Im wszystkim pragnę wyrazić ogromną wdzięczność za otwartą i pełną życzliwości współpracę. Oprócz autorów swój udział w powstaniu podręcznika miały także inne osoby. Spośród nich szczególne podziękowania chciałbym złożyć Profesorowi Janowi Szumilakowi, bez którego inicjatywy, wsparcia i pomocy merytorycznej ten podręcznik zapewne nigdy by nie powstał, oraz Profesor Agnieszce Niezgodzie, której cenne uwagi pozwoliły uczynić podręcznik opracowaniem bardziej dojrzałym. Dziękuję także władzom Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie za współfinansowanie wydania podręcznika, a władzom funkcjonującego w jej strukturach Wydziału Turystyki i Rekreacji – za wsparcie w działaniach zmierzających do jego przygotowania. Słowa wdzięczności kieruję także do osób reprezentujących Wydawnictwo Naukowe PWN za umożliwienie publikacji podręcznika i pomoc we wszelkich pracach z tym związanych.

Bartosz SzczechowiczRozdział I PRZEDMIOT EKONOMII O ekonomicznym spojrzeniu na uczestnictwo w turystyce i rekreacji

Bartosz Szczechowicz

1.1. Potrzeby

1.2. Środki zaspokajania potrzeb

1.3. Potrzeby turystyczne i rekreacyjne oraz środki ich zaspokajania

1.4. Nieograniczoność potrzeb a ograniczoność środków ich zaspokajania

1.5. Ekonomia jako nauka społeczna

1.6. Turystyka i rekreacja jako przedmiot zainteresowania ekonomistów

1.7. Wybór między czasem wolnym a czasem pracy

1.8. Wybór sposobu wykorzystania zasobów naturalnych i antropogenicznych

1.9. Ekonomia a polityka gospodarcza

1.10. Mikroekonomia i makroekonomia

Przyjmuje się, że rozmaite potrzeby i chęć ich zaspokojenia są źródłem aktywności ludzi na niwie gospodarczej. Należy przy tym pamiętać o kwestii znaczenia środków w celu zaspokojenia tych potrzeb. Dopiero relacja zachodząca między potrzebami a środkami ich zaspokajania przybliża nas do wskazania przedmiotu nauki ekonomii. Kluczowe znaczenie ma tu konstatacja, że potrzeby są niemal nieograniczone, natomiast zasoby środków ich zaspokojenia – w danym miejscu i czasie – są zawsze ograniczone. Ekonomia podejmuje więc kwestię zachowań człowieka odnoszących się do dokonywanych przez niego wyborów, które dotyczą sposobu alokowania (rozdysponowania) ograniczonych środków w celu zaspokojenia konkurencyjnych względem siebie potrzeb, albo – szerzej rzecz ujmując – do realizacji konkurencyjnych celów.

Kontynuując rozważania o przedmiocie nauki ekonomii, jednocześnie rozpatrujemy zagadnienie alokacji zasobów na przykładach ilustrujących uwarunkowania wyborów, przed jakimi stoją jednostki i grupy społeczne pragnące zaspokajać swoje potrzeby turystyki lub rekreacji. Mamy przy tym nadzieję, że rozważania te pobudzą studentów do refleksji, że ekonomia jest nauką o tym, jak ludzie sobie radzą z brakiem nieograniczonej dostępności dóbr.

Ekonomia jest przede wszystkim nauką pozytywną, tj. opisującą rzeczywistość i poszukującą w niej prawidłowości co do wyborów dokonywanych w związku z alokacją ograniczonych zasobów, wykorzystując zwykle w tym celu modele badanych i opisywanych obiektów. Rozważymy zatem – w myśl przyjętego sposobu łączenia teoretycznych zagadnień ekonomii z tak współcześnie ważnym obszarem ludzkiej aktywności, za jaki uznaje się turystykę i rekreację – przykładowe sytuacje wyboru, które z punktu widzenia zainteresowania turystyką i rekreacją są szczególnie zajmujące.

Na przykład ekonomiczne wybory osoby pracującej, związane z podziałem funduszu czasu, dotyczą przede wszystkim podziału na czas pracy i czas wolny. Przeznaczenie większej ilości czasu na pracę przez osobę uprawiającą turystykę zwiększa jej dochód, który może przeznaczyć na korzystanie z dóbr i usług turystycznych. Jednakże, zwiększając za sprawą wyższego dochodu dostęp do obfitszego lub lepszej jakości zestawu dóbr, jednocześnie zmniejsza ilość czasu wolnego, potrzebnego do korzystania z nich.

Innym przykładem ograniczoności zasobów, istotnym z punktu widzenia turystyki i rekreacji, jest sytuacja, w której powstaje wybór co do sposobu wykorzystania rozmaitych zasobów naturalnych i antropogenicznych, jakimi dysponuje społeczeństwo. Zauważmy, że zasoby tego typu mogą być wykorzystywane w rozmaity sposób – dany obszar może zostać zagospodarowany na działalność rolniczą lub przemysłową, może na nim zostać rozwinięta infrastruktura publiczna itd. Zaledwie jednym z możliwych sposobów wykorzystania takich zasobów jest przeznaczenie ich na użytek osób uprawiających turystykę lub rekreację – jeżeli jednak przyjąć tę właśnie alternatywę, to społeczeństwo traci korzyści wynikające z odrzuconych możliwości.

