Ewolucja wizerunku męskiego homoseksualizmu w Japonii - ebook

Rozdział IV - Wiek XX. Nowe oblicza męskiego homoseksualizmu

4.1. Homoseksualizm a ero-guro-nansensu

W wieku XX w Japonii dało się zaobserwować zmiany w pojmowaniu miłości homoseksualnej, dzięki rozwojowi zarówno zachodniej, jak i rodzimej seksuologii. Wraz z upływem czasu literatura naukowa, w przeciwieństwie do dopiero raczkującej myśli seksuologicznej pod koniec XIX wieku, przestała ograniczać się jedynie do opisywania homoseksualizmu jako patologii i sprowadzania go do aktu perwersyjnego, stosując przy tym terminy nacechowane negatywnym ładunkiem emocjonalnym, ewentualnie eufemizmy lub metafory.

W początkowych dekadach ubiegłego stulecia seksuologia stanęła przed wyzwaniem stworzenia nowego, naukowego modelu homoseksualizmu, a tym samym i opracowania neutralnych terminów go określających, wolnych od moralnych konotacji. Odtąd homoseksualizm nabrał w Japonii znaczenia podobnego do tego, które nadaje mu się obecnie: „pożądania seksualnego pomiędzy dwiema osobami tej samej płci” (同性間性欲, dōseikan seiyoku), czyli przyjął formę definicji tłumaczonej z języków europejskich. Szybko jednak zyskał sobie bardziej poręczną formę, wspomniane już dōseiai (同性愛, miłość osób tej samej płci), która jest powszechnie używana do dzisiaj. Seksuolodzy zdecydowali podjąć się trudnej sztuki kategoryzacji zachowań seksualnych i oddzielenia aktów „normalnych” (常態, jōtai) od „perwersyjnych” (変態,
hentai). W tym celu należało pozyskać jak najwięcej informacji z pierwszej ręki, by możliwie dokładnie poznać badany fenomen. Począwszy od okresu Shōwa (1926–1989) powstało wiele naukowych i popularno-naukowych magazynów, takich jak „Hentai
seiyoku” (変態性欲, „Perwersyjne Pożądanie Seksualne”), „Hentai shinri” (変態心理, „Psychologia Perwersji”), „Hentai shiryō”
(変態資料, „Materiały o Perwersji”), „Kisho” (奇書, „Niezwykła Książka”) czy „Gurotesuku” (グロテスク, „Groteska)”, gdzie poza licznymi artykułami na temat seksualności, można było przeczytać o przeżyciach „zboczeńców” w ich dziennikach, a także natrafić na strony z poradami przygotowanymi dla nich przez ekspertów. Bohaterami tych artykułów byli nie tylko geje i lesbijki, ale także sadomasochiści i fetyszyści. Treści te zyskały sobie czytelników także wśród laików. Doprowadziło to do powstania na przełomie lat 20. i 30. ruchu zwanego ero-guro-nansensu (エログロナンセンス, erotyka, groteska, nonsens), którego artyści prześcigali się w ukazywaniu życia erotycznego w jak najbardziej dewiacyjny i groteskowy sposób, często w połączeniu z przemocą. Choć nie był to do końca innowacyjny trend – dość wspomnieć muzan-e (無残絵, obrazy okrucieństwa) i chimidoro-e (血みどろ絵, obrazy ociekające krwią), brutalne i często przesycone sadomasochistyczną treścią drzeworyty Tsukioki Yoshitoshiego i Utagawy Yoshiiku z końca XIX wieku – stał się nową formą rozrywki dla mas. Czytelnicy nie czuli odrazy wobec tego typu treści, ale raczej wzbudzały one ich ciekawość, co wydaje się powszechną i naturalną reakcją bez względu na czas i miejsce – epatowanie erotyką i przemocą we współczesnych mass mediach tak samo przyciąga uwagę odbiorców. Japończycy zaczęli się interesować tym, co dla nich jest dziwaczne, niedorzeczne i nienaturalne, co szybko objęło ówczesną literaturę i sztukę. Obecność wątków homoerotycznych w dziełach tego okresu może świadczyć o tym, że Japończycy w latach 20. XX wieku traktowali homoseksualizm jakby był dla nich nowością, w zupełnym oderwaniu od dziedzictwa poprzednich wieków, w których związki pomiędzy mężczyznami postrzegane były jako normalne i naturalne. Nowa „moda” na zaspokajanie własnej ciekawości tym, co odmienne i nieprzyzwoite, ochrzczona została mianem ryōki (猟奇, szukanie dziwactw) i sprzyjała wzrostowi czytelnictwa owych pism, a tym samym propagowaniu pewnej dozy wiedzy seksuologicznej wśród mas. Dodatkowym zabiegiem przyczyniającym się do tego stanu rzeczy był fakt, że terminologia i interpretacja medyczna zjawiska przeniknęła również do literatury popularnej, jak można było się o tym przekonać już na przykładzie Vita sexualis.

