Elegia dla bidoków - ebook

1

Jak więk­szość ma­łych dzieci, uczy­łem się na pa­mięć ad­resu do­mo­wego, że­bym mógł wy­ja­śnić do­ro­słemu, do­kąd ma mnie od­pro­wa­dzić, na wy­pa­dek gdy­bym się kie­dyś zgu­bił. W przed­szkolu, kiedy na­uczy­cielka py­tała mnie, gdzie miesz­kam, mo­głem wy­re­cy­to­wać cały ad­res bez za­jąk­nie­nia, choć mama czę­sto się prze­pro­wa­dzała, z po­wo­dów, któ­rych jako dziecko za nic nie po­tra­fi­łem po­jąć. Mimo wszystko za­wsze do­strze­ga­łem róż­nicę mię­dzy „moim ad­re­sem” a „moim do­mem”. Mój ad­res ozna­czał miej­sce, w któ­rym spę­dza­łem więk­szość czasu z mamą i sio­strą, gdzie­kol­wiek to aku­rat było. Mój dom jed­nak był za­wsze ten sam: był to dom mo­jej pra­babci, w du­li­nie, w Jack­son, w sta­nie Ken­tucky.

Jack­son to li­czące około sze­ściu ty­sięcy miesz­kań­ców mia­steczko w sercu za­głę­bia wę­glo­wego w po­łu­dniowo-wschod­niej czę­ści stanu. W su­mie mia­stem na­zywa się je tro­chę na wy­rost: jest tu sąd, parę re­stau­ra­cji (nie­mal bez wy­jątku fa­st­fo­odowe sie­ciówki), do tego kilka więk­szych i mniej­szych skle­pów. Więk­szość lu­dzi mieszka wśród wzgórz, mię­dzy któ­rymi bie­gnie droga sta­nowa nu­mer 15, w obo­zo­wi­skach przy­czep kem­pin­go­wych, w miesz­ka­niach z do­pła­tami rzą­do­wymi, na nie­du­żych go­spo­dar­stwach czy wresz­cie w gór­skich cha­tach jak ta, która sta­nowi tło dla naj­mil­szych wspo­mnień z mo­jego dzie­ciń­stwa.

Miesz­kańcy Jack­son wi­tają się z każ­dym, chęt­nie po­rzucą na­wet ulu­bione roz­rywki, by po­móc nie­zna­jo­memu wy­do­stać auto z za­spy, i – co do jed­nego – za­trzy­mają sa­mo­chód, wy­siądą i staną na bacz­ność za każ­dym ra­zem, kiedy zo­ba­czą prze­jeż­dża­jący kon­dukt po­grze­bowy. To wła­śnie ten ostatni zwy­czaj uświa­do­mił mi, że w Jack­son i jego miesz­kań­cach jest coś wy­jąt­ko­wego. „Dla­czego każdy za­trzy­muje się na wi­dok prze­jeż­dża­ją­cego ka­ra­wanu?” – za­py­ta­łem bab­cię, na którą wszy­scy mó­wi­li­śmy Ma­maw. „Wi­dzisz, słonko, to dla­tego, że my je­ste­śmy z gór. I sza­nu­jemy na­szych zmar­łych”.

Dziad­ko­wie wy­pro­wa­dzili się z Jack­son w la­tach czter­dzie­stych, wła­sne dzieci wy­cho­wy­wali w Mid­dle­town w sta­nie Ohio, gdzie póź­niej wy­ro­słem także i ja. Jed­nak aż do dwu­na­stego roku ży­cia każde wa­ka­cje, jak też wiele po­zo­sta­łych mie­sięcy, spę­dza­łem wła­śnie w Jack­son. Przy­jeż­dża­łem tam z Ma­maw, która chciała od­wie­dzić przy­ja­ciół i ro­dzinę, za­wsze świa­doma, że czas skra­cał li­stę jej ulu­bień­ców. Z upły­wem lat naj­istot­niej­szy stał się je­den po­wód: opieka nad matką Ma­maw, na którą mó­wi­li­śmy Ma­maw Blan­ton (cho­dziło o to, żeby je od­róż­nić: tro­chę po­plą­tane, wiem). Za­trzy­my­wa­li­śmy się więc u Ma­maw Blan­ton, w domu, w któ­rym miesz­kała, już za­nim jej mąż po­szedł wal­czyć z Ja­poń­czy­kami na Pa­cy­fiku.

