Ekspozycja zawodowa w praktyce - ebook

Autorzy

Mgr piel. Katarzyna Babska

Instytut „Centrum Zdrowia Matki Polki” w Łodzi

Mgr piel. Maria Budnik-Szymoniuk

Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy

Dr n. o zdr., mgr piel. Dorota Kilańska

Uniwersytet Medyczny w Łodzi Wydział Nauk o Zdrowiu

Oddział Pielęgniarstwa i Położnictwa

Zakład Pielęgniarstwa Społecznego i Zarządzania w Pielęgniarstwie

Pełnomocnik Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Pielęgniarskiego ds. implementacji Dyrektywy 32/2010/UE

Mgr Hanna Necel

Pomorskie Centrum Chorób Zakaźnych i Gruźlicy w Gdańsku

Dr n. o zdr. Agnieszka Pluta

Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy

Dr n. med. Marcin Rybacki

Instytut Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera w Łodzi Klinika Chorób Zawodowych i Toksykologii, Przychodnia Chorób Zawodowych

Mgr piel. Iwona Szymańska

Uniwersytet Medyczny w Łodzi Wydział Nauk o Zdrowiu

Oddział Pielęgniarstwa i Położnictwa

Zakład Nauczania Pielęgniarstwa z Pracowniami Praktycznymi

Mgr piel. Aneta Trzcińska

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Wydział Nauk o Zdrowiu

Katedra Pielęgniarstwa

Zakład Propedeutyki PielęgniarstwaWstęp

Minęło już 13 lat od momentu, kiedy środowisko pielęgniarskie, zrzeszone w Europejskiej Federacji Stowarzyszeń Pielęgniarek (European Federation of Nurses Associations, EFN (wówczas PCN – Standing Committee of Nurses of the EU), podjęło starania mające na celu zmianę Dyrektywy 54/2000/WE. Dostrzeżono bowiem problem z właściwą interpretacją zdarzeń występujących w wykonywaniu zadań zawodowych po zranieniu ostrym narzędziem.

Inicjatywa Hiszpańskiej Rady Pielęgniarek, jej lidera Maxima Gonzalesa i wielu, zaangażowanych w poprawę bezpieczeństwa pracy personelu pielęgniarek w Europie, doprowadziła do tego, że sprawą zainteresował się Parlament Europejski. Spotkania, debaty, szkolenia i budowanie świadomości pielęgniarek poskutkowały wprowadzeniem bezpiecznego sprzętu w wielu krajach UE. Niestety w niejednym z nich nadal nie dbano o zdrowie i bezpieczeństwo pracowników. Zainteresowani sprawą europarlamentarzyści podkreślali znaczenie nie tylko samego problemu, lecz także wpływu tego rodzaju zagrożeń na sytuację niedoboru personelu medycznego w ogóle. W Unii Europejskiej podejmowanych jest wiele działań zwiększających jej konkurencyjność na świecie. Od dawna podnosi się także konieczność przygotowania do pracy w ochronie zdrowia personelu, którego motywacja umożliwi powrót do zdrowia wielu pacjentom, bez nich zaś nie uda się osiągnąć postawionego celu.

Wiemy doskonale z rozlicznych badań, że środowisko pracy w ochronie zdrowia nie jest bezpieczne, nie tylko dlatego, że pracownicy stykają się z wieloma czynnikami biologicznymi, mogącymi potencjalnie im zagrażać, lecz także z tego względu, że odpowiedzialni za to menedżerowie świadomie bądź nieświadomie nie dążą do tego.

Uchwalona w maju 2010 r. Dyrektywa 32/2010/UE jest natomiast inicjatywą m.in. pracodawców, którzy dostrzegli problem i zdają sobie sprawę z konieczności zadbania o „znikających” profesjonalistów, nie ma ich bowiem kto zastąpić, a są oni potrzebni do funkcjonowania organizacji.