Na zakończenie rozważań zaprezentowanych w tym rozdziale zostaną przedstawione problemy, których zrozumienie jest niezbędne do właściwego odbioru treści prezentowanych w dalszych częściach książki. Pierwsze zagadnienie będzie dotyczyć relacji między ekonomią a polityką gospodarczą, co wiąże się z zupełnie odmiennym charakterem sądów stawianych w ramach ekonomii (jak jest i dlaczego tak jest?) i polityki gospodarczej (jak powinno być?). Drugie zagadnienie będzie odnosić się do skali, w jakiej można analizować zjawiska gospodarcze, oraz rozróżnienia w tym kontekście mikroekonomii i makroekonomii, a także – co ważne z punktu widzenia refleksji nad współczesnym obrazem turystyki (w niewielkim stopniu dotyczy to rekreacji) – mezoekonomii.

1.1. Potrzeby

Ekonomia jest nauką o tym, jak ludzie, uczestniczący z jednej strony w wytwarzaniu dóbr i usług, a z drugiej strony w konsumowaniu oferowanych im produktów, radzą sobie z koniecznością dokonywania wyboru: „co i ile wytwarzać”, względnie „co i ile konsumować”. Aby lepiej zrozumieć to wyjaśnienie, należy odwołać się do faktu, że u podstaw ludzkich działań znajdują się określone potrzeby. Człowiek odczuwa potrzeby – czyli doświadcza stanów psychicznych, które stanowią dla niego pewną niedogodność czy też dyskomfort psychiczny – te zaś skłaniają go do działania mającego na celu zaspokojenie potrzeb, czyli usunięcie wskazanych niedogodności.

Jest jednak rzeczą naturalną, że nie sposób wyliczyć wszystkich zgłaszanych przez ludzi potrzeb – jest ich bowiem zbyt wiele i są zbyt zróżnicowane. Ponadto z czasem (wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym danego społeczeństwa) pojawiają się coraz to nowe potrzeby, które ludzie chcą zaspokajać. Dla ilustracji tego stanu rzeczy wystarczy odwołać się do obecnej wiedzy z zakresu rozwoju turystyki: relatywnie niedawno powszechnymi stały się potrzeby skłaniające ludzi do tymczasowego opuszczania miejsc swojego codziennego pobytu i podejmowania podróży. Co więcej, w związku z obecnymi podróżami ludzie zdają się zgłaszać daleko więcej potrzeb i zdają się one być bardziej zróżnicowane jakościowo niż kiedyś.

Pomimo trudności w dokładnej identyfikacji i enumeracji potrzeb można i warto podjąć próbę ich uporządkowania. Według kryterium genezy potrzeb wskazuje się na istnienie potrzeb pierwotnych (biologicznych, fizjologicznych, organicznych) oraz potrzeb wtórnych (społecznych, psychicznych, kulturowych). Pierwsze z nich mają charakter wrodzony i zaspokojenie ich jest niezbędne do utrzymania organizmu przy życiu; zalicza się do nich m.in. potrzebę oddychania, zaspokajania głodu i pragnienia, odpoczywania. Potrzeby wtórne formują się w toku życia człowieka i są rezultatem jego interakcji z otoczeniem; zalicza się do nich m.in. potrzeby poznawania, szczęścia, zabawy. Ta klasyfikacja uświadamia nam, że niektóre ze zgłaszanych przez człowieka potrzeb nie zależą od jego woli czy też doświadczeń, inne natomiast – tak, i trudno znaleźć dla nich jakieś ograniczenia (mogą się z czasem rozwijać i generować nowe potrzeby).

Warto przywołać często cytowaną w literaturze, nie tylko ekonomicznej, klasyfikację potrzeb dokonaną przez amerykańskiego psychologa – Abrahama Malsowa. Została ona opracowana z punktu widzenia kryterium ważności zaspokojenia potrzeb i zawiera następujące kategorie :

– potrzeby fizjologiczne: zaspokajanie pragnienia, głodu, snu,

– potrzeby bezpieczeństwa: pewności, stabilności, oparcia, opieki, wolności od strachu, lęku i chaosu, struktury, porządku, prawa i granic, silnego opiekuna,

– potrzeby przynależności i miłości: obdarzanie uczuciami i przyjmowanie uczuć,

– potrzeby szacunku: stałej, mocno ugruntowanej samooceny, szacunku dla siebie, poczucia własnej wartości i poważania ze strony innych,

– potrzeby samorealizacji: samospełnienia, zrealizowania swego potencjału,

– potrzeby wiedzy i rozumienia: ciekawości, przyswajania wiedzy, wyjaśniania i rozumienia,

– potrzeby estetyczne: piękna, porządku, symetrii, domykania całości, dokończenia działania, systemu i struktury.

Przydatność tej klasyfikacji ujawnia się w zaobserwowaniu tego, że człowiek stara się zaspokajać potrzeby, poczynając od najbardziej pilnych do zaspokojenia (mających przewagę uwarunkowania biologicznego) i stopniowo przechodząc do zaspokajania potrzeb mniej pilnych. Od razu jednak wyjaśnijmy, że chodzi tu o względną przewagę jednych potrzeb nad innymi. Na przykład skłonność człowieka do zaspokojenia potrzeb bezpieczeństwa nie rodzi się dopiero wtedy, gdy jego potrzeby fizjologiczne zostały już w pełni zaspokojone. Pewien poziom zaspokojenia potrzeb fizjologicznych okazuje się raczej wystarczający do tego, aby uwagę skierować na potrzeby wyższego rzędu. W koncepcji Maslowa potrzeby układają się w pewną hierarchię. Człowiek po zaspokojeniu jednych potrzeb stopniowo przechodzi do następnych.

