Europa Środkowo-Wschodnia, Polska a Niemcy w Europie. Wybrane studia i eseje - ebook

Wstęp

Zażarta ogólnospołeczna debata poświęcona polityce wschodniej Willy’ego Brandta i Egona Bahra stała się także dla mnie – reprezentującego pokolenie, które nie zdążyło wziąć udziału w rewolcie 1968 roku – źródłem osobistego upolitycznienia. Głosowanie parlamentarnego wniosku o wotum nieufności dla kanclerza Brandta śledziłem na bieżąco z kolegami z gimnazjum, słuchając tranzystorowego radia w autobusie szkolnym, i razem z nimi dzieliłem radość z powodu fiaska tej inicjatywy. Oczywiście niedługo później doszło do bójki z chłopcami z klasy, którzy będąc zwolennikami chadeckiej młodzieżówki Junge Union, byli takim obrotem sprawy w najwyższym stopniu sfrustrowani. W tamtym czasie, kiedy uczyłem się języka rosyjskiego jako trzeciego języka obcego i w 1973 roku w „przodującym” państwie bloku wschodniego wziąłem udział w kursie językowym w Wołgogradzie (byłym Stalingradzie), Polska była mi w gruncie rzeczy nieznana. Coś niecoś jednak wiedziałem, i to nie tyle z lekcji geografii, podczas których jeszcze w 1967 roku skandowaliśmy na stojąco: „Danzig ist eine deutsche Stadt!”1, ile z kolportowanego w naszym gimnazjum bezpłatnie polskiego miesięcznika „Polen”2. Do dziś zachodzę w głowę, kto w arcykonserwatywnej wtedy Badenii-Wirtembergii stał za inicjatywą dystrybucji tego drukowanego na kredowym papierze periodyku z dalekiej Warszawy.

W trakcie studiów slawistycznych i z zakresu historii Europy Wschodniej, najpierw na Eberhard-Karls-Universität w Tybindze, następnie na Freie Universität w Berlinie Zachodnim, Polska także nie odgrywała większej roli. Aby zostać pełnoprawnym slawistą, wystarczyło bowiem wybrać języki z dwóch słowiańskich rodzin językowych – zdecydowałem się na języki wschodniosłowiańskie (znałem już rosyjski) oraz dodatkowo na południowosłowiańskie, nie zaś zachodniosłowiańskie, w tym polski.

Ciekawa rzecz, ale to właśnie tą okrężną drogą przez języki południowosłowiańskie (bułgarski, macedoński i – wtedy jeszcze – serbsko-chorwacki) trafiłem w końcu do Polski.

Pod koniec lat siedemdziesiątych, pracując nad rozprawą doktorską poświęconą polityce Benita Mussoliniego wobec Europy Południowo-Wschodniej, szukałem odpowiedzi na pytanie, dlaczego Druga Rzeczpospolita udzieliła azylu owianemu złą sławą bułgarsko-macedońskiemu terroryście Iwanowi Michajłowowi jako politycznemu uchodźcy3. Przy okazji Pierwszego Międzynarodowego Kongresu Bułgarystyki w maju 1981 roku w Sofii (była to bombastyczna impreza reżimu komunistycznego z okazji tysiąctrzystuletniego jubileuszu założenia państwa bułgarskiego w 681 roku) rozmawiałem o tym z warszawskim historykiem dziejów najnowszych Jerzym Tomaszewskim. Dowiedziałem się od niego, że przygotowuje akurat do publikacji w „Tekach archiwalnych” dotyczącą tego zagadnienia dokumentację z archiwum polskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych4. W rezultacie tej rozmowy przysłał mi do Berlina Zachodniego kopie swoich odpisów i zadbał o zaproszenie mnie na sympozjum „Bałkany – Polska. Balcanicum III” na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu we wrześniu 1985 roku. Po raz pierwszy występowałem wtedy w polskiej instytucji naukowej, wygłaszając referat Ivan Michajlov im polnischen Exil (1938–1939/40). Zu einem merkwürdigen Kapitel polnisch-balkanischer Beziehungen5. Po zakończeniu sympozjum odwiedziłem Jerzego Tomaszewskiego w Warszawie i od tamtego czasu spotykaliśmy się przede wszystkim w Bułgarii, a potem także w Lipsku. Profesor omówił również w Polsce moją pierwszą książkę6.