Należy podkreślić, że opieka zdrowotna jest jednym z największych sektorów zatrudnienia w Europie, a pracę znalazło w nim około 10% pracowników Unii Europejskiej. W sektorze tym odnotowano także o 30% więcej wypadków przy pracy niż w pozostałych sektorach zatrudnienia w UE. Wysokie miejsce na liście zagrożeń zajmuje narażenie na działanie czynników biologicznych, w szczególności wirusa HIV oraz wirusów zapalenia wątroby typu B i C, które mogą zostać wprowadzone do organizmu podczas zranienia ostrym narzędziem. Zranienia, zwłaszcza igłą, niosą za sobą potencjalnie ryzyko zakażenia zagrażającego życiu. Każdego roku w Europie odnotowywanych jest około 1,2 mln zranień igłą zagrażających zdrowiu i życiu pracowników opieki zdrowotnej. Na co dzień pielęgniarki i inni pracownicy są narażeni na potencjalnie niebezpieczne, zagrażające życiu zakażenia powstające w wyniku zranień narzędziami ostrymi. Zdecydowanie najpowszechniejszym źródłem zakażenia są zranienia spowodowane zużytymi igłami. Istnieją dowody, że większości z nich można by było uniknąć, gdyby pracownicy mieli zapewnioną prawidłową ochronę w miejscu pracy, także dzięki dostępowi do tzw. pasywnych urządzeń.

Komisja Europejska podkreśla, że urazy spowodowane przez zranienia igłą i innymi narzędziami ostrymi stanowią jedno z najczęstszych i najpoważniejszych zagrożeń dla pracowników ochrony zdrowia w Europie. Stwierdzono także, że generują one wysokie koszty dla systemów ochrony zdrowia i społeczeństwa. Wskazano, że liczba zranień igłą w Europie wynosi 1,2 mln rocznie (Proposal for a Council Directive COM 577 Final, European Commission).

W literaturze wymienia się ponad 30 niebezpiecznych krwiopochodnych czynników chorobotwórczych, które mogą, poprzez zanieczyszczone igły, być przyczyną zakażeń, w tym wirusowego zapalenia wątroby typu B, zapalenia wątroby typu C oraz AIDS. Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że otwór igły działa jak zbiornik krwi i innych płynów ustrojowych. Należy podkreślić, że zaskakująco małe ilości krwi mogą prowadzić do zakażeń potencjalnie zagrażających życiu (0,00004 cząsteczki krwi). W niniejszej książce zwraca się uwagę nie tylko na elementy związane z zagrożeniami, lecz także na wymienione w Dyrektywie elementy, których wprowadzenie oznacza sukces dla społeczeństwa.

Ogromny wachlarz badań przeprowadzonych w Europie i innych krajach świata pokazuje, że połączenie szkoleń, bezpiecznych metod pracy i stosowanie wyrobów medycznych zawierających mechanizmy bezpieczeństwa może zapobiec ponad 80% zranień igłą. Tylko takie działania będą efektywne, gdyż częstość występowania wirusa zapalenia wątroby typu B (hepatitis B virus, HBV) i C (hepatitis C virus, HCV) oraz ludzkiego wirusa niedoboru odporności (human immunodeficiency virus, HIV) jest znacznie wyższa w populacji szpitalnej niż w ogólnej. Ponadto w codziennej pracy, m.in. podczas wykonywania zadań pod presją, często wielu jednocześnie, nie jest możliwa wiarygodna segregacja pacjentów zakażonych, także dlatego, że nie zawsze w chwili podjęcia leczenia można potwierdzić fakt, że są nosicielami wirusa.