Dom Ma­maw Blan­ton ko­cha­łem naj­bar­dziej ze wszyst­kich na świe­cie, choć nie był ani duży, ani kom­for­towy. Miał trzy po­koje. Od frontu była mała we­randa, na niej bu­jana ławka, do tego wiel­kie po­dwó­rze, roz­cią­ga­jące się z jed­nej strony aż na górę, z dru­giej zaś do wlotu do du­liny. Choć Ma­maw Blan­ton miała spory ka­wał gruntu, w więk­szo­ści były to jed­nak nie­go­ścinne chasz­cze. Za do­mem wła­ści­wie nie było już po­dwó­rza, tylko piękne gór­skie zbo­cze, skały i drzewa. Za­wsze jed­nak zo­sta­wały du­lina i bie­gnący obok stru­mień, to nam w zu­peł­no­ści wy­star­czało. Wszyst­kie dzie­ciaki spały w jed­nym po­koju na pię­trze: jak sala pod­od­działu, chyba z tu­zin łó­żek, gdzie ba­wi­li­śmy się z ku­zy­nami do póź­nej nocy, póki nie roz­draż­ni­li­śmy babci do tego stop­nia, że ter­ro­rem za­pę­dzała nas pod koł­dry.

Oko­liczne góry były dla dziecka ra­jem, więc wiele czasu spę­dza­łem na za­stra­sza­niu fauny Ap­pa­la­chów: ni żółw, wąż, żaba, ryba, ni wie­wiórka nie mo­gły czuć się bez­piecz­nie. Uga­nia­łem się tam z ku­zy­nami, nie­świa­dom nie­od­stęp­nego ubó­stwa ani po­gar­sza­ją­cego się stanu zdro­wia Ma­maw Blan­ton.

Na głęb­szym po­zio­mie Jack­son było tym miej­scem, które na­le­żało do mnie, mo­jej sio­stry i do Ma­maw. Ko­cha­łem Ohio, ale mia­łem stam­tąd zbyt wiele bo­le­snych wspo­mnień. W Jack­son by­łem wnu­kiem naj­tward­szej ko­biety, jaką kto­kol­wiek znał, i naj­zręcz­niej­szego me­cha­nika sa­mo­cho­do­wego w mia­steczku, w Ohio zaś – po­rzu­co­nym sy­nem fa­ceta, któ­rego wła­ści­wie nie zna­łem, i ko­biety, któ­rej wo­lał­bym nie znać. Mama przy­jeż­dżała do Ken­tucky tylko na co­roczne zjazdy ro­dziny albo kiedy wy­padł po­grzeb, a gdy już się zja­wiała, Ma­maw pil­no­wała, żeby w ba­gażu nie na­zwo­ziła swo­ich dra­ma­tów. W Jack­son nie było miej­sca na wrza­ski, awan­tury, na bi­cie mo­jej sio­stry, a już na pewno nie było „żad­nych chło­pów”, jak by to ujęła Ma­maw. Ma­maw nie tra­wiła roz­licz­nych lo­we­la­sów mo­jej mamy i ża­den z nich nie miał wstępu do Ken­tucky.

W Ohio wy­ćwi­czy­łem się do per­fek­cji w la­wi­ro­wa­niu mię­dzy ko­lej­nymi do­ryw­czymi ta­tuś­kami. Przed Steve’em, ofiarą kry­zysu wieku śred­niego, co dało się po­znać po kol­czyku w uchu, uda­wa­łem, że kol­czyki są git – do tego stop­nia, że uznał za sto­sowne prze­kłuć także moje ucho. Przy Chi­pie, po­li­cjan­cie al­ko­ho­liku, który uwa­żał mój kol­czyk za oznakę „dziew­czyń­sko­ści”, by­łem gru­bo­skórny i uwiel­bia­łem ra­dio­wozy. W erze Kena, dziw­nego typa, który oświad­czył się ma­mie w trze­cim dniu zna­jo­mo­ści, by­łem jak do­bry brat dla dwójki jego dzie­cia­ków. Tyle że to wszystko były pozy. Nie­na­wi­dzi­łem kol­czy­ków, nie­na­wi­dzi­łem ra­dio­wo­zów, wie­dzia­łem też, że z dziećmi Kena prze­stanę się wi­dy­wać, nim upły­nie rok. A w Ken­tucky nie mu­sia­łem uda­wać ko­goś, kim nie by­łem, bo je­dyni męż­czyźni, któ­rzy li­czyli się tam w moim ży­ciu – bra­cia babci i jej szwa­gro­wie – i tak już mnie znali. Czy chcia­łem, żeby mo­gli się mną chlu­bić? No pew­nie, ale nie dla­tego, że uda­wa­łem, że ich lu­bię. Ja ich au­ten­tycz­nie ko­cha­łem.