1.2. Środki zaspokajania potrzeb

Zaspokajanie potrzeb wymaga odpowiednich do tego środków. Tradycyjnie środki te określa się mianem dóbr. Termin „dobro” wywodzi się najprawdopodobniej stąd, że odnosi się on do tego, co jest cenne (w ekonomii mówi się raczej – użyteczne) dla człowieka w tym właśnie sensie, że posiada zdolność do zaspokojenia jego potrzeby.

Dobra dzieli się na dobra wolne oraz dobra gospodarcze. Dobra wolne są wytworem przyrody, np. powietrze, woda, energia słoneczna, i każde z nich zaspokaja określoną potrzebę człowieka. Jeszcze niedawno w sposób dość powszechny wyrażano pogląd, że dobra wolne są nieograniczone z punktu widzenia potrzeb rodzaju ludzkiego, jednak obecnie – z uwagi na negatywne skutki rozwoju cywilizacyjnego – coraz częściej wskazuje się na konieczność racjonalnego dysponowania tymi dobrami. W niektórych społecznościach nawet wprost uznaje się je za ograniczone, zwracając uwagę na to, że ich względna (czyli względem zgłoszonych potrzeb) ilość jest zbyt mała.

Warto też zaznaczyć, że dobra wolne różnią się pomiędzy sobą, biorąc pod uwagę ich zdolność do odnawiania. Dlatego dzieli się je na dobra odnawialne, które mają zdolność odnawiania się w relatywnie krótkim czasie, oraz dobra nieodnawialne, które – biorąc za punkt odniesienia ludzkie życie – nie mają takiej zdolności. Dobra odnawialne to np. woda, gleba, lasy, natomiast dobra nieodnawialne to zasoby mineralne – np. ropa naftowa i węgiel.

Dobra gospodarcze są z kolei efektem działalności produkcyjnej człowieka. Dzieli się je na dobra konsumpcyjne, które zaspokajają potrzeby człowieka w sposób bezpośredni, oraz dobra produkcyjne, które zaspokajają potrzeby człowieka w sposób pośredni – gdyż służą one dopiero do produkcji dóbr konsumpcyjnych. Na przykład bułka jest dobrem konsumpcyjnym, ponieważ w chwili spożycia zaspokaja głód, a piec – dobrem produkcyjnym, gdyż sam w sobie nie ma zdolności zaspokojenia żadnej potrzeby, lecz służy do produkcji bułek.

Warto pamiętać, że niektóre dobra – w zależności od sposobu ich wykorzystania – mogą wystąpić albo jako dobro konsumpcyjne, albo jako dobro produkcyjne. Na przykład wspomniana bułka może zostać bezpośrednio spożyta i w ten sposób zaspokoić głód (spełnia wtedy rolę dobra konsumpcyjnego), ale może też być wykorzystana w procesie produkcji burgera (wówczas uznamy ją za dobro produkcyjne). Zwróćmy zarazem uwagę na to, że niektóre dobra używane w procesie produkcyjnym występują jako środki obrotowe, które zużywają się jednorazowo (np. mąka potrzebna do produkcji bułek), bądź środki trwałe, które zużywają się w dłuższym czasie (np. piec potrzebny do produkcji bułek).

Przy tej okazji warto od razu wyjaśnić dwa bardzo ważne w ekonomii pojęcia, które odnoszą się do podanych wyżej kategorii dóbr: pojęcie konsumpcji i pojęcie produkcji. Konsumpcja oznacza zaspokajanie potrzeb, które zachodzi w drodze korzystania z dóbr, a mianem konsumenta określamy osobę, która użytkuje dobro w celu zaspokojenia swoich potrzeb. Produkcja z kolei oznacza proces polegający na wytwarzaniu dóbr (gospodarczych – bo te są efektem działalności człowieka).

Ściślej rzecz ujmując, należałoby jednak powiedzieć, że rezultatem procesu produkcji są produkty. Te zaś mogą występować jako dobra (w wąskim rozumieniu – abstrahując od przedstawionej wyżej interpretacji dóbr jako wszystkiego, co zaspokaja potrzeby), czyli rzeczy mające charakter materialny, i usługi, pod którym to pojęciem kryje się działalność zaspokajająca potrzeby, lecz niemająca charakteru materialnego. Przykładem tak rozumianego dobra jest czekolada, książka czy samochód, a przykładem usługi jest usługa fryzjerska, transportowa czy porada lekarska.

Proces produkcji realizuje się przez wykorzystanie określonych zasobów, które określa się mianem czynników produkcji albo czynników wytwórczych. Należą do nich: (1) praca, która oznacza działalność człowieka (zarówno fizyczną, jak i umysłową), albo inaczej – wydatek energetyczny na rzecz realizacji procesu produkcji, (2) kapitał, który obejmuje dostępny zasób dóbr produkcyjnych, oraz (3) ziemia wraz z surowcami naturalnymi. Poza wymienionymi zasobami za czynnik produkcji uznaje się także (4) technologię, czyli wiedzę o tym, jak efektywnie łączyć zasoby w procesie produkcyjnym – bez znajomości technologii nie byłoby możliwe takie połączenie i przetworzenie pracy, kapitału i ziemi, aby w rezultacie tego powstał oczekiwany produkt.