Z biegiem czasu seksuolodzy poszerzyli spektrum swych badań o bardziej zróżnicowane zachowania seksualne i między innymi poważniej zainteresowali się homoseksualizmem, tworząc jego model medyczno-naukowy. Tym samym zyskał on sobie zupełnie nową koncepcję, stając się jednym z rodzajów „tożsamości seksualnej”
(性的人格, seiteki jinkaku). Wprawdzie dalej uważany był za perwersję, jednak zaczęto zauważać jego stronę psychoemocjonalną i uświadamiać sobie cechy indywidualne, co wynikło z lektury osobistych doświadczeń homoseksualistów, teraz zwanych dōseiaisha (同性愛者). Wyznania te traktowane były nie tylko jako cenne źródło wiedzy czy jako środek prowadzący do uzyskania porady lekarskiej. Samym homoseksualistom tego typu rozmowa pomagała przede wszystkim uświadomić sobie, że istnieją inni ludzie o podobnych problemach czy upodobaniach. Paradoksalnie to właśnie od lekarzy i naukowców, którzy nazywali ich zboczeńcami, homoseksualiści mogli oczekiwać największego wsparcia, dzięki rozpopularyzowaniu seksuologii jako nauki. Dopiero wówczas otrzymali ponownie prawo do głosu, które zatracili w okresie Meiji, kiedy jedynymi informacjami o homoseksualizmie były artykuły donoszące o licznych skandalach i haniebnym procederze rozprzestrzeniającym się w szkołach, a także pierwsze prace seksuologiczne, piętnujące niemoralne, nienaturalne praktyki. Nawet w okresie Edo nie wszyscy mężczyźni wdający się w relacje homerotyczne mieli możliwość wyrażania siebie, swoich uczuć i pragnień, ponieważ teksty shudō pisane były z perspektywy starszych kochanków nenja, podziwiających piękno młodych mężczyzn i chłopców. Obraz psychologiczny i emocjonalny wakashu wynikał więc raczej z wyobraźni autorów, niż z relacji pierwszoosobowej. Na początku XX wieku natomiast mogli po raz pierwszy przybliżyć światu swoje doświadczenia, przeżycia i emocje. Jednak sposób, w jaki wyrażali się o sobie i swojej orientacji świadczył o tym, że będąc świadomymi swojej „odmienności” i „anormalności”, w pełni przyswoili sobie współczesny język, nazywając się np. „zdeformowanymi mężczyznami” bądź „mającymi nienaturalne pragnienia”. Jedynie co odważniejsi bronili się przed oceną ich zachowań jako patologicznych, oceniając siebie jako zupełnie „zdrowych i normalnych”.

Zaobserwowano także pogłębiające się różnice pomiędzy ówczesnymi relacjami homoseksualnymi a klasycznym modelem związku homoseksualnego znanego z okresu Edo. Podczas gdy w shudō rola wakashu lub nenja była ściśle przypisywana danemu partnerowi, co często warunkował wiek i pozycja społeczna, zależności pomiędzy partnerami w XX wieku nie były już tak regularnej natury, ponieważ zdarzało się, że „zmieniali swoje role w zależności od partnera, a nawet odgrywali je naprzemiennie z tym samym partnerem”. Oczywiście zmiana ta nie nastąpiła od razu. Można powiedzieć, że przed wojną model, gdzie partner pasywny jest wyraźnie młodszy i bardziej zniewieściały od partnera aktywnego, był ciągle popularny. Osłabienie tej tradycji z okresu Edo postępowało wraz z upływem czasu, zwłaszcza po wojnie, poprzez wpływy amerykańskie. Pozostałość po dawnych czasach stanowiły także męskie prostytutki, zwane „nowymi kagema” bądź też okama (オカマ, kocioł). Byli oni bardzo zniewieściali i w stosunku seksualnym zawsze przyjmowali rolę pasywną, a także uprawiali crossdressing. Pojawiali się w nocy w parkach Tokio, Kioto czy Osaki, które znajdowały się niedaleko dawnych dzielnic rozkoszy. Najpopularniejszym miejscem ich spotkań stał się park Asakusa w Tokio. Tam też mieścił się ówczesny odpowiednik kagemajaya, w postaci dwóch ryokanów (旅館, hotel w stylu japońskim) przeznaczonych dla celów męskiej prostytucji, gdzie swoje usługi świadczyło ponad 50 prostytutek. Okama różnili się jednak w pewnym stopniu od swoich odpowiedników z okresu Edo. Kagema, podobnie jak ich żeńskie odpowiedniki, nie trudnili się prostytucją z własnego wyboru, a byli raczej jako dzieci sprzedawani do domów publicznych przez swoje rodziny. Okama natomiast w latach 20. i 30. XX wieku odznaczyli się jako „mężczyźni, którzy znajdują przyjemność w pasywnych stosunkach seksualnych z mężczyznami”. Przy okazji też stanowiło to dla nich formę zarobku.