Menedżerowie zarządzający ochroną zdrowia powinni konsultować się z pielęgniarkami w sprawie wyboru i stosowania bezpiecznych urządzeń, powinni również szukać informacji np. na temat tego, jak najlepiej prowadzić szkolenia, przekazywać dane o zagrożeniach i podnosić ich świadomość wśród pracowników. W Hiszpanii środki zapobiegawcze stosuje się już w czterech regionach. Mówiąc o bezpieczeństwie wyrobów medycznych, należy pamiętać, aby urządzenie:

nie stwarzało problemów w wykonywaniu czynności związanych z opieką nad pacjentem;

było wykonane zgodnie ze standardami i pochodziło z wiarygodnych źródeł;

było łatwe w obsłudze i wymagało niewielkiej modyfikacji techniki jego wykorzystania przez personel;

nie stwarzało innych zagrożeń bezpieczeństwa i nie stanowiło źródła zakażenia krwią;

było wyposażone w mechanizm zapewniający bezpieczeństwo, który musi stanowić integralną część urządzenia, a nie natomiast osobne akcesorium; jego uruchomienie musi być wygodne i pozwalać na zachowanie kontroli procedury;

było – co stanowi najlepsze rozwiązanie – aktywowane automatycznie;

powodowało uruchomienie mechanizmu bezpieczeństwa za pomocą sygnału dźwiękowego bądź dotyku i było widoczne dla personelu;

zawierało bezpieczne mechanizmy, które nie powinny być łatwe do ponownego wykorzystania.

W książce, którą oddajemy w ręce Czytelników, zwracamy uwagę nie tylko na sytuację zagrożenia czynnikami biologicznymi. W kilku rozdziałach omówiono warunki pracy i konieczność wprowadzania zmian w drodze budowania dobrych praktyk ochrony zdrowia pracowników. Zaproszeni do współpracy autorzy przedstawili także badania naukowe, które pokazują z jednej strony skalę problemu, z drugiej zaś – brak rzetelnych danych w Polsce, przyczyniają się do edukacji Czytelników i pokazują, na co zwrócić uwagę w codziennej pracy, aby była ona dla wykonujących ją osób jak najbezpieczniejsza. Mamy nadzieję, że książka stanie się przyczynkiem do dalszych prac dotyczących tego tematu, które pozwolą na ochronę personelu medycznego i umożliwią pacjentom dostęp do fachowego personelu, który nie będzie się musiał martwić o swoje zdrowie podczas pracy, a tym samym będzie mógł bez obaw oddać się jej wykonywaniu. Zadaniem tego rodzaju publikacji jest budowanie wiedzy i podnoszenie świadomości. Wierzymy, że udało się je wypełnić zaangażowanym w sprawę autorom.

Dorota Kilańska

Prezes ZG PTP 2005–2012

Pełnomocnik ZG PTP ds. Dyrektywy 32/2010Rozdział 1 Środowisko pracy i jego wpływ na bezpieczeństwo pracy i opieki – wybrane zagadnienia Dorota Kilańska

1.1. Działalność Światowej Organizacji Zdrowia na rzecz bezpiecznego środowiska pracy

Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization, WHO) za główny cel działania stawia osiągnięcie przez wszystkich ludzi możliwie jak najwyższego poziomu zdrowia. Dotyczy to także osób pracujących, których zdrowie zależy m.in. od warunków, w jakich wykonują swój zawód. Wsparcie i pomoc techniczna udzielane państwom członkowskim WHO umożliwiają im sprostanie wymogom tej organizacji w zakresie ochrony zdrowia, które służą zapewnieniu bezpieczeństwa zdrowotnego i poprawy zdrowia ludności .

Pracownicy ochrony zdrowia są kluczowym elementem systemu, świadczącym usługi zdrowotne we wszystkich krajach świata. Efektywność i jakość tych usług zależą m.in. od dostępu do odpowiednio wykwalifikowanych pracowników oraz od ich wiedzy, umiejętności i motywacji .