Naj­star­szym i naj­bar­dziej wred­nym z Blan­to­nów był wuja Sa­li­cyl – prze­zwi­sko wzięło się od woni, którą za­la­ty­wała jego ulu­biona guma do żu­cia. Wuja Sa­li­cyl, po­dob­nie jak jego oj­ciec, słu­żył w ma­ry­narce pod­czas II wojny świa­to­wej. Umarł, kiedy mia­łem cztery lata, więc tak na­prawdę pa­mię­tam go tylko z dwóch wy­da­rzeń. Raz gna­łem jak po­pa­rzony, bo Sa­li­cyl dep­tał mi po pię­tach ze sprę­ży­now­cem w gar­ści, za­rze­ka­jąc się, że jak mnie do­rwie, to moim pra­wym uchem na­karmi psa. Rzu­ci­łem się w ra­miona Ma­maw Blan­ton i tak się skoń­czyła ta prze­ra­ża­jąca za­bawa. Wiem jed­nak, że go ko­cha­łem, bo dru­gie wspo­mnie­nie do­ty­czy ataku fu­rii, któ­rego do­sta­łem na wieść o tym, że nie będę mógł zo­ba­czyć go na łożu śmierci – dar­łem się tak, że bab­cia mu­siała wbić się w ki­tel i prze­szwar­co­wać mnie do szpi­tala. Pa­mię­tam, jak tu­li­łem się do niej pod tym ki­tlem, ale sa­mego po­że­gna­nia z wu­jem już nie.

Drugi był wuja Pet. Wy­soki fa­cet o ostrym in­te­lek­cie i ru­basz­nym po­czu­ciu hu­moru. Wśród Blan­to­nów to wui Pe­towi w in­te­re­sach po­wio­dło się naj­le­piej: wcze­śnie wy­pro­wa­dził się od ro­dzi­ców i roz­krę­cił kilka firm, tu han­del drew­nem, tam bu­dow­lanka, dzięki czemu w cza­sie wol­nym stać go było na wy­ścigi konne. Wy­da­wał się też naj­sym­pa­tycz­niej­szy z ca­łej tej fe­rajny, miał ogładę i urok wzię­tego biz­nes­mena. Pod tym wdzię­kiem krył się jed­nak ogni­sty tem­pe­ra­ment. Zda­rzyło się, że kie­rowca do­star­cza­jący to­war do jed­nej z firm wui po­wie­dział temu sta­remu gó­ra­lowi: „Roz­ła­duj mnie to na­tych­miast, psi synu”. Wuja Pet zin­ter­pre­to­wał tę uwagę do­słow­nie: „Kiedy tak mó­wisz, twier­dzisz, że moja naj­droż­sza mama pu­ściła się z psem, więc pro­szę uprzej­mie, uwa­żaj na słowa”. Kie­rowca – wo­łali go Duży Red, bo był duży i rudy – dał re­petę obe­lgi, więc wuja Pet za­cho­wał się tak, jak po­stą­piłby każdy roz­ważny wła­ści­ciel firmy: wy­wlókł typa z szo­ferki, obił go do nie­przy­tom­no­ści, a na­stęp­nie okrze­sał piłą elek­tryczną z góry na dół i z po­wro­tem. Duży Red omal się nie wy­krwa­wił, ale pę­dem do­star­czono go do szpi­tala i udało się go od­ra­to­wać. Jed­nak wuja Pet nie po­szedł za to sie­dzieć. Naj­wy­raź­niej Duży Red też po­cho­dził z Ap­pa­la­chów i nie za­mie­rzał ga­dać o tej spra­wie z po­li­cją ani wno­sić oskar­że­nia. Wie­dział, czym się koń­czy ze­lże­nie ko­muś matki.

Wuja Da­vid był chyba je­dy­nym z braci Ma­maw, który nie­zbyt dbał o kult ho­nor­no­ści. Ten stary bun­tow­nik o dłu­gich, fa­li­stych wło­sach i jesz­cze dłuż­szej bro­dzie ko­chał wszystko, tylko nie za­sady, co mo­głoby tłu­ma­czyć, dla­czego na­wet nie sta­rał się uspra­wie­dli­wiać, kiedy zna­la­złem jego wielki krzak ma­ri­hu­any na ty­łach sta­rego domu Ma­maw Blan­ton. Wstrzą­śnięty, za­py­ta­łem wuję, co za­mie­rza uczy­nić z tymi nie­le­gal­nymi nar­ko­ty­kami. No to wy­cią­gnął bletki, za­pal­niczkę i za­de­mon­stro­wał. Mia­łem dwa­na­ście lat. Wie­dzia­łem, że je­śli Ma­maw się do­wie, to go za­bije.