Wszystkie wymienione czynniki są niezbędne do realizacji każdego dowolnego procesu produkcyjnego, choć w zależności od tego, jakie dobro lub usługa są zamierzonym efektem produkcji, udział poszczególnych czynników będzie różny. Na przykład produkcja niektórych dóbr wymaga większego zaangażowania kapitału – te dobra określa się jako kapitałochłonne, a produkcja innych wymaga większego zaangażowania pracy – te dobra określa się jako pracochłonne.

1.3. Potrzeby turystyczne i rekreacyjne oraz środki ich zaspokajania

Na początku przyjrzymy się potrzebom, które skłaniają człowieka do podejmowania aktywności turystycznej i rekreacyjnej, a dalej – jakie specyficzne środki są niezbędne, aby zaspokoić potrzeby uczestników turystyki i rekreacji.

W interesujący sposób aspekt realizacyjny potrzeb wyodrębnionych przez Maslowa ukazuje Jacek Gracz i Tadeusz Sankowski (tabela 1.1).

Gracz i Sankowski każdej grupie potrzeb przypisują pewne wyjaśnienie co do tego, w jakim sensie może ona zostać – przez aktywność turystyczną lub rekreacyjną – zaspokojona. Rozważając tę kwestię z ekonomicznego punktu widzenia, należy zaznaczyć, że określona potrzeba (np. estetyczna) może zostać zrealizowana przez pewien szczególny rodzaj aktywności turystycznej bądź rekreacyjnej (np. turystyka krajoznawcza), a to z kolei wymaga określonego zestawu środków umożliwiających dokonanie tej właśnie aktywności (dobra turystyczne). Każda z podanych przez Maslowa potrzeb, w zależności od preferowanego przez konsumenta sposobu jej realizacji, wymaga odmiennego zestawu środków.

Tabela 1.1. Aspekty realizacyjne potrzeb w aktywności rekreacyjno-turystycznej człowieka

+-----------------------+-----------------------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Lp. | Hierarchia potrzeb | Aspekty realizacyjne potrzeb w aktywności |
| | | |
| | według Maslowa | rekreacyjno-turystycznej |
+-----------------------+-----------------------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1 | Potrzeby fizjologiczne | Odświeżanie ciała i systemu nerwowego, rozładowywanie napięcia. |
+-----------------------+-----------------------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 2 | Potrzeby bezpieczeństwa | Stałość poczucia zdrowia i wiary we własne możliwości. |
+-----------------------+-----------------------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 3 | Potrzeby przynależności i miłości | Interakcje grupowe rodzinne i społeczno-środowiskowe. |
+-----------------------+-----------------------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 4 | Potrzeby uznania i szacunku | Wysoka ocena otoczenia w odniesieniu do sprawności, osiąganych wyników i celów rekreacyjno-turystycznych. |
+-----------------------+-----------------------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 5 | Potrzeby samourzeczywistnienia | Osobotwórcze aspekty rekreacji i turystyki, „filozofia ciała”. |
+-----------------------+-----------------------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 6 | Potrzeby wiedzy i zrozumienia | Zgłębianie metod, form i celów związanych z podejmowaniem aktywności rekreacyjno-turystycznej. |
+-----------------------+-----------------------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 7 | Potrzeby estetyczne | Poczucie piękna ruchu, poznawanie i ochrona środowiska, dbałość o higienę, wygląd własny i otoczenia. |
+-----------------------+-----------------------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------+

Źródło: J. Gracz, T. Sankowski, Psychologia w rekreacji i turystyce, Wydawnictwo AWF w Poznaniu, Poznań 2001, s. 114.

Przy tej okazji należy zaznaczyć, że zbyt daleko idącym uproszczeniem jest dość powszechne stanowisko, zgodnie z którym rekreacja w sposób szczególny wiąże się z zaspokajaniem potrzeb podstawowych, a turystyka – potrzeb wyższego rzędu. Wiele aktywności związanych z rekreacją jest bowiem rezultatem dążenia do zaspokajania potrzeb niemieszczących się w kategorii podstawowych, np. potrzeba kontaktu z naturą, kontaktów społecznych, uznania, nabycia wiedzy lub umiejętności, szczęścia oraz przyjemnych doznań, zabawy. Z kolei wiele podróży turystycznych jest podejmowanych w celu zaspokojenia podstawowej potrzeby odpoczynku. W tym kontekście mówi się zresztą o turystyce wypoczynkowej, czy też turystyce 3 × S. Zarówno rekreacja, jak i turystyka mogą zatem zaspokajać różne potrzeby człowieka, co więcej, współczesny uczestnik rekreacji i turystyki coraz częściej pragnie w ramach podejmowanej aktywności zaspokoić wiele potrzeb – a nie tylko jedną.

W celu uzmysłowienia sobie roli i znaczenia, jaką pełnią turystyka i rekreacja w zaspokajaniu potrzeb człowieka, warto odwołać się do klasyfikacji rodzajów, tudzież form rekreacji i turystyki. W zakresie rekreacji odróżnia się więc rekreację fizyczną (ruchową) od psychicznej, rekreację plenerową od uprawianej w pomieszczeniach zamkniętych, rekreację zorganizowaną indywidualnie od zorganizowanej instytucjonalnie . W sferze turystyki wyróżnia się turystykę wypoczynkową, kulturową, krajoznawczą, kwalifikowaną, aktywną, sportową, zdrowotną, religijną i pielgrzymkową, motywacyjną, biznesową, kongresową itd.