Wyzwania dla zdrowia, takie jak HIV/AIDS, gruźlica czy malaria, jak również zapewnienie zdrowia matkom i dzieciom oraz zdrowia psychicznego, nie licząc nieznanych jeszcze chorób, powodują według WHO konieczność wzmocnienia pozycji personelu ochrony zdrowia. Podkreśla się, że pielęgniarki i położne odgrywają kluczową rolę w ochronie zdrowia, świadcząc usługi z zakresu promocji zdrowia, profilaktyki, leczenia i rehabilitacji, szczególnie w obszarach, gdzie mogą one być ich jedynymi dostarczycielami. Pielęgniarki i położne, w większości krajów, zawsze stanowić będą trzon ochrony zdrowia, świadcząc usługi kliniczne, które pełnią istotną funkcję w poprawie zdrowia ludności. Inwestowanie w pielęgniarstwo i położnictwo poprzez rozwój i wzmocnienie zasobów jest zatem kluczowym zadaniem wszystkich krajów .

„Zasoby pracowników ochrony zdrowia” to według WHO „wszystkie osoby zaangażowane w działania, których głównym celem jest zwiększenie zabezpieczenia ochrony zdrowia”. Personel ten składa się z grup zawodowych, w których istnieje wyraźny podział ról i własne struktury w zakresie kształcenia oraz regulacje prawne. Dotyczy to pracowników zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego oraz różnych systemów opieki zdrowotnej. Rozróżnia się tu dwie grupy: pracowników ochrony zdrowia będących dostawcami świadczeń dla ochrony zdrowia i pracowników bezpośrednio związanych z systemem ochrony zdrowia. Usługi realizowane są z wykorzystaniem zasobów osobowych, takich jak lekarze, dentyści, pielęgniarki, farmaceuci, specjaliści zdrowia publicznego, technicy laboratoryjni i in., jak również zasobów nieosobowych. Pracownicy pierwszej linii stanowią około dwóch trzecich pracowników ochrony zdrowia. Pozostała jedna trzecia to kadra kierownicza i personel wspierający system ochrony zdrowia. Zalicza się tutaj ekonomistów, menedżerów i planistów, którzy nie są zaangażowani w bezpośrednie świadczenie usług zdrowotnych, ale umożliwiają realizację wyznaczonych zadań i osiąganie celów organizacji czy systemu .

Uważa się, że pracownicy to dla pracodawców przede wszystkim źródło kosztów. Należy jednak pamiętać, że dzięki nim organizacja może z jednej strony realizować swoje cele, z drugiej zaś – oszczędzać na leczeniu zdarzeń medycznych .

Przygotowanie pracownika w praktyce, aby pracował na 100% swoich możliwości, także generuje koszty, wynikające z konieczności zaangażowania wielu osób w proces jego adaptacji. Zwraca uwagę fakt, że w Europie 10% ogółu pracowników stanowią pracownicy sektora ochrony zdrowia . Jest to więc duża rzesza, przynosząca dochód UE, m.in. w drodze przywracania ludziom zdrowia i sprawności, a ich obecność warunkuje osiągnięcie Milenijnych Celów Rozwoju (Millennium Development Goals, MDG), takich jak:

zmniejszenie wskaźnika umieralności dzieci;

poprawa stanu zdrowia kobiet ciężarnych i położnic;

zwalczanie AIDS, malarii i innych chorób .

Nadal istnieje więc wysokie zapotrzebowanie na pracowników ochrony zdrowia, zwłaszcza pielęgniarki. Joint Learning Initiative (JLI) szacuje, że tylko w Stanach Zjednoczonych w nadchodzących latach potrzebny będzie dodatkowo milion pracowników tego sektora, których trzeba będzie pozyskać z zagranicy, ponieważ nie ma możliwości ich wykształcenia. Częściowo zapotrzebowanie to może zaspokoić migracja z krajów o niższym statusie ekonomicznym .

