Ekonomika kultury - ebook

Spis tabel, rysunków i fotografii

Tabele

Tabela 2.1. Wydatki publiczne na kulturę w wybranych państwach europejskich

Tabela 2.2. Udział wydatków publicznych na szczeblu centralnym (MEiK Finlandii) finansowanych z zysków z Veikkaus Ltd w latach 2001–2009

Tabela 2.3. Publiczne wydatki na kulturę w Finlandii według szczebla władzy w latach 2001 i 2009

Tabela 2.4. Alokacje z budżetu państwa (MEiK Finlandii) na kulturę i sztukę w latach 2005–2009 (w tys. EUR)

Tabela 2.5. Wydatki na kulturę we Francji według szczebla władzy samorządowej w 2002 r.

Tabela 2.6. Wydatki Ministerstwa Kultury i Komunikacji Francji w 2007 r.

Tabela 2.7. Wydatki publiczne na kulturę w Niemczech według szczebla władzy w wybranych latach (1)

Tabela 2.8. Wydatki publiczne na kulturę w Niemczech według szczebla władzy w wybranych latach (2)

Tabela 2.9. Wydatki publiczne na kulturę w Niemczech według obszarów w wybranych latach

Tabela 2.10. Wydatki publiczne na kulturę na Węgrzech według szczebla władzy w 2009 r.

Tabela 2.11. Publiczne wydatki na kulturę na Węgrzech według obszaru i szczebla władzy w 2009 r.

Tabela 2.12. Granty przyznane z funduszy Loterii Narodowej w Wielkiej Brytanii w latach 1995–2009

Tabela 2.13. Wydatki rad sztuki w Wielkiej Brytanii w latach 2008–2009 (w GBP)

Tabela 2.14. Wydatki na kulturę z budżetu państwa Wielkiej Brytanii poniesione przez DCMS (w tys. GBP)

Tabela 2.15. Stawki VAT na książki w wybranych państwach europejskich

Tabela 2.16. Wydatki publiczne na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w Polsce, z uwzględnieniem wydatków z budżetu państwa i wydatków jednostek samorządu terytorialnego, w latach 1998–2010

Tabela 2.17. Wydatki z budżetu państwa na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w Polsce w latach 1991–2010

Tabela 2.18. Wydatki z budżetu państwa na kulturę i sztukę w Polsce według rozdziałów klasyfikacji budżetowej (łącznie z transferami do jednostek samorządu terytorialnego)

Tabela 2.19. Wydatki z budżetów jednostek samorządu terytorialnego w Polsce na kulturę i sztukę według rozdziałów klasyfikacji budżetowej (łącznie z transferami między jednostkami)

Tabela 3.1. Kategoryzacja sektora kreatywnego według KEA (j. pol.)

Tabela 3.2. Kategoryzacja sektora kreatywnego według KEA (j. ang.)

Tabela 3.3. Przychody reklamowe mediów w Polsce (obejmujące telewizję, prasę, radio i internet) ogółem

Tabela 3.4. Ceny reklamy w mediach w Polsce w 2009 r.

Tabela 4.1. Wybrane dane liczbowe dotyczące działalności Fundacji Gulbenkiana w 2010 r.

Tabela 5.1. Zakres tematyczny raportów dotyczących kultury publikowanych przez GUS w latach 2003–2009

Rysunki

Rysunek 2.1. Publiczne wydatki na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w Polsce w latach 1998–2010

Rysunek 2.2. Wydatki z budżetu państwa na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w Polsce w latach 1991–2010

Rysunek 3.1. Klasyfikacja przemysłów kreatywnych według UNCTAD (j. pol.)

Rysunek 3.2. Klasyfikacja przemysłów kreatywnych według UNCTAD (j. ang.)

Rysunek 3.3. Wkład ekonomiczny sektora kreatywnego UE

Rysunek 3.4. Wartość dodana w sektorze kultury w Polsce w 2008 r. według branż (w mln PLN) i na pracującego (w tys. PLN)

Rysunek 3.5. Zatrudnienie w sektorze kultury w Polsce w 2008 r. według branż

Rysunek 3.6. Wartość dodana w przemysłach kreatywnych w Polsce w 2008 r. według branż (w mln PLN) i na pracującego (w tys. PLN)

Rysunek 3.7. Zatrudnienie w przemysłach kreatywnych w Polsce w 2008 r. według branż

Rysunek 3.8. Udział sektora kultury i sektora kreatywnego na tle innych sekcji gospodarki w Polsce w 2008 r. (w wartości dodanej)

Rysunek 3.9. Udział sektora kultury i sektora kreatywnego na tle innych sekcji gospodarki w Polsce w 2008 r. (w zatrudnieniu ogółem)

Rysunek 3.10. Wartość hurtowa rynku fonograficznego w Polsce w 2009 r. według ZPAV (w mln PLN)

Rysunek 3.11. Udział poszczególnych segmentów w rynku nagrań muzycznych w Polsce (ujęcie wartościowe)

Rysunek 3.12. Sprzedaż nagrań muzycznych w poszczególnych segmentach rynku w Polsce

Rysunek 3.13. Udział poszczególnych punktów handlowych w sprzedaży producentów fonogramów w Polsce w 2005 r.