Swój drugi wczesny kontakt z polską historiografią najnowszą zawdzięczam Jerzemu W. Borejszy, który w 1984 roku trafił jako fellow do Komisji Historycznej w Berlinie Zachodnim i z którym połączyło mnie zainteresowanie polityką zagraniczną faszystowskich Włoch. Dyskutowaliśmy w następnych latach często o jego tezie „antyslawizmu Adolfa Hitlera”. Była to figura myślowa, która – jeśli się uwzględni bułgarskich, słowackich i chorwackich sojuszników Adolfa Hitlera – niespecjalnie mnie przekonywała.

W mojej książce habilitacyjnej o stosunkach szwedzko-moskiewskich w XVII wieku Polska pojawia się oczywiście także, chociaż tylko na marginesie, podobnie jak i w późniejszych studiach o zapośredniczonej przez Ormian wymianie handlowej między Persją Safawidów a Europą, której nie udało się jednak, mimo prób wielu magnatów, skierować przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów7.

Moje związki z polską historią i historiografią uległy od drugiej połowy lat osiemdziesiątych czasowemu rozluźnieniu, a to wskutek innego zadania realizowanego w ramach projektu habilitacyjnego – obowiązków delegowanego przez niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych członka misji długoterminowych KBWE (dzisiaj OBWE) w Macedonii i Mołdawii oraz dyrektora założyciela duńsko-niemieckiego European Center for Minority Issues we Flensburgu. Wraz z jednoczesnym powołaniem w 1999 roku na stanowisko profesora historii kultury na Uniwersytecie Lipskim oraz w Leibniz-Institut für Geschichte und Kultur des östlichen Europa (GWZO), dawne związki uległy ponownemu zacieśnieniu, o czym świadczy choćby niniejszy tom. Już w lipskim wykładzie inauguracyjnym w 2000 roku umieściłem w jego centrum historię Polski z jej morskimi odniesieniami8. Mojemu ówczesnemu koledze w GWZO, Bogusławowi Dybasiowi, zawdzięczam inicjatywę dokonania przekładu tego wykładu, zamieszczonego w prezentowanym zbiorze, na język polski.

Po objęciu profesury w Lipsku zaczęły się rozrastać moje polskie kontakty i rozszerzała się współpraca z koleżankami i kolegami w Polsce. Wymienić chcę tu przede wszystkim Krzysztofa Ruchniewicza, Włodzimierza Borodzieja, Witolda Matwiejczyka, Marka Zyburę, Kazimierza Wóycickiego, Kornelię Kończal, Jerzego Kochanowskiego, Annę Kurpiel i Pawła Machcewicza – obok wielu innych.

W rezultacie rozwoju tych kontaktów instytucjonalizacji uległ przy GWZO cykl Rocznych Wykładów (GWZO-Jahresvorlesung) im. Oskara Haleckiego. Wśród dotychczasowych siedemnastu mówców znaleźli się wybitni Polacy: Włodzimierz Borodziej, Piotr Wandycz, Adam Daniel Rotfeld i Karol Modzelewski. Również rozwijany w GWZO, finansowany ze środków Federalnego Ministerstwa Oświaty i Nauki, projekt poświęcony dziejom i kulturze Ormian w Europie Środkowo-Wschodniej od średniowiecza do XVIII wieku (w którego ramach ukazuje się książkowa seria „Armenier im östlichen Europa – Armenians in Eastern Europe”) spowodował znaczną intensyfikację kontaktów naukowych z Polską, w tym wymiarze przede wszystkim z Krzysztofem Stopką w Krakowie oraz z Konradem Siekierskim w Warszawie i we Lwowie.

W trakcie podjętej z Konradem Siekierskim wyprawy w ukraińskie Karpaty śladami dawnej ormiańskiej tam obecności dogoniła nas niespodziewanie wczorajsza polska historia. Kiedy zwiedzaliśmy w Kutach ormiański (i żydowsko-polsko-rusińsko-niemiecko-austriacko-węgierski) cmentarz, pracujący w nim ogrodnik poradził nam odwiedzić miejscowego kronikarza. Zwrócił on nam uwagę na znaczenie Kut dla dziejów Drugiej Rzeczypospolitej i zaprowadził nas do byłego polskiego urzędu celnego, będącego dzisiaj ruiną w pośrodku trudno dostępnego odstępu leśnego. Przez uszkodzony dach pięły się w górę wysokie drzewa. Budynek znajduje się nad brzegiem Czeremoszu, rzeki, która stanowiła wtedy granicę między Polską i Rumunią. Przez (zniszczony w czasie drugiej wojny światowej) most, prowadzący stąd na drugi brzeg, ewakuowała się w 1939 roku polska armia, internowana następnie w Rumunii. Na pytanie, dlaczego to centralne polskie miejsce pamięci pozostawiono na pastwę sił natury, nasz przewodnik nie znał odpowiedzi. Wiedział tylko, że raz trafił tu z krótką wizytą polski prezydent Aleksander Kwaśniewski, obiecując renowację zapuszczonego budynku. Ale wszystko zostało po staremu, dlatego to centralne polskie lieu de mémoir, mające przecież znaczenie ogólnoeuropejskie, niszczeje dalej w leśnej głuszy.