Braki kadrowe to także zmniejszenie dostępności do usług. Wiele gremiów podnosi zagadnienie niwelowania nierówności w zdrowiu i aby je zmniejszyć, niezbędne jest inwestowanie w wykształcenie profesjonalistów. Prognozowane starzenie się społeczeństwa i konieczność zapewnienia mu odpowiedniej opieki nadal będzie

„napędzać rekrutację”, także z krajów, w których liczba pracowników nie jest wystarczająca . WHO dostrzega, że pielęgniarki i położne mogą sprawować opiekę wrażliwą na kwestie kulturowe, staranną i przede wszystkim skoncentrowaną na społeczności lokalnej, czyli świadczyć ją tam, gdzie jest najbardziej potrzebna i w bezpośrednim kontakcie z odbiorcą. Pielęgniarki mogą wpływać na poprawę wyników zdrowotnych i ogólną efektywność kosztów usług .

Pielęgniarstwo od ponad 60 lat leży w obszarze zainteresowania WHO , o czym świadczą Rezolucje Światowego Zgromadzenia Zdrowia (World Health Assembly, WHA), np. numer 1.46, 42.27, 45.5, 47.9, 48.8, 49.1, 54.12, 59.27 i 64.7. Znaczenie personelu pielęgniarskiego dla osiągnięcia lepszego zdrowia dla społeczeństwa na świecie jest w nich wielokrotnie uwypuklane.

Podczas pierwszego Światowego Zgromadzenia Zdrowia w 1948 r. Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła Rezolucję WHA 1.46. 1948, w której uznała potrzebę wzmocnienia roli pielęgniarek i położnych w systemach ochrony zdrowia na całym świecie . Inna Rezolucja WHA 42.27 z 1989 r., dotycząca wsparcia dla strategii „Zdrowie dla wszystkich”, podkreślała, że zostanie ona osiągnięta tylko w drodze zwiększenia wkładu pielęgniarek i położnych w jej realizację. Krajom członkowskim zalecono m.in. „stymulowanie oraz wspieranie zatrudniania personelu pielęgniarskiego i położniczego na stanowiskach kierowniczych, w tym w wyższych kadrach kierowniczych, a także ułatwianie mu uczestnictwa w planowaniu i wdrażaniu krajowych działań związanych ze zdrowiem”.

W Rezolucji WHA nr 59.27 Strengthening nursing and midwifery („Wzmocnienie pielęgniarstwa i położnictwa”) po raz kolejny wyrażono poważne zaniepokojenie pogłębiającym się, w skali świata, brakiem pielęgniarek i położnych, oraz poważnymi negatywnymi skutkami tego zjawiska dla ochrony zdrowia. Osiągnięcie wskazanych wyżej Milenijnych Celów Rozwoju oznacza przede wszystkim konieczność zadbania o kadry w pielęgniarstwie: „Uznajemy decydujący wkład zawodów pielęgniarki i położnej w systemy opieki zdrowotnej oraz dla zdrowia ludzi, którym mają służyć, i wysiłek zmierzający do osiągnięcia celów zdrowotnych, związanych z rozwojem uzgodnionym na szczeblu międzynarodowym, również tych zawartych w Deklaracji Milenijnej czy też priorytetowych programach WHO (…)” . WHO wzywa więc kraje członkowskie do zaangażowania się w rozwój tych grup zawodowych, co miałoby na celu:

osiągnięcie wysokiego poziomu motywacji pielęgniarek i położnych do pracy przez stworzenie wszechstronnych programów rozwoju i rekrutacji, z jednoczesnym zapewnieniem odpowiedniej do potrzeb obszarów geograficznych liczby wykwalifikowanych pielęgniarek i położnych, o zróżnicowanych umiejętnościach, niezbędnych do zaspokojenia potrzeb ludności;

aktywne włączanie pielęgniarek i położnych w prace koncepcyjne i rozwój systemów opieki zdrowotnej, planowanie i wdrażanie polityki zdrowotnej na wszystkich szczeblach oraz zagwarantowanie, aby pielęgniarki i położne były reprezentowane we wszystkich (właściwych dla nich pod względem merytorycznym) organach władzy i miały faktyczny wpływ na podejmowane tam decyzje;

zapewnienie wdrażania strategicznych, wyznaczanych przez WHO kierunków stałego rozwoju pielęgniarstwa i położnictwa;

regularną rewizję legislacji i procesów prawnych dotyczących pielęgniarstwa i położnictwa dla zapewnienia optymalnego wkładu tych profesji w opiekę zdrowotną;

udzielanie wsparcia w gromadzeniu i wykorzystywaniu podstawowych danych o praktyce pielęgniarskiej (International Nursing Minimum Data Set – I-NMDS) i praktyce położnych, jako elementu krajowych systemów informacji zdrowotnej;

wspieranie, przygotowywanie i wdrażanie, zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej rekrutacji pielęgniarek i położnych, zgodnie z zasadami etyki rekrutacji .