Rysunek 3.14. Struktura przychodów PISF z tytułu daniny publicznej w 2010 r. określonej w art. 19 ustawy o kinematografii

Rysunek 3.15. Aukcyjna sprzedaż dzieł sztuki w 2009 r. według udziału poszczególnych krajów

Rysunek 3.16. Struktura wolumenu sprzedaży na rynku dzieł sztuki w Polsce w 2007 r.

Rysunek 3.17. Struktura wartości sprzedaży na rynku dzieł sztuki w Polsce w 2007 r.

Rysunek 4.1. Wartość dotacji udzielonych organizacjom pozarządowym działającym w obszarze kultury w Warszawie w latach 2007–2009

Rysunek 5.1. Zależności między kulturą i przemysłami kultury

Rysunek 5.2. Główne filary Warszawskiego Klastra Sektora Kreatywnego

Rysunek 5.3. Liczba projektów realizowanych w ramach programu Kultura 2000 w wybranych krajach członkowskich UE w latach 2001–2002

Rysunek 5.4. Projekty zrealizowane w ramach programu Kultura 2007–2013 w latach 2007–2009

Rysunek 5.5. Środki pochodzące z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na lata 2007–2013 (ERDF) na programy związane z kulturą w krajach członkowskich UE

Rysunek 5.6. Dziedziny objęte poszczególnymi systemami zbierania danych statystycznych

Fotografie

William Baumol (www.econ.nyu.edu/dept/vitae/baumol.htm)

Mark Blaug (Archiwum WN PWN)

Carla Bodo (archiwum prywatne)

Gilian Doyle (archiwum prywatne)

Bruno Frey (archiwum prywatne)

John Kenneth Galbraith (Library of the London School of Economics and Political Science, www.flickr.com/photos/lselibrary/4166114552/sizes/o/in/photostream)

Stanisława Golinowska (archiwum prywatne)

Charles Gray (archiwum prywatne)

Michael Hutter (archiwum prywatne)

Philippe Kern (archiwum prywatne)

Veronika Ratzenboeck (archiwum prywatne)

Mitchel Ritva (archiwum prywatne)

Joseph Schumpeter (Volkswirtschaftliches Institut, Universität Freiburg, Freiburg im Breisgau, Germany)

David Throsby (archiwum prywatne)

Ruth Towse (archiwum prywatne)

Andreas Wiesand (archiwum prywatne)Wstęp

Uwagi wprowadzające

Ekonomika kultury to młoda dyscyplina ekonomiczna badająca zjawiska i prawidłowości ekonomiczne występujące w kulturze i jej przemysłach, a także ustalająca instrumenty polityki ekonomicznej efektywne w sferze kultury. Zapoczątkowały ją prowadzone zarówno w Europie (głównie Niemcy i Wielka Brytania), jak i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej w latach 60. XX w. debaty poświęcone przede wszystkim problemowi finansowania kultury ze środków publicznych w warunkach gospodarki rynkowej.

Na początku lat 80. – jeszcze zanim w Polsce rozpoczęto transformację gospodarki centralnie planowanej w rynkową – pojawiły się pierwsze analizy dotyczące kosztów i efektów działalności w obszarze kultury. W nieistniejącym już Instytucie Kultury w Warszawie przez kilkanaście lat działał Zakład Ekonomiki Kultury, w którym prowadzono systematyczne badania w tej dziedzinie. Dysponujemy zatem już pewnym dorobkiem naukowym i edukacyjnym w zakresie ekonomiki kultury.