Pracując w Lipsku, zostałem z czasem członkiem różnych gremiów związanych z problematyką polską, jak Rada Kuratorów Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy’ego Brandta Uniwersytetu Wrocławskiego (której jestem od 2019 roku przewodniczącym), Europejskiej Sieci „Pamięć i Solidarność”, mającej swoją siedzibę w Warszawie, czy Rady Naukowej (jestem jej przewodniczącym) Polsko-Niemieckiej Fundacji na rzecz Nauki. Poświęcony niemiecko-polskiemu dyskursowi na temat wypędzeń tom źródeł jest między innymi jednym z rezultatów tych kontaktów, zajęć i zainteresowań9. Poznałem przy tej okazji kolejnych polskich historyków najrozmaitszej orientacji zawodowej i politycznej, w tym Jana Rydla, Andrzeja Nowaka, Roberta Kostro, Marka Cichockiego, Dariusza Stolę i jeszcze kilku innych. Dane mi również było poznać polityków (historycznych), na przykład fascynującego Władysława Bartoszewskiego. Szczególna zażyłość połączyła mnie w trakcie wspólnego, niewolnego czasem od tarć, zawiązywania wspomnianej Europejskiej Sieci „Pamięć i Solidarność” z Andrzejem Przewoźnikiem, długoletnim sekretarzem Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Po burzliwych niekiedy posiedzeniach wstępnych przed założeniem Sieci ruszaliśmy razem na, mówiąc jego słowami, „odprężające spacery” po Warszawie lub jego rodzinnym Krakowie. Tak przy okazji, naszym wspólnym językiem był – horribile dictu – rosyjski. Rozmawiając wtedy, doszliśmy do wniosku, że co prawda my, historycy, dokładamy zawsze wszelkich starań, aby dla polityków wyciągać kasztany z ognia, ale to nie my rozniecamy te ogniska. W 2010 roku Andrzej Przewoźnik zginął w wieku czterdziestu siedmiu lat podczas katastrofy prezydenckiego samolotu w Smoleńsku. Uczestnictwo w tłumnym nabożeństwie żałobnym w kościele garnizonowym przy ulicy Długiej w Warszawie, a następnie w samym pogrzebie na Cmentarzu Powązkowskim, któremu towarzyszyły honory wojskowe, było dla mnie smutnym, lecz ważnym doświadczeniem.

Jeżeli moja akademicka dokumentacja nie ma luk, to w minionych dwudziestu latach brałem udział w konferencjach, sympozjach, kongresach i warsztatach we Wrocławiu, w Krzyżowej, Poznaniu, Wałbrzychu, Krynicy, Gdańsku, Warszawie, Kazimierzu Dolnym i Krakowie oraz wizytowałem placówki naukowe w Przemyślu, Szczecinie, Lublinie i Łodzi. Szczególnie miło wspominam studyjną wyprawę terenową śladami uciekinierów greckiej wojny domowej z lat 1946–1949, którzy otrzymali w Polsce azyl polityczny i których osiedlono w latach pięćdziesiątych między innymi w okolicach Krościenka. Obok wciąż funkcjonującego cmentarza grekokatolickiego, na którym grzebani są także wierni obrządku prawosławnego, znajduje się tam zapuszczony cmentarz zmarłych greckich uciekinierów komunistów. Prowadzony niegdyś przez nich kołchoz „Nea zoi” działa dziś jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością „Nowe Życie” (co jest polskim tłumaczeniem greckiej nazwy kołchozu) – z posągiem greckiego stalinisty Nikosa Belojannisa przed budynkiem administracyjnym. „Polsko-ludowa” przeszłość tkwi jeszcze w polskiej teraźniejszości członka Unii Europejskiej i NATO, na poły widoczna, na poły już zdziczała.