W świetle powyższego w turystyce i rekreacji warto podkreślić ważną rolę elementów natury i kultury. Wiele form aktywności rekreacyjnej i turystycznej jest bowiem podejmowanych w środowisku naturalnym i środowisko to stanowi warunek konieczny zaspokojenia danej potrzeby. Jednocześnie wiele form aktywności rekreacyjnej i turystycznej wynika z dążenia do poznania osiągnięć kultury materialnej lub duchowej bądź też uczestnictwa we współczesnych wydarzeniach kulturalnych, włączając w to sferę kultury fizycznej (wydarzenia sportowe).

Przywołane klasyfikacje rodzajów i form turystyki oraz rekreacji wskazują nam więc na różne sposoby zaspokajania potrzeb przez człowieka. Chęć ich realizacji wzbudza jednak zapotrzebowanie na określone środki zaspokojenia potrzeb – w sensie ogólnym można je określić jako dobra turystyczne oraz dobra rekreacyjne.

Wśród dóbr turystycznych ważną funkcję odgrywają walory turystyczne, czyli dobra turystyczne podstawowe. Są nimi te dobra, które w sposób bezpośredni zaspokajają potrzeby, które stały się przyczyną podjęcia przez turystę podróży; to one stanowią siłę przyciągającą turystów. Walory turystyczne mogą mieć pochodzenie naturalne, gdy są wytworem przyrody (np. góry, morze), lub kulturowe, gdy są efektem działalności człowieka (np. dzieła architektury i sztuki). Dla ścisłości należy dodać, że walory turystyczne – aby rzeczywiście mogły spełnić przypisaną im funkcję – muszą zostać odpowiednio udostępnione. Na przykład sam fakt istnienia pewnego atrakcyjnego obszaru górskiego albo wybitnego dzieła sztuki nie przesądza o tym, że dobra te zaspokoją potrzeby turystów. Ich potencjał w tym zakresie musi zostać uwolniony – np. przez wytyczenie sieci szlaków turystycznych lub organizację stanowiska wystawienniczego.

Podejmowanie aktywności turystycznej każdorazowo wiąże się z tymczasową migracją turysty z miejsca stałego zamieszkania do miejsca występowania walorów turystycznych. Dlatego turyście niezbędna jest także infrastruktura turystyczna, czyli dobra turystyczne komplementarne (zagospodarowanie turystyczne). Tworzą ją te dobra, które umożliwiają turyście zmianę miejsca pobytu i zaspokojenie w miejscu realizacji podróży potrzeb podstawowych – tych, które na co dzień zaspokaja on w miejscu stałego zamieszkania. W ramach infrastruktury turystycznej wskazuje się przede wszystkim na istnienie infrastruktury transportowej, noclegowej i gastronomicznej, a w ramach urządzeń tworzących tę infrastrukturę świadczone są usługi transportowe, noclegowe, gastronomiczne.

Do infrastruktury turystycznej zalicza się także infrastrukturę towarzyszącą. Choć nie jest ona warunkiem koniecznym rozwoju turystyki, to umożliwia zaspokojenie dodatkowych potrzeb lub realizuje potrzeby, które skłoniły ludzi do odwiedzenia danego miejsca, w większym stopniu. Obejmuje ona urządzenia turystyczne, które powstały w sposób szczególny na użytek turystów (są to zwykle kąpieliska, przystanie, koleje linowe itp.), oraz urządzenia paraturystyczne, w ramach których zaspokajane są zwłaszcza potrzeby przedstawicieli społeczności lokalnej, ale także turystów (taki charakter mają najczęściej instytucje kulturalne, bezpieczeństwa publicznego, handlu, zdrowia) . Choć powyższa klasyfikacja ma pewien walor porządkujący, to w przypadku niektórych dóbr czasem nie jest możliwe jednoznaczne zaklasyfikowanie do kategorii urządzeń turystycznych albo urządzeń paraturystycznych.

Oprócz wymienionych wyżej dóbr (walorów turystycznych i infrastruktury turystycznej) w celu zaspokojenia potrzeb turystów powstają też pewne szczególne produkty, np. wyposażenie niezbędne do podejmowania różnego rodzaju aktywności turystycznej (szeroko rozumiany sprzęt turystyczny), specjalistyczne wydawnictwa (mapy, przewodniki) oraz pamiątki. Wśród usług należy wymienić – oprócz podanych już wcześniej usług związanych z udostępnieniem walorów turystycznych i infrastruktury turystycznej – usługi organizowania podróży, pilotażu i przewodnictwa, a także dedykowane dla turystów i osób podróżujących usługi ubezpieczenia.

Dobra rekreacyjne można uporządkować, odwołując się do kryterium przydatności dóbr w zakresie zaspokajania potrzeb osób uprawiających rekreację fizyczną i rekreację psychiczną. W odniesieniu do rekreacji fizycznej wiodącą rolę przypisuje się zwykle infrastrukturze umożliwiającej podejmowanie aktywności ruchowej (np. stadiony, boiska, hale i sale sportowe, przystanie wodne, kąpieliska, pływalnie, lodowiska, wyciągi narciarskie, pola golfowe, korty tenisowe, strzelnice, tory łucznicze, tory jeździeckie, tory kolarskie). Niemniej jednak dla wielu form aktywności rekreacyjnej – w szczególności o charakterze ruchowym – istotną rolę odgrywają także dobra wolne, a w niektórych przypadkach można je nawet uznać za niezbędne do realizacji pewnych potrzeb. Chodzi przy tym nie tylko o dobra równe walorom turystycznym naturalnym, ale także tereny zielone dostępne w miejscu zamieszkania danej osoby (np. parki, deptaki, ogrody).