A ba­łem się tego, bo we­dle ro­dzin­nych le­gend Ma­maw raz o mało co za­bi­łaby jed­nego fa­ceta. Kiedy miała może dwa­na­ście lat, wy­szła raz na dwór i wi­dzi, a tu dwaj tacy ła­dują ro­dzinną krowę – cenny do­by­tek w świe­cie po­zba­wio­nym wody bie­żą­cej – na pakę pół­cię­ża­rówki. No to wbie­gła do domu, zła­pała za sztu­cer i wy­gar­nęła do nich parę razy. Je­den zwa­lił się na zie­mię – sku­tek po­strzału w nogę – a drugi wsko­czył za kie­row­nicę i na­wiał z pi­skiem opon. Nie­do­szły by­dło­krad le­d­wie się czoł­gał, więc Ma­maw po­de­szła bli­żej, wy­mie­rzyła śmier­cio­no­śnym koń­cem sztu­cera w jego głowę i szy­ko­wała się już do za­mknię­cia te­matu. Na szczę­ście dla zło­dzieja do ak­cji wkro­czył wuja Pet. Na pierw­sze po­twier­dzone za­bój­stwo Ma­maw mu­siała jesz­cze po­cze­kać.

Choć wiem, jaka z Ma­maw była wa­riatka, i to pod bro­nią, nie po­tra­fię uwie­rzyć w tę hi­sto­rię. Zro­bi­łem son­daż w ro­dzi­nie i po­łowa lu­dzi w ogóle o tym zaj­ściu nie sły­szała. Je­stem go­tów uwie­rzyć w to, że za­bi­łaby zło­dzieja, gdyby ktoś jej nie po­wstrzy­mał. Ma­maw brzy­dziła się nie­lo­jal­no­ścią, a nie było gor­szego za­przań­stwa niż zdrada klasy. Za każ­dym ra­zem, kiedy ktoś zwi­nął nam z we­randy ro­wer (na­li­czy­łem trzy ta­kie przy­padki), wła­mał się do jej sa­mo­chodu i wy­czy­ścił go z bi­lonu czy za­ko­sił pocztę ze skrzynki, Ma­maw mó­wiła mi to­nem ge­ne­rała wy­da­ją­cego żoł­nie­rzom roz­kazy: „Nie ma gor­szego dra­nia jak bi­dok okra­da­jący bi­doka. I bez tego mamy ciężko. Ni dia­bła nie po­trzeba nam jesz­cze, żeby je­den dru­giemu tego cię­żaru do­kła­dał”.

Naj­młod­szym z braci Blan­to­nów był wuja Gary. Był ostat­nim dziec­kiem pra­dziad­ków i jed­nym z naj­mil­szych lu­dzi, ja­kich po­zna­łem. Wuja Gary opu­ścił ro­dzi­ców za młodu i roz­krę­cił w In­dia­nie so­lidny biz­nes de­kar­ski. Był do­brym mę­żem i jesz­cze lep­szym oj­cem, a do mnie za­wsze mó­wił: „Je­ste­śmy z cie­bie dumni, Jay Kropka, bra­chu”, a ja aż ro­słem z za­do­wo­le­nia. Jego lu­bi­łem naj­bar­dziej, bo jako je­dyny z braci Blan­to­nów ni­gdy nie stra­szył mnie ko­pem w dupę czy am­pu­ta­cją ucha.

Bab­cia miała też dwie młod­sze sio­stry, Betty i Rose, i je obie rów­nież bar­dzo ko­cha­łem, ale to męż­czyźni z rodu byli przed­mio­tem mo­jej ob­se­sji. Sia­da­łem mię­dzy nimi i bła­ga­łem o opo­wie­ści z ży­cia, nowe czy po­wta­rzane. To oni byli klucz­ni­kami mó­wio­nej hi­sto­rii na­szej ro­dziny, a ja – ich naj­pil­niej­szym uczniem.

Więk­sza część tej tra­dy­cji by­naj­mniej nie nada­wała się dla dzie­cię­cych uszu. Nie­mal każda opo­wieść wią­zała się z prze­mocą na taką skalę, że ktoś po­wi­nien wy­lą­do­wać za kra­tami. Sporo do­ty­czyło po­wo­dów, dla któ­rych hrab­stwo, w któ­rym leży Jack­son – Bre­athitt – do­ro­biło się swo­jego ali­te­ra­cyj­nego przy­domka: „Bo­jowe Bre­athitt”. Wiele było wy­ja­śnień tego stanu rze­czy, ale wszyst­kie krą­żyły wo­kół wspól­nego te­matu: miesz­kań­com hrab­stwa pewne rze­czy ser­decz­nie się nie po­do­bały i nie po­trze­bo­wali pod­pie­rać się pra­wem, żeby je trze­bić.