Te do dziś gołym okiem rozpoznawalne historyczne fazy rozwoju Polski – średniowiecze, Rzeczpospolita Obojga Narodów, czasy rozbiorów, Druga Rzeczpospolita, wojna i okupacja, komunistyczna dyktatura i budowa demokracji – fascynują mnie, dostarczając inspiracji do zajmowania się jej dziejami. Widać te fascynacje częściowo i w niniejszym tomie, obok zainteresowania tematami polsko-niemieckimi, wschodnio-środkowoeuropejskimi i ogólnie europejskimi.

Serdeczne podziękowania za inicjatywę przygotowania tej książki zechcą przyjąć redaktor naczelny serii Polonica leguntur: literatura polska w krajach języka niemieckiego Marek Zybura oraz mój długoletni kolega i partner przy realizacji wielu projektów Krzysztof Ruchniewicz. Dziękuję licznym – częściowo mi znanym, częściowo nieznanym osobiście – tłumaczom tekstów, dziękuję również mojej amerykańskiej koleżance Patrice Dabrowski oraz mojemu lipskiemu koledze Dietmarowi Müllerowi za wyrażenie zgody na włączenie do tego zbioru dwóch wspólnie napisanych tekstów, oraz, last but not least, mojej lipskiej doktorantce Magdzie Włostowskiej za troskliwe przygotowanie manuskryptu do druku. Jej będąca na ukończeniu dysertacja, poświęcona początkom ruchu LGBT w Polsce, z jego transnarodowymi powiązaniami w dekadzie „Solidarności” i generała Wojciecha Jaruzelskiego, przyda niebawem tematowi niniejszego tomu Europa Środkowo-Wschodnia – Polska i Niemcy w Europie nieznanej właściwie dotąd płaszczyzny interakcyjnej.

Stefan Troebst

Berlin i Lipsk, w grudniu 2020 roku

1 Gdańsk jest miastem niemieckim!

2 Por. szkic Peerelowska otwartość? Reminiscencje z zimnowojennego lata 1976 roku .

3 S. Troebst, Ivan Mihajlov im türkischen und polnischen Exil 1934– –1939/40. Fragmente zur politischen Biographie des Chefs der „Inneren Makedonischen Revolutionären Organisation, „Südost-Forschungen” 1987, t. 46, s. 139–196.

4 J. Tomaszewski, Sprawa udzielenia azylu Iwanowi Michajłowowi w Polsce w dokumentach MSZ, „Teki archiwalne” 1989, s. 261–318.

5 Iwan Michajłow na uchodźstwie w Polsce (1938–1939/40). O dziwnym rozdziale w historii stosunków polsko-bałkańskich.

6 Tenże , Stefan Troebst: Die bulgarisch-jugoslawische Kontroverse um Makedonien 1967–1982 (München 1983), „Studia z dziejów ZSRR i Europy Środkowej” 1986, t. 22, s. 235–236.

7 S. Troebst, Handelskontrolle – „Derivation” – Eindämmung. Schwedische Moskaupolitik 1617–1661, Wiesbaden 1997; tegoż, Die Kaspi-Volga-Ostsee-Route in der Handelskontrollpolitik Karls XI. Die schwedischen Persien-Missionen von Ludvig Fabritius 1679–1700, „Forschungen zur osteuropäischen Geschichte” 1998, t. 54, s. 127–204.

8 Tenże, „Intermarium” und „Vermählung mit dem Meer”: Kognitive Karten und Geschichtspolitik in Ostmitteleuropa, „Geschichte und Gesellchaft” 2002, t. 28, z. 3, s. 435–469 (zeszyt tematyczny: Mental Maps).

9 Vertreibungsdiskurs und europäische Erinnerungskultur. Deutsch-polnische Initiativen zur Institutionalisierung. Eine Dokumentation, red. S. Troebst, Osnabrück 2006 (= „Veröffentlichungen der Deutsch-Polnischen Gesellschaft Bundesverband e. V.”, t. 11).Spis treści

Wstęp

I Polityka historyczna

O używaniu i nadużywaniu historii. Polityka historyczna i kultury pamięci w Europie Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej (1791–1989) (we współautorstwie z Patrice Dabrowski)

„Międzymorze” i „zaślubiny z morzem” – mapy mentalne a polityka historyczna w Europie Środkowo-Wschodniej

Europeizacja pamięci o wypędzeniach 2002–2007?