W zakresie rekreacji psychicznej – mamy na myśli te sposoby zagospodarowania czasu wolnego, które nie są zogniskowane wokół aktywności fizycznej – warto wskazać na dobra związane z uczestnictwem w kulturze (pomijając już w tym miejscu kulturę fizyczną, do której rekreacja fizyczna przynależy). Zaliczają się do nich rozmaite instytucje kulturalne, takie jak muzea, teatry i instytucje muzyczne, kina, biblioteki, galerie, a także domy kultury, kluby, świetlice itd. Podobnie jak miało to miejsce w przypadku dóbr turystycznych, także i dobra rekreacyjne muszą być odpowiednio udostępnione – dlatego w ramach dóbr tworzących infrastrukturę sportowo-rekreacyjną oraz kulturalną świadczone są usługi odpowiadające poszczególnym elementom tej infrastruktury.

Chęć uczestnictwa w rekreacji fizycznej oraz w kulturze przekłada się na zapotrzebowanie na inne jeszcze, oprócz wymienionych wyżej, dobra i usługi. Te pierwsze można określić jako sprzęt sportowo-rekreacyjny oraz dobra udostępniające kulturę (np. potrzeba słuchania muzyki wymaga dostępu do odpowiedniego sprzętu muzycznego). W przypadku usług można z kolei wskazać na usługi instruktażu (nauczanie uczestnictwa w różnych rodzajach i formach rekreacji fizycznej) oraz – tworzone z myślą o uczestnikach rekreacji ruchowej – usługi ubezpieczenia.

Mając na uwadze powyższe wyjaśnienia, zastanówmy się nad tym, czy ilość środków – jakimi dysponuje społeczeństwo – jest lub chociaż może być wystarczająca do tego, aby w pełni zaspokoić potrzeby wszystkich ludzi.

1.4. Nieograniczoność potrzeb a ograniczoność środków ich zaspokajania

Naukę ekonomii definiuje się, mając na uwadze konieczność dokonywania przez ludzi – zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym – wyborów. Ludzie stają przed koniecznością dokonywania wyborów z uwagi na fakt, że potrzeby człowieka są nieograniczone, a środki służące ich zaspokajaniu – ograniczone.

Założenie o nieograniczoności potrzeb można uzasadnić, odwołując się do tego, że człowiek, zaspokoiwszy najbardziej pilne potrzeby, odczuwa nowe, które wówczas zyskują status najważniejszych. Człowiek zatem nieustannie staje przed koniecznością zaspokajania kolejnych potrzeb. Ponadto wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym danego społeczeństwa pojawiają się coraz to nowe potrzeby, które wcześniej pozostawały nieujawnione. Zwłaszcza dostęp ludzi do nowych technologii (za którym idzie możliwość wytwarzania nowych dóbr i usług) sprawia, że zaczynają oni odczuwać potrzeby, które nie mogły być wcześniej zgłaszane – w świadomości społecznej nie istniały bowiem ani sposoby, ani środki ich zaspokojenia.

Przeszkodą w zaspokojeniu wszystkich potrzeb człowieka jest jednak ograniczoność – w danym czasie – dostępnych mu środków. Choć w odniesieniu do niektórych dóbr wolnych można się zastanawiać, na ile są one ograniczone, to wiodącą rolę w zaspokajaniu potrzeb człowieka pełnią współcześnie dobra gospodarcze. Te zaś, jako efekt procesu produkcji, powstają na skutek przekształcania czynników produkcji, które – w tym przypadku nie ma już wątpliwości – są dostępne w ilości ograniczonej. Ograniczona jest bowiem ilość ziemi i zasobów naturalnych, ograniczony jest dostępny kapitał oraz zasób ludzkiej energii; ograniczenie wynika też z dostępnej technologii. Można więc powiedzieć, że ludzie chcą konsumować więcej dóbr, aby zaspokoić więcej potrzeb albo zaspokoić je w większym stopniu, niż ich mają w danej chwili do swojej dyspozycji. Chodzi więc o ograniczoność względną (a nie absolutną) dóbr, czyli ograniczoność względem zgłaszanych potrzeb.

Ograniczenie środków oznacza tyle, że ilość zasobów oraz ich jakość są ściśle określone w danym czasie. Należy bowiem pamiętać, że czynniki produkcji również mogą się zmienić w ciągu następnych lat. Na przykład istnieją możliwości wyprodukowania dodatkowej ilości dóbr produkcyjnych (zwiększyłby się wtenczas zasób kapitału), ale wymagałoby to zmniejszenia bieżącej produkcji dóbr konsumpcyjnych, czego skutkiem byłoby zmniejszenie (na chwilę obecną) poziomu zaspokojenia potrzeb danej społeczności. Decyzja o produkcji na rzecz konsumpcji bieżącej (wytwarzanie dóbr konsumpcyjnych) lub przyszłej (wytwarzania dóbr produkcyjnych) także jest więc jednym z ważnych wyborów, przed którymi staje każde społeczeństwo.