Po 1989 r. zmieniło się zasadniczo otoczenie kultury w Polsce. Mamy nowe doświadczenia dotyczące prowadzenia działalności kulturalnej w ramach trzech sektorów gospodarki rynkowej. Niemal wszystkie szczeble samorządów okazały się sprawnymi gospodarzami sfery kultury, co więcej – poza bieżącym administrowaniem środkami publicznymi przeznaczanymi na kulturę odczuwają one potrzebę planowania perspektywicznego w tej dziedzinie. Oznacza to, że dostosowały się do nowych warunków rynkowych, stawiają czoła wyzwaniom globalizacji, a nawet kryzysowi ekonomicznemu. Artyści, animatorzy, administratorzy zaadaptowali się do nowych warunków politycznych, gospodarczych i administracyjnych Polski, do nowych wyzwań kultury światowej. Zmieniło się też podejście do kultury, która nie jest już wyłącznie traktowana jako oddalona od gospodarki i wymagająca wsparcia dziedzina. Rachunku kosztów i efektów nie prowadzi się wyłącznie po to, aby odpowiednio określić wysokość udzielanego kulturze wsparcia. Zauważa się jej społeczne i gospodarcze znaczenie, zwraca się uwagę na jej wpływ na rozwój kreatywności i promocję innowacyjności.

Czego więc jeszcze brakuje, co może być przyczyną frustracji? Niestety, sposób zarządzania kulturą w Polsce powoli staje się wyspą na tle zreformowanej Europy. Brak systemowych zmian, które byłyby zgodne z polityką kulturalną realizowaną konsekwentnie zgodnie z nowoczesnym ustrojem prawnym kultury. Nie jest to konstatacja nowa. Ostatnie kilkanaście lat upłynęło nam na stawianiu takiej diagnozy i próbach stworzenia programu naprawczego. I w tym zakresie ujawnia się duże zapotrzebowanie na podpowiedź ekonomiki kultury, o której wiedza jest bardzo fragmentaryczna i nieuporządkowana. Sytuacja ta była aż nazbyt widoczna w trakcie obrad Kongresu Kultury w 2009 r. Nasze zainteresowania skupiają się obecnie albo na zagadnieniach wywołanych przez polityków, takich jak unijny rok kreatywności, albo wynikają z obserwacji zachowań konsumentów (internet, gry, kultura w sieci itd.) czy potrzeb środowiskowych. W efekcie mamy fragmentaryczne badania i statystyki, hasłowe pomysły, zgrzytający i niezreformowany system finansowania kultury ze środków publicznych, nieaktywną w kulturze ustawę o partnerstwie sektorów, próby poszukiwania „na siłę” opłacalności finansowej w działalności kulturalnej, a także chaos i mieszanie mechanizmów sprawdzających się w sektorze publicznym z tymi, które dobrze działają przede wszystkim w komercyjnych obszarach przemysłów kultury i sektora kreatywnego.

Wydaje się zatem, że najbardziej istotne jest rozpowszechnienie świadomości, że ekonomiczne uwarunkowania kultury mają swoją specyfikę. Bez uznania tego faktu nawet najznamienitsi ekonomiści nie będą mogli skutecznie poszukiwać rozwiązań odpowiednich dla prowadzenia działalności kulturalnej. Dlatego też celem tej książki jest ukazanie ekonomiki kultury jako dziedziny ekonomii. Dziedziny, która przyczyniła się do zmiany postrzegania kultury. W niczym nie umniejszając znaczenia kultury jako całokształtu duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa, zwrócono uwagę na dotąd nierozpoznane jej aspekty. Kultura została uznana za nowy obszar korzystnego inwestowania i tworzenia miejsc pracy, źródło kreatywności i innowacyjności, dziedzinę, od której można nauczyć się elastyczności działania, umiejętności przetrwania w różnych – nie zawsze korzystnych – warunkach.

Książka jest podsumowaniem moich badań w dziedzinie ekonomiki kultury prowadzonych w latach 1990–2010. Odwołując się do własnej ścieżki poszukiwań, mam nadzieję zgromadzić w jednym tomie materiały (bądź wskazówki, gdzie je można odnaleźć) najistotniejsze dla ekonomiki kultury jako dziedziny badawczej. Chcę w ten sposób stworzyć oryginalną monografię, która pozwoli na usystematyzowanie wiedzy w tej młodej dziedzinie badawczej i wypełni lukę istniejącą na polskim rynku wydawniczym. Decyduję się na pracę pokazującą wielostronność ujęć badawczych, miejscami polemizującą, ale nie prowokacyjną. Mam nadzieję, że dodanie wyników najnowszych badań empirycznych podniesie jej znaczenie jako materiału edukacyjnego. Tak samo jak pobudzi do dyskusji na temat roli kultury we współczesnej gospodarce rynkowej. Całość skierowana jest więc zarówno do teoretyków zajmujących się ekonomicznymi aspektami kultury, jak i praktyków, do studentów kulturoznawstwa, zarządzania i ekonomii, a także do młodych badaczy, aby zachęcić ich do dalszych poszukiwań: obszarów, problemów, rozwiązań.