II Pamięć o dyktaturze

Pakt Ribbentrop-Mołotow z 1939 roku w europejskiej historii oraz we wspomnieniach (we współautorstwie z Dietmarem Müllerem)

Pamięć o dyktaturach i kultura historyczna w Europie Wschodniej i Południowej. Zestawienie ujęć porównawczych

Postkomunistyczne kultury pamięci w Europie Wschodniej. Stan, kategoryzacja, periodyzacja

III Migracja przymusowa

Od transferu ludnościowego do zakazu wypędzenia – europejska historia sukcesu?

„Wysiedlenie” i „wypędzenie”. Przymusowe przesiedlenia i czystki etniczne Polaków i Niemców w latach 1938–1948

Silesia balcanica: uchodźcy z Bałkanów na Dolnym Śląsku po drugiej wojnie światowej

IV Cezury

„1945” – (ogólno)europejskie miejsce pamięci?

Jałta jako polskie miejsce pamięci

Od Nikity Chruszczowa do Sandry Kalniete. Lieu de mémoire 1956 roku i obecne problemy z pamięcią historyczną w Europie

V Budowanie tożsamości narodowej

Komunistyczne konstrukcje narodu. Indygenizacja, przymusowa asymilacja/przymusowe przesiedlenia, separatystyczny nation building oraz ponadnarodowe koncepcje

VI Region historyczny

Europa Północno-Wschodnia?

VII Aneks

Galicja a prawa człowieka. Stefan Troebst w rozmowie z Jakubem Muchowskim

Peerelowska otwartość? Reminiscencje z zimnowojennego lata 1976 roku

Wędrowiec między krainami (prof. dr hab. Krzysztof Ruchniewicz)

Wykaz pierwodruków

Indeks osóbTomy Wydane

Tom l: Krzysztof Huszcza, Polska i Polacy w pracach Ottona Forst de Battaglii

Tom 2: „Patagończyk w Berlinie”. Witold Gombrowicz w oczach krytyki niemieckiej

Tom 3: „Nasz nauczyciel Tadeusz”. Tadeusz Różewicz i Niemcy

Tom 4: Magdalena Marszałek, „Życie i papier”. Autobiograficzny projekt Zofii Nałkowskiej: „Dzienniki” 1899–1954

Tom 5: Beata Halicka, „Niektórzy lubią poezję”. Wiersze Wisławy Szymborskiej w Niemczech

Tom 6: Olaf Kühl, Gęba Erosa. Tajemnice stylu Witolda Gombrowicza

Tom 7: Brigitte Schultze, „Z chłopa król”. Cztery wieki tradycji tematu literackiego w Polsce

Tom 8: Uta Schorlemmer, Magia zbliżenia i tajemnica dystnasu. Krystiana Lupy poszukiwania „nowych mitów” w teatrze

Tom 9: Gerhard Bauer, Radość pytania. Wiersze Wisławy Szymborskiej

Tom 10: Heinrich Kunstmann, Pisma wybrane

Tom 11: Brigitta Helbig-Mischewski, Strącona bogini. Rzecz o Marii Komornickiej

Tom 12: Alfred Gall, Humanizm performatywny. Polemika z filozofią w praktyce literackiej Gombrowicza

Tom 13: German Ritz, Poeta romantyczny i nieromantyczne czasy. Juliusz Słowacki w drodze do Europy – pamiętniki polskie na tropach narodowej tożsamości

Tom 14: Hans-Jürgen Bömelburg, Polska myśl historyczna a humanistyczna historia narodowa (1500–1700)

Tom 15: Karl Dedecius, Szkiełko tłumacza i oko poety. Eseje

Tom 16: Andreas Lawaty, Intelektualne wizje i rewizje w dziejach stosunków polsko-niemieckich XVIII–XXI wieku

Tom 17: Heinrich Olschowsky, Klucze do kultury. Literatura polska z perspektywy niemieckiej

Tom 18: Witold Wirpsza, Heinrich Kunstmann, „Salut Henri! Don Witoldo!” Witold Wirpsza – Heinrich Kunstmann. Listy 1960–1983

Tom 19: Matthias Freise, Czesław Miłosz i historyczność kultury

Tom 20: Karl Dedecius, Tadeusz Różewicz, Karl Dedecius – Tadeusz Różewicz. Listy 1961–2013, t. I–II

Tom 21: „Bardzo potrzebna mi jest przyjaźń Pana” – Zbigniew Herbert, Heinrich Kunstmann. Listy 1958–1970

Tom 22: Alois Woldan, Studia galicyjskie

Tom 23: Dirk Uffelmann, Polska literatura postkolonialna. Od sarmatyzmu do migracji poakcesyjnej