Reasumując, sytuacja, w której potrzeby człowieka są nieograniczone, a dostępne mu zasoby są ograniczone, zawsze stawia człowieka przed koniecznością dokonania wyboru. Wybór ten, analizując go z punktu widzenia możliwości zaspokojenia potrzeb, dotyczy dwóch kwestii: tego, które potrzeby mają zostać zaspokojone (bieżące czy przyszłe, które dokładnie?), oraz tego, w jakim stopniu te potrzeby mają być zaspokojone (rezygnacja z pełnego zaspokojenia danej potrzeby daje możliwość co najmniej częściowego zaspokojenia innej potrzeby).

Z punktu widzenia dysponowania przez społeczeństwo ograniczonymi zasobami wybór ten można z kolei uściślić, stawiając trzy następujące pytania: 1) co produkować, skoro nie można wyprodukować tego wszystkiego, co potrzebne? 2) jak produkować, skoro ograniczone są czynniki służące produkcji? 3) dla kogo produkować, skoro nie można wyprodukować takiej ilości dóbr, która zaspokoiłaby potrzeby wszystkich? Sprowadźmy te trzy kwestie do bardzo prostego przykładu: społeczeństwo w danym kraju może produkować rowery albo słodycze (co?), może je produkować w wielu małych prywatnych firmach albo w wielkich zakładach państwowych (jak?), żeby później rozdawać je za darmo najuboższym albo sprzedawać tym, którzy są w stanie zapłacić określoną cenę (dla kogo?).

Społeczeństwo, udzielając odpowiedzi na podane wyżej pytania, podejmuje decyzje ekonomiczne, czyli gospodaruje. Podejmowanie decyzji ekonomicznych (gospodarowanie) oznacza bowiem alokowanie posiadanych środków pomiędzy konkurujące ze sobą potrzeby (cele). Zakłada się przy tym, że społeczeństwo gospodaruje nie w sposób przygodny, ale taki, aby przez alokację posiadanych środków doprowadzić do maksymalnego zaspokojenia potrzeb – w tym kontekście mówi się o racjonalności gospodarowania. Warto przy tym nadmienić, że decyzje ekonomiczne są podejmowane zarówno przez jednostki oraz grupy tworzące dane społeczeństwo, jak i przez społeczeństwo rozumiane jako całość. Pojedynczymi podmiotami gospodarującymi w danym społeczeństwie są gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, a podmiotami reprezentującymi interesy całego społeczeństwa (powołanymi przez społeczeństwo do podejmowania pewnych decyzji ekonomicznych) są instytucje państwowe oraz ponadnarodowe.

Decyzje ekonomiczne dotyczą produkcji i konsumpcji, ponieważ wiążą się z wyborami społecznymi, co produkować – skoro ograniczone są czynniki produkcji, oraz co konsumować – skoro w danej chwili nie można mieć dostępu do wszystkich potrzebnych dóbr. W świetle tych rozważań stajemy wobec pytania, w jaki sposób dochodzi do rozdysponowania wyprodukowanych dóbr pomiędzy różne osoby bądź różne grupy osób składające się na dane społeczeństwo. Jest to pytanie, na które łatwo będzie odpowiedzieć, kiedy uświadomimy sobie, że nie każdy może produkować wszystkie dobra, jakich potrzebuje – nie każdy ma bowiem dostęp do wszystkich czynników produkcji, co zresztą, z uwagi na ich ograniczoność, jest nierealne.

Skoro zaś dany człowiek lub grupa osób nie produkuje tego, co potrzebuje, to dostęp do takich dóbr może uzyskać tylko wówczas, jeżeli istnieje jakiś mechanizm, za pomocą którego wytwarzane przez różnych ludzi dobra są rozdzielane między członków tego społeczeństwa, a ściślej rzecz ujmując – ich potrzeby. W społeczeństwach rozwiniętych wiodącą rolę w tym zakresie odgrywa wymiana towarowo-pieniężna na rynku. Dlatego też decyzje ekonomiczne dotyczą nie tyko produkcji i konsumpcji, ale także podziału i wymiany, a zatem cały proces gospodarowania – realizowany w ramach społeczeństwa – obejmuje cztery elementy: produkcję, podział, wymianę, konsumpcję.

1.5. Ekonomia jako nauka społeczna

Obrazową próbę przybliżenia istoty ekonomii podjął brytyjski ekonomista i metodolog ekonomii – Lionel Robbins. Choć jego słowa napisane pół wieku temu brzmią nieco archaicznie, to warto je przywołać z racji ich ważnego przekazu: „nie twierdzimy, że produkcja ziemniaków jest działaniem gospodarczym, a produkcja filozofii nim nie jest. Mówimy raczej, że oba te rodzaje działalności posiadają swój ekonomiczny aspekt o tyle, o ile zakładają porzucenie innych pożądanych alternatyw. Nie ma żadnych ograniczeń przedmiotu ekonomiki poza powyższym”. Ekonomia jest więc nauką, którą charakteryzuje nie tyle ściśle określony katalog problemów czy zagadnień szczegółowych, co charakter sytuacji: konieczność dokonania wyboru.

Dokonanie wyboru zawsze oznacza rezygnację z innej, porzuconej możliwości. W języku ekonomii oznacza to poniesienie przez podejmującego decyzję określonego kosztu; nazywa się go mianem kosztu alternatywnego czy też kosztem utraconych możliwości. Koszt alternatywny jest jednym z najważniejszych pojęć w języku ekonomii, wpisanym – w gruncie rzeczy – w jej istotę. Przy podejmowaniu kolejnych szczegółowych problemów tę kategorię kosztu będziemy wielokrotnie przywoływać.