Jedna z naj­czę­ściej ser­wo­wa­nych krwa­wych hi­sto­rii z Bre­athitt do­ty­czyła star­szego pana z mia­sta, oskar­żo­nego o zgwał­ce­nie mło­dej dziew­czyny. Ma­maw opo­wia­dała mi, że na parę dni przed pro­ce­sem zna­leźli go­ścia pły­wa­ją­cego twa­rzą w dół w miej­sco­wym je­zio­rze, z szes­na­stoma ra­nami po­strza­ło­wymi w ple­cach. Wła­dze ni­gdy nie prze­pro­wa­dziły śledz­twa w spra­wie tego mor­der­stwa, a miej­scowa ga­zeta wspo­mniała o tym zaj­ściu tylko ran­kiem tego dnia, kiedy od­na­le­ziono zwłoki. Z po­dziwu godną dzien­ni­kar­ską zwię­zło­ścią na­głó­wek gło­sił: „Zna­le­ziono zwłoki męż­czy­zny. Po­dej­rze­nie prze­stęp­stwa”.

– Po­dej­rze­nie prze­stęp­stwa? – rżała bab­cia. – Że­by­ście, cho­lera, wie­dzieli. Bo­jowe Bre­athitt za­ła­twiło su­kin­syna.

Albo ten dzień, kiedy wuja Sa­li­cyl usły­szał przy­pad­kiem de­kla­ra­cję pew­nego mło­dego czło­wieka, że ten „chęt­nie ze­żarłby jej majty” – miał na my­śli bie­li­znę sio­stry wui, czyli Ma­maw. Wuja po­je­chał do domu, za­brał jedną parę z szu­flady z sio­strza­nymi bar­cha­nami i zmu­sił owego mło­dzieńca – trzy­ma­jąc go pod no­żem – do kon­sump­cji.

Być może ten i ów doj­dzie do wnio­sku, że wy­wo­dzę się z ro­dziny po­my­leń­ców. Dzięki tym opo­wie­ściom czu­łem się jed­nak jak ary­sto­krata wśród bi­do­ków, bo były to hi­sto­rie o kla­sycz­nej walce do­bra ze złem, a moi krewni stali po stro­nie do­bra. Ow­szem, za­cho­wy­wali się eks­tre­mal­nie, ale ta skraj­ność słu­żyła god­nej spra­wie – obrona ho­noru sio­stry czy za­gwa­ran­to­wa­nie, że zbrod­niarz za­płaci za swój czyn. Za­równo bra­cia Blan­to­no­wie, jak i ich za­dziorna sio­stra, ta, na którą mó­wi­łem Ma­maw, eg­ze­kwo­wali wy­roki na mo­dłę bi­do­ków, a z mo­jego punktu wi­dze­nia była to naj­lep­sza po­stać wy­miaru spra­wie­dli­wo­ści.

Mimo wszel­kich swo­ich cnót, a może i dzięki nim, bra­cia Blan­to­no­wie byli też za pan brat z wy­stęp­kiem. Paru z nich zna­czyło swój ślad po­rzu­co­nymi dziećmi, zdra­dza­nymi żo­nami, a cza­sem i jed­nymi, i dru­gimi. Wcale też nie zna­łem ich aż tak do­brze: spo­ty­ka­łem ich tylko na wiel­kich zjaz­dach ro­dzin­nych czy przy oka­zji świąt. Mimo to jed­nak ko­cha­łem ich i wiel­bi­łem. Raz usły­sza­łem, jak Ma­maw mó­wiła swo­jej ma­mie, że ko­cham braci Blan­to­nów, bo ta­tu­sio­wie po­ja­wiali się i zni­kali, a Blan­to­no­wie za­wsze byli tacy sami. Zde­cy­do­wa­nie coś w tym było. Jed­nak przede wszyst­kim bra­cia Blan­to­no­wie byli ży­wym uoso­bie­niem wzgórz Ken­tucky. Uwiel­bia­łem ich, bo uwiel­bia­łem Jack­son.

Kiedy pod­ro­słem, ob­se­sja na punk­cie braci Blan­to­nów przy­ga­sła w uzna­nie, do­ro­ślej pa­trzy­łem też na Jack­son, już nie jak na raj na ziemi. Za­wsze jed­nak mam to mia­steczko za swoje oj­czy­ste. Jest nie­po­ję­cie piękne: kiedy w paź­dzier­niku za­czy­nają się wy­bar­wiać li­ście, można by po­my­śleć, że każde wzgó­rze tu­taj sta­nęło w pło­mie­niach. Jed­nak mimo ca­łej swej urody, wszyst­kich do­brych wspo­mnień, Jack­son to bar­dzo su­rowe miej­sce. To tam na­uczy­łem się, że „lu­dzie z gór” i „bie­dota” to z re­guły po­ję­cia toż­same. U Ma­maw Blan­ton na śnia­da­nie je­dli­śmy ja­jecz­nicę, szynkę, od­sma­żane ziem­niaki i chlebki so­dowe, na lunch ka­napki z ob­sma­żoną mor­ta­delą, a na obiad gu­lasz fa­so­lowy z chle­bem ku­ku­ry­dzia­nym. Wiele ro­dzin w Jack­son nie mo­głoby się po­chwa­lić taką dietą, a wiem o tym, bo kiedy pod­ro­słem, nie­raz sły­sza­łem, jak do­ro­śli mó­wili o bied­nych dzie­ciach z oko­licy i o tym, w jaki spo­sób mia­sto mo­głoby im po­móc. Ma­maw kryła przede mną naj­gor­sze strony Jack­son, ale nie da się bez końca za­kli­nać rze­czy­wi­sto­ści.