Wynikiem rezolucji jest, ustalona przez WHO, strategia dla pielęgniarstwa na lata 2011–2015.

W 1988 r. WHO zorganizowało pierwszą Europejską Konferencję dotyczącą pielęgniarstwa, gdzie pielęgniarki, jako wiodącą dla rozwoju profesji, wybrały strategię

„Zdrowie dla wszystkich”. Postawiły także cel działania – stworzenie nowej roli dla pielęgniarki, której zadaniem będzie wywieranie wpływu na kształtowanie polityki zdrowotnej na poziomie lokalnym. Powołano nowe role w pielęgniarstwie, tj. „pielęgniarkę zdrowia publicznego” (Public Health Nurse) i „pielęgniarkę zdrowia rodziny” (Family Health Nurse), wskazując jednocześnie na ukierunkowanie działań pielęgniarek na promocję zdrowia i profilaktykę w obszarze opieki stacjonarnej i pozastacjonarnej. Zgodnie z przedstawioną podczas Konferencji wizją pielęgniarka/pielęgniarz ma być autonomicznym, wykwalifikowanym praktykiem, który może pracować samodzielnie lub współpracować z przedstawicielami innych zawodów w opiece zdrowotnej, w każdym środowisku. Dyrektor generalny WHO powiedział wówczas, że „rolą pielęgniarki/pielęgniarza jest informowanie, wspieranie oraz opieka nad pacjentem i społecznością lokalną, a nie służenie innej profesji” . Na Konferencji określona została także misja pielęgniarstwa, rozumiana jako udzielanie pomocy ludziom w ich środowisku zamieszkania i pracy, tak by mogli oni osiągnąć optymalny poziom zdrowia. Przed menedżerami natomiast postawiono zadanie takiego ukształtowania pielęgniarstwa, aby odpowiadało ono nie tyle potrzebom systemu ochrony zdrowia, ile potrzebom zdrowotnym ludności. Podkreślano, że pielęgniarka musi być dobrze wykształconym profesjonalistą, którego unikalny i wyróżniający się wkład w opiekę zdrowotną jest respektowany przez wszystkich współpracowników, oraz że w zespole terapeutycznym ma ona być uważana za równoprawnego partnera. Centralnym punktem praktycznej działalności pielęgniarki powinna być praca (wtedy, gdy to konieczne, na rzecz poprawy zdrowia jednostki) zarówno z jednostką, jak i grupami, a także przedstawicielami innych zawodów. Ideą rozwoju praktyki klinicznej jest odchodzenie od sprawowania opieki wobec jednostek na rzecz grup, jakimi są rodziny i społeczność lokalna. Wizja pielęgniarstwa ma być oparta na nurcie refleksji .Przypisy

„I-NMDS to podstawowy, minimalny zbiór/zestaw danych niezbędnych do opisu praktyki pielęgniarskiej, jakie są gromadzone podczas świadczenia opieki pielęgniarskiej. I-NMDS stanowi podstawowe ramy dla gromadzenia informacji do opisu i badania pielęgniarstwa, praktyki pielęgniarskiej, zasobów opieki zdrowotnej i wybranych problemów związanych z pielęgniarstwem”, ICNP® bazuje natomiast na nowym narzędziu C-space, wybranym specjalnie do obsługi tego zbioru danych o pielęgniarstwie, http://www.ptp.na1.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=262&Itemid=94 .