Struktura tekstu

W tekście zostaną przedstawione główne obszary badań ekonomiki kultury, umieszczone w szerszym kontekście koncepcji (teorii) związanych z teorią ekonomii oraz polityką społeczną. Nacisk położono na ukazanie ewolucji tej dziedziny w ciągu ostatnich 20 lat. W tekście znajdujemy więc kolejno: rozważania na temat narodzin i rozwoju ekonomiki kultury jako dyscypliny naukowej, specyfiki dóbr kultury, ekonomicznych uwarunkowań rozwoju kultury w ramach trzech części gospodarki: sektora publicznego, prywatnego i tzw. trzeciego (non profit), oraz nowych tendencji, zjawisk i badań, które w znaczący sposób mogą wpłynąć na przyszły rozwój ekonomiki kultury. Układ ten, szczególnie w podstawowej części poświęconej trzem sektorom gospodarki, odbiega od podejścia zastosowanego przez Petera Bendixena (2001) i Davida Throsby’ego (2001; wyd. pol. 2010), którzy przede wszystkim koncentrowali się na odnalezieniu i scharakteryzowaniu lub częściowemu wykluczeniu wzajemnych zależności między ekonomią i kulturą. Chcę bowiem zająć się rozwojem dziedziny, która powstała dzięki takim właśnie analizom. Wychodząc zatem z założenia, że zależności między ekonomią (czy gospodarką) i kulturą istnieją, idę krok dalej i poddaję analizie ich specyfikę w ujęciu sektorowym. Przykładowo, wprowadzając kontekst historyczny, zamierzam przedstawić genezę powstania ekonomiki kultury lub mechanizmów ekonomicznych działających w poszczególnych sektorach gospodarki, a nie wzajemne oddziaływanie ekonomii i kultury w ciągu wieków.

Szczegółowy plan książki jest następujący.

W rozdziale 1 ukazane są powstanie i rozwój ekonomiki kultury jako dziedziny naukowej. Zostały w nim przytoczone teorie i koncepcje badawcze najistotniejsze przy określeniu specyfiki dóbr kultury. W rozdziale tym odnajdziemy obraz stanu badań z zakresu ekonomiki kultury, w tym najważniejszą dla ekonomiki kultury teorię choroby kosztów Baumola. Przedstawione są podstawowe zagadnienia, którymi zajmuje się ekonomika kultury, co z pewnością pomoże wyeliminować często popełniany błąd polegający na sprowadzaniu tej dziedziny wyłącznie do kwestii finansowych.

W kolejnych trzech rozdziałach została przeprowadzona analiza ekonomicznych aspektów działalności kulturalnej prowadzonej w trzech sektorach gospodarki: publicznym, rynkowym i non profit. Zaproponowałam takie ujęcie prezentacji zagadnień ekonomiki kultury, dzięki któremu możliwe jest ukazanie różnorodności oraz odmienności mechanizmów odnoszących się do zjawisk i organizacji związanych z trzema podstawowymi częściami gospodarki. Zależy mi na pokazaniu właśnie tej specyfiki rozwiązań ekonomicznych występujących w obszarze kultury i jej przemysłów w sektorach: publicznym, prywatnym i non profit. Rozdział 2 mówi zatem o sektorze publicznym. Tutaj – po rozważaniach natury teoretycznej dotyczących przede wszystkim zakresu interwencjonizmu państwa w obszarze kultury – zostały przedstawione zasady, formy i kryteria finansowania kultury ze środków publicznych. Następnie przeanalizowano finansowanie kultury na przykładzie wybranych państw europejskich i w wybranych obszarach kultury. Dopiero na tym tle ukazana jest sytuacja Polski po 1989 r., finansowanie kultury z programów Unii Europejskiej i z funduszy strukturalnych oraz rozważania dotyczące przyszłych (czytaj: pożądanych) rozwiązań. Następny rozdział 3 dotyczy finansowania kultury ze środków prywatnych. Zawarte w nim są zagadnienia teoretyczne dotyczące nowego kontekstu przedstawiania kultury, czyli łącznie z przemysłami kultury, a także nowych definicji, klasyfikacji i wskaźników dotyczących tzw. sektora kreatywnego. Kolejne branże przemysłów kultury zaprezentowane są z punktu widzenia struktury rynku, własności, interwencjonizmu państwa i oferty rynkowej, z perspektywy Europy, Polski, Warszawy. Rozdział 4 jest poświęcony sytuującemu się między sektorami publicznym i prywatnym sektorowi trzeciemu (non profit). Po części teoretycznej, w której omówione są terminy, definicje i regulacje prawne specyficzne dla tego sektora, została przeprowadzona analiza możliwości finansowania i organizowania w nim kultury. Rozdział kończy prezentacja skali oraz charakteru zjawiska w Polsce i za granicą.