Kiedy ostat­nio od­wie­dzi­łem Jack­son, oczy­wi­ście mu­sia­łem zaj­rzeć do sta­rego domu Ma­maw Blan­ton, gdzie obec­nie mieszka wnuk brata Ma­maw, Rick, z ro­dziną. Roz­mowa ze­szła na zmiany wszę­dzie do­koła. „Po­ja­wiły się nar­ko­tyki – wy­ja­śnił mi Rick. – No i ni­komu nie chce się iść do ro­boty na dłu­żej”.

Mia­łem na­dzieję, że moja uko­chana du­lina unik­nęła naj­gor­szego losu, po­pro­si­łem więc sy­nów Ricka, żeby wy­szli ze mną na spa­cer. Wszę­dzie do­koła wi­dzia­łem naj­pa­skud­niej­sze oznaki ap­pa­la­skiej nę­dzy.

Nie­które były ty­leż roz­dzie­ra­jące, co sztam­powe: wa­lące się, za­pusz­czone chaty, bez­pań­skie psy że­brzące o kęs, wa­la­jące się na po­dwó­rzach stare me­ble. Inne były bar­dziej nie­po­ko­jące. Gdy mi­ja­li­śmy mały, dwu­izbowy dom, za­uwa­ży­łem, że z okna jed­nej sy­pialni zer­kają na mnie zza za­słony wy­stra­szone oczy. Po­bu­dziło to moją cie­ka­wość: przyj­rza­łem się bacz­niej i na­li­czy­łem w su­mie osiem par oczu, pa­trzą­cych na mnie z trzech okien z nie­po­ko­jącą mie­sza­niną lęku i tę­sk­noty. Na we­ran­dzie przed do­mem sie­dział chudy fa­cet, góra trzy­dzie­sto­pię­cio­la­tek, naj­wy­raź­niej głowa domu. Kilka za­ja­dłych, nie­do­ży­wio­nych psów łań­cu­cho­wych strze­gło me­bli po­roz­rzu­ca­nych na wy­dep­ta­nym na kle­pi­sko po­dwó­rzu. Kiedy za­py­ta­łem syna Ricka, jak ten gość za­ra­bia na ży­cie, po­wie­dział mi, że fa­cet nie ma żad­nej pracy i jesz­cze się tym szczyci. Do­dał jed­nak: „ale to wredne lu­dzie, więc po pro­stu sta­ramy się nie wcho­dzić im w drogę”.

Może ten dom to skrajny przy­kład, ale pod wie­loma wzglę­dami od­zwier­cie­dla on ży­cie lu­dzi z gór w Jack­son. Nie­mal trze­cia część lud­no­ści mia­steczka żyje w ubó­stwie, przy czym do­ty­czy to około po­łowy tam­tej­szych dzieci. Co wię­cej, nie wli­czamy tu znacz­nej więk­szo­ści miesz­kań­ców Jack­son, któ­rzy utrzy­mują się tuż po­nad gra­nicą biedy. Roz­pa­no­szyła się tu epi­de­mia uza­leż­nień od le­ków prze­ciw­bó­lo­wych na re­ceptę. Szkoły pu­bliczne stoją na tak fa­tal­nym po­zio­mie, że ostat­nio prze­jęły nad nimi nad­zór wła­dze sta­nowe. Ro­dzice wciąż jed­nak po­sy­łają do tych szkół dzieci, bo nie­zbyt stać ich na cze­sne w lep­szych pla­ców­kach, a tym­cza­sem li­ceum z prze­ra­ża­jącą upo­rczy­wo­ścią nie jest w sta­nie przy­go­to­wać swo­ich pod­opiecz­nych do stu­diów. Tu­bylcy nie­do­ma­gają też na zdro­wiu, a bez wspar­cia rządu nie upo­rają się na­wet z naj­bar­dziej pod­sta­wo­wymi pro­ble­mami. A co naj­waż­niej­sze, pod­cho­dzą do tego wred­nie – nie od­ważą się od­sło­nić ob­cym swo­jego ży­cia z jed­nego pro­stego po­wodu: nie chcą, by kto­kol­wiek ich osą­dzał.