W wielu przypadkach koszt alternatywny można wycenić, czyli wyrazić go w jednostce pieniężnej. Na przykład student, podejmując kształcenie w szkole wyższej, porzuca możliwość spożytkowania okresu studiów na podjęcie pracy zarobkowej, a więc traci pewien dochód – weryfikując możliwości dotyczące tego, jaką pracę mógłby wtenczas wybrać (mając na względzie posiadane kompetencje) i jaką uzyskiwałby z tego tytułu płacę, można w pewnym przybliżeniu określić utracony przez niego, na skutek podjętej decyzji, dochód.

Zestawiając podane do tej pory wiadomości, możemy już wyjaśnić, co jest przedmiotem ekonomii. Otóż jest to – jak podają David R. Kamerschen, Richard B. McKenzie i Clark Nardinelli – „nauka badająca, jak ludzie radzą sobie z rzadkością – brakiem nieograniczonej dostępności dóbr, jak rozwiązują dotkliwy problem alokacji ograniczonych zasobów w celu zaspokojenia konkurencyjnych chęci , aby zaspokoić ich tyle, ile jest w danej sytuacji możliwe” . W celu uszczegółowienia tej definicji dodajmy, że alokacja zasobów oznacza tyle, co ich rozdysponowanie między konkurencyjne możliwości, natomiast sformułowanie „zaspokoić tyle, ile jest (…) możliwe” dotyczy skłonności człowieka do maksymalnego zaspokojenia swoich potrzeb, czyli oznacza racjonalność gospodarowania. Sformułowanie: „jak ludzie radzą sobie” oznacza zaś, że ekonomia poszukuje pewnych prawidłowości, które charakteryzują wybory dokonywane przez podmioty gospodarujące.

Ekonomia odnosi się zarówno do wyborów dokonywanych w skali jednostki, jak i społeczeństwa. O ile jednak ta pierwsza sytuacja jest dość przejrzysta – ilustruje ją choćby wspominany wcześniej student wybierający plan na przyszłość – to właściwe zrozumienie drugiej skali nastręcza niekiedy pewnych trudności. Istotne przy tym jest uświadomienie sobie następującej kwestii: jak dokonuje się wybór społeczny?

Po pierwsze, wybór społeczny jest dokonywany jako suma indywidualnych decyzji jednostek, np. jak w sytuacji wyboru władz. W sprawie preferowanego wyboru wypowiadają się wtedy jednostki, każda oddzielnie i niezależnie od pozostałych, a suma ich decyzji uznawana jest za głos ogółu. Innymi słowy: każda jednostka może dokonać wyboru zgodnego z własnymi preferencjami, ale o wyborze społecznym decyduje liczba głosów uzyskanych przez poszczególnych kandydatów. Dlatego też wybór społeczny – niejako z założenia – nie jest wyborem, który jest satysfakcjonujący dla każdej, tworzącej daną społeczność jednostki.

Po drugie, jednostki tworzące dane społeczeństwo mogą pewne decyzje oddać w gestię określonych instytucji, w tym zwłaszcza organów państwa (władz różnego szczebla) bądź instytucji ponadnarodowych (np. Unia Europejska). Wtenczas jednostki tworzące daną zbiorowość godzą się na to, że pewne decyzje będą w ich imieniu podejmowane przez wskazane podmioty.

Ekonomia jest zatem nauką o tych zachowaniach ludzi, które odnoszą się do dokonywania przez nich wyborów rodzących się jako rezultat dążenia do zaspokojenia nieograniczonych potrzeb przy dostępnych (w danej chwili) ograniczonych środkach. Do tego odwołuje się zresztą etymologia nazwy ekonomia. Oikonomikós – słowo pochodzenia greckiego – to połączenie wyrazów: oikos, które oznacza dom, oraz nómos, które oznacza prawo. Oikonomikós zajmuje się zatem rozważaniami o prawach gospodarstwa domowego, przy czym prawa te rozumiane są jako pewne normy postępowania.

1.6. Turystyka i rekreacja jako przedmiot zainteresowania ekonomistów

Mając już wyobrażenie co do istoty ekonomii, można postawić bardzo ważne pytanie: w jakim zakresie turystyka i rekreacja stanowią przedmiot badań ekonomicznych? W sensie ogólnym można odpowiedzieć, że turystyka i rekreacja stanowią przedmiot zainteresowania ekonomistów o tyle, o ile – odwołujemy się do przywołanych już wcześniej słów Lionela Robbinsa – „zakładają porzucenie innych pożądanych alternatyw”. Zatem turystyka i rekreacja wówczas stają się problemem ekonomicznym, gdy człowiek, stając przed wyborem co do sposobu zaspokojenia swoich potrzeb, w zbiorze rozważanych możliwości uwzględnia podejmowanie aktywności turystycznej lub rekreacyjnej. Turystyka i rekreacja są więc przez ekonomistę traktowane jako konkurencyjne – choć w wielu przypadkach preferowane, o czym przekonują dane o wielkości ruchu turystycznego i liczbie uczestników rekreacji – sposoby zaspokojenia potrzeb człowieka. Uznając zaś turystykę i rekreację za społecznie pożądany sposób zaspokojenia potrzeb, ekonomista zada sobie pytania, będące uściśleniem trzech zasadniczych problemów ekonomicznych: co, jak i dla kogo produkować? Rozważmy je pokrótce po kolei.