Ostatni jest rozdział 5, w którym zostały przedstawione przykłady analiz usytuowanych między polityką kulturalną a ekonomiką kultury. Poruszone są zagadnienia dotyczące interwencjonizmu władz publicznych względem przemysłów kultury, koncepcji unijnych środków pomocowych w kulturze, loterii państwowych finansujących kulturę, reformy organizowania i finansowania działalności kulturalnej w Polsce oraz statystyki kultury.

Pracę kończą rozważania na temat kierunków rozwoju badań z dziedziny ekonomiki kultury. Ważnym ich elementem jest nawiązanie zarówno do badawczego, jak i aplikacyjnego znaczenia ekonomiki kultury.

W miarę możliwości został utrzymany jednakowy sposób prezentacji prowadzonej analizy w poszczególnych rozdziałach. Rozważania rozpoczynają kwestie teoretyczne, następnie przedstawiany jest ich konkretny wymiar europejski (światowy), po tym analizowana jest sytuacja polska, a każdy z rozdziałów kończą analizy szczegółowe, studia przypadków itd. Analizę natury ogólnej w całym tekście uzupełnia szczególna europejska (w tym polska) perspektywa. Wątki teoretyczne przeplatają się z aplikacyjnymi.

Taki charakter tekstu, mam nadzieję, w wystarczający sposób pozwoli na wypełnienie postawionego przed nim celu.

Ze względu na monograficzny charakter tej książki i to, że podsumowuje ona ponaddwudziestoletni okres badawczy, sięgam w niej również do materiałów uprzednio opublikowanych. Umiejscowiłam je w innym kontekście, adaptowałam i aktualizowałam, dzięki czemu jako elementy dużej całości nabierają nowego znaczenia. W szczególności dotyczy to moich własnych wcześniejszych publikacji: Sektor nonprofit w kulturze. Analiza instytucjonalno-finansowa fundacji i stowarzyszeń (1995), Polityka kulturalna w społeczeństwie obywatelskim (2002), artykułów zamieszczanych w publikacjach zbiorowych i czasopismach: Prywatyzacja w kulturze inaczej: możliwości jej rozwoju w ramach trzeciego sektora (1999), Czy w Polsce są potrzebne instytucje typu QUANGO działające w obszarze kultury? (2002) oraz Zmiany w organizacji i finansowaniu narodowych instytucji kultury w Europie. Prywatyzacja i de-etatyzacja (2003). Korzystałam również z polskich i zagranicznych raportów, których byłam autorem lub współautorem, w szczególności z informacji gromadzonych od 2001 r. w polskim profilu polityki kulturalnej w „Compendium of Cultural Policies and Trends in Europe” (Rada Europy/ERICarts). Niemal w całości został wykorzystany zwiastun tej monografii zatytułowany Ekonomika kultury jako dziedzina badawcza, umieszczony we współredagowanej przeze mnie i Sławomira Ratajskiego pracy zbiorowej Edukacja poprzez kulturę. Kreatywność i innowacyjność (2011).

Podziękowania

Słowa podziękowania kieruję przede wszystkim do Małgorzaty Nowak, która była pierwszym czytelnikiem, krytykiem i redaktorem tekstu. Dziękuję też współautorom moich tekstów oraz licznym współpracownikom, którzy przez ponad 20 lat badali wraz ze mną ekonomiczne aspekty kultury i przyczynili się do zgromadzenia sporego zasobu materiałów, do których bezpośrednio lub pośrednio nawiązuję w tej książce. Szkole Wyższej Psychologii Społecznej jestem wdzięczna za dofinansowanie publikacji książki. Dziękuję swoim Kolegom: dr Magdzie Dudzik, prof. Annie Zeidler-Janiszewskiej, prof. Andrzejowi Eliaszowi, prof. Wiesławowi Godzicowi, prof. Kazimierzowi Krzysztofkowi, prof. Emilowi Orzechowskiemu i prof. Jackowi Wasilewskiemu za słowa zachęty i wsparcie, zespołowi wydawnictwa PWN za profesjonalizm i miłą atmosferę współpracy, a Mistrzowi Maciejowi Buszewiczowi za odważną okładkę. Dziękuję także członkom mojej Rodziny za cierpliwość i za to, że w ostatnich miesiącach dzwonili do mnie dopiero po godzinie 20.