W roku 2009 ka­nał ABC News wy­emi­to­wał re­por­taż z Ap­pa­la­chów, wy­ty­ka­jąc zja­wi­sko znane jako „zęby Mo­un­tain Dew”: bo­le­sne pro­blemy den­ty­styczne u ma­łych dzieci, ge­ne­ral­nie spo­wo­do­wane nad­mia­rem słod­kich na­po­jów ga­zo­wa­nych. W re­por­tażu ABC przy­to­czono całą li­ta­nię opo­wie­ści o bo­ry­ka­ją­cych się z nę­dzą i wy­klu­cze­niem dzie­ciach z Ap­pa­la­chów. Ma­te­riał był w gó­rach po­wszech­nie oglą­dany, spo­tkał się jed­nak z to­tal­nym po­tę­pie­niem. Po­wszechna re­ak­cja: Nie wa­sza sprawa, psia­krew. „To chyba naj­bar­dziej obe­lżywa rzecz, jaką w ży­ciu sły­sza­łem, i po­win­ni­ście się wszy­scy wsty­dzić, w tym całe ABC” – na­pi­sał je­den z in­ter­ne­to­wych ko­men­ta­to­rów. Inny do­dał: „Wstydź­cie się, że pod­trzy­mu­je­cie stare, fał­szywe ste­reo­typy, za­miast przed­sta­wić praw­dziw­szy ob­raz Ap­pa­la­chów. Tak samo uważa wielu fak­tycz­nych miesz­kań­ców ma­łych mia­ste­czek w gó­rach, któ­rych znam”.

Wiem o tym, bo moja ku­zynka ru­szyła do boju na Fa­ce­bo­oku, by uci­szać tych kry­ty­ków – pod­kre­śla­jąc, że tylko po­przez przy­zna­nie, że są w re­gio­nie kwe­stie stwa­rza­jące pro­blemy, jego miesz­kańcy mogą mieć ja­ką­kol­wiek na­dzieję na po­prawę sy­tu­acji. Am­ber ma wy­jąt­kowe prawo do tego, by wy­po­wia­dać się na te­mat pro­ble­mów Ap­pa­la­chów – w od­róż­nie­niu ode mnie, prze­żyła w Jack­son całe dzie­ciń­stwo. W li­ceum była pry­mu­ską, po­tem ukoń­czyła też stu­dia, jako pierw­sza z ca­łej roz­bi­tej ro­dziny. Na wła­snej skó­rze do­świad­czyła w Jack­son naj­gor­szej biedy, a jed­nak dała radę.

Ta gniewna re­ak­cja to coś, co za­uwa­żono też w opra­co­wa­niach aka­de­mic­kich na te­mat Ame­ry­ka­nów z Ap­pa­la­chów. W ar­ty­kule z grud­nia 2000 roku so­cjo­lo­go­wie Ca­rol A. Mark­strom, She­ila K. Mar­shall i Ro­bin J. Tryon stwier­dzili, że wśród na­sto­lat­ków z Ap­pa­la­chów uni­ka­nie roz­wa­ża­nia pro­ble­mów i my­śle­nie ży­cze­niowe jako formy ra­dze­nia so­bie wy­stę­pują ze „zna­cząco upo­rczywą prze­wi­dy­wal­no­ścią”. Ich ba­da­nia wska­zy­wa­łyby, że „bi­doki” już od naj­młod­szych lat uczą się igno­ro­wać nie­wy­godne fakty albo uda­wać, że ist­nieją inne, lep­sze fakty. Ten­den­cja ta może sprzy­jać od­por­no­ści psy­chicz­nej, ale też spra­wia, że miesz­kańcy Ap­pa­la­chów mają pro­blem ze szczerą sa­mo­oceną.

Skła­niamy się ku prze­sa­dzie i nie­do­po­wie­dze­niom, ku wy­chwa­la­niu wła­snych za­let i prze­mil­cza­niu wad. To dla­tego lu­dzie z Ap­pa­la­chów tak ostro za­re­ago­wali, gdy uczci­wie przed­sta­wiono nie­któ­rych spo­śród ich naj­bied­niej­szych kra­ja­nów. To dla­tego wiel­bi­łem braci Blan­to­nów, dla­tego przez pierw­szych osiem­na­ście lat ży­cia uda­wa­łem, że to cały świat jest pe­łen pro­ble­mów, ale by­naj­mniej nie ja.

Prawda jest nie­ła­twa, a naj­trud­niej­sze dla lu­dzi z gór są te prawdy, które mu­szą oni przy­znać o so­bie sa­mych. W Jack­son bez wąt­pie­nia mieszka mnó­stwo naj­wspa­nial­szych lu­dzi pod słoń­cem, jest tam też jed­nak pełno le­ko­ma­nów, jak też przy­naj­mniej je­den fa­cet, który zna­lazł czas, żeby zma­chać ósemkę dzieci, ale żeby je utrzy­my­wać, to już nie. Bez wąt­pie­nia jest to piękne mia­steczko, ale jego urodę przy­ćmie­wają znisz­czona przy­roda i śmieci nie­sione wia­trem po oko­licy. Żyją tam lu­dzie ro­botni, oczy­wi­ście za wy­jąt­kiem wielu za­sił­ko­wi­czów, nie­spe­cjal­nie za­in­te­re­so­wa­nych uczci­wym za­ra­bia­niem na ży­cie. Jack­son, po­dob­nie jak bra­cia Blan­to­no­wie, jest pełne kon­tra­stów.

Po­ro­biło się tak nie­do­brze, że ze­szłego lata, po tym, jak mój ku­zyn Mike po­cho­wał matkę, za­raz za­czął my­śleć o sprze­daży jej domu.

– Nie chcę tu miesz­kać, a domu bez opieki nie mogę zo­sta­wić – po­wie­dział. – Za­raz by go ćpuny splą­dro­wały.

W Jack­son za­wsze było bied­nie, ale ni­gdy nie było tak, żeby czło­wiek bał się zo­sta­wić nie­za­miesz­kany dom po matce. Miej­sce, które mam za swój dom, nie­przy­jem­nie się zmie­niło.

Je­śli ko­goś ku­si­łoby, żeby uznać te pro­blemy za par­ty­ku­larne tro­ski pe­ry­fe­ryj­nych du­lin, wy­star­czy rzu­cić okiem na mój ży­cio­rys, żeby prze­ko­nać się, że nie­dole Jack­son wi­dać już w ży­ciu ca­łych Sta­nów. Dzięki ma­so­wej mi­gra­cji z bied­niej­szych re­jo­nów Ap­pa­la­chów w inne oko­lice, do Ohio, Mi­chi­gan, In­diany, Pen­syl­wa­nii czy Il­li­nois, sys­tem war­to­ści bi­do­ków roz­ple­nił się sze­roko, po­dob­nie jak oni sami. W rze­czy sa­mej, wy­chodźcy z Ken­tucky i ich po­tom­stwo sta­no­wią tak znaczną część miesz­kań­ców Mid­dle­town w sta­nie Ohio, gdzie do­ra­sta­łem, że jako dzieci wzgar­dli­wie na­zy­wa­li­śmy to mia­sto „Mid­dle­tucky”.

Moi dziad­ko­wie wy­rwali się z praw­dzi­wego Ken­tucky i prze­nie­śli do Mid­dle­tucky w po­szu­ki­wa­niu lep­szego ży­cia, pod pew­nymi wzglę­dami na­wet im się udało. Jed­nak je­śli spoj­rzeć z in­nych stron, przed ni­czym nie zdo­łali uciec. Plaga le­ko­ma­nii, która zstą­piła na Jack­son, do­tknęła też ich star­szej córki, na całe jej do­ro­słe ży­cie. Może zęby Mo­un­tain Dew są szcze­gól­nym pro­ble­mem w Jack­son, ale moi dziad­ko­wie wal­czyli z tym także w Mid­dle­town: mia­łem dzie­więć mie­sięcy, kiedy Ma­maw po raz pierw­szy za­uwa­żyła, że mama leje mi pepsi do bu­telki ze smocz­kiem. W Jack­son nie­ła­two zna­leźć po­rząd­nego ojca, ale nie­wielu ta­kich tra­fiło się też w ży­ciu wnu­ków mo­ich dziad­ków. Od dzie­się­cio­leci lu­dzie sta­rali się uciec z Jack­son, a te­raz wal­czą o szansę wy­do­sta­nia się z Mid­dle­town.

Może te pro­blemy wy­ra­stają z Jack­son, trudno jed­nak do­strzec, gdzie jest ich kres. Kiedy lata temu wi­dzia­łem z Ma­maw ów kon­dukt po­grze­bowy, uświa­do­mi­łem so­bie, że i ja je­stem z gór. Po­dob­nie jak znaczna część ame­ry­kań­skiej klasy ro­bot­ni­czej. I my, lu­dzie z gór, nie ra­dzimy so­bie naj­le­piej.

------------------------------------------------------------------------

Za­pra­szamy do za­kupu peł­nej wer­sji książki

------------------------------------------------------------------------