4.2. Homoseksualizm w czasach powojennych

Przegrana wojna i druzgocące straty powstałe w jej wyniku wywołały w rozgoryczonych Japończykach poczucie poniżenia. Bywało, że jedynym majątkiem, jakim posiadali, było ich własne ciało, toteż w czasie okupacji amerykańskiej wiele japońskich kobiet oddawało się stacjonującym w kraju amerykańskim żołnierzom, widząc w tym zysk, a czasem nawet jedyną szansę na godne życie. Nie inaczej, choć na mniejszą skalę i o ile warunki na to pozwalały, postępowali japońscy mężczyźni. Często zdarzało się jednak, że byli zmuszani do usług seksualnych przez okupacyjnych żołnierzy. McLelland wspomina o mężczyźnie porwanym przez amerykańskiego oficera, który zgwałcił go w pobliskim hotelu i odprawił z 1000-jenowym banknotem.

Żołnierze wymieniający ze swoimi japońskimi partnerkami czułości na ulicach przyczynili się do rozluźnienia obyczajów, które przed wojną nie pozwalały na epatowanie intymnością i seksualnością w miejscach publicznych. W Japonii nastał niespodziewanie prawdziwy kult cielesności, objawiający się w kulturze kasutori
(粕取り, kiepska jakość), gdzie głównym obiektem zainteresowania stało się ludzkie ciało i szeroko pojęta erotyka. Wolność seksualna stała się „symbolem wyzwolenia”, także od prorodzinnej polityki z czasów wojny, kiedy seks małżeński miał służyć wyłącznie prokreacji, a antykoncepcja i aborcja były zabronione. Kultura kasutori w dużym stopniu odnosiła się do przedwojennego ryōki, wynikającego ze zwykłej ciekawości. Po wojnie ludność znów zaczęła interesować się seksualnymi dewiacjami, co zaowocowało kolejnym napływem erotycznych magazynów traktujących o perwersji. Mimo dość restrykcyjnej polityki w Stanach Zjednoczonych, gdzie dyskusja o praktykach homoseksualnych na tle innym niż kryminologicznym czy medycznym była przedmiotem cenzury, okupanci nie wprowadzili własnych regulacji w Japonii, tak więc zawartość erotycznych materiałów, prezentujących niekiedy bardzo obsceniczne treści, pozostawała nienaruszona. Z homoseksualnymi i transgenderycznymi treściami można było spotkać się w skupiającym się w dużej mierze na tematyce sadomasochistycznej „Kitan kurabu” (奇譚クラブ, „Klub Dziwnych Rozmów”, wyd. 1952–75), „Fūzoku kagaku” (風俗科学, „Nauka o Zwyczajach Seksualnych”, wyd. 1953–55) czy w „Fūzoku kitan” (風俗奇譚, „Dziwne Rozmowy o Zwyczajach Seksualnych”, wyd. 1960–74). Magazyny te miały na celu nie tyle dokształcać w kwestiach seksu, co przede wszystkim dostarczać rozrywki, dzięki dużej zawartości zdjęć i ilustracji pornograficznych. Mimo patologizacji praktyk homoseksualnych w naukowych kręgach, w sensie prawnym nie były one karalne (pod warunkiem, że nie wiązały się z naruszeniem społecznych norm, np. z seksem publicznym czy zakłócaniem porządku publicznego), a homoseksualiści mieli wolność wypowiedzi na łamach wymienionych pism. Otwartość wobec niestandardowych praktyk seksualnych była tym, co wyróżniało powojenną Japonię na tle międzynarodowym. Efekt ten, spotęgowany przez postępującą demokratyzację kraju, wpłynął na to, że w oczach zachodnich homoseksualistów Japonia jawiła się jako miejsce, gdzie mogliby się czuć wolni.

W latach 50. pojawiały się też nowe terminy związane z homoseksualizmem, będące albo zapożyczeniami z języka angielskiego, albo wręcz neologizmami. Męskie prostytutki okama zyskały nowe określenie – danshō (男娼, męska prostytutka), rozpowszechnione przez powieść z 1949 roku pt. Danshō-no mori (男娼の森, „Las męskich prostytutek”). Po wojnie główne miejsce ich spotkań stanowił park Ueno w Tokio, jednak ze względu na wzmożone patrole policyjne, część z nich była zmuszona przenieść się do innych dzielnic. Ponieważ byli najbardziej rzucającymi się w oczy członkami homoseksualnej społeczności, danshō szybko zaczęto stereotypowo postrzegać jako pasywnych gejów. Grupę zupełnie nową, aczkolwiek podobną do danshō, stanowili gei bōi (ゲイボーイ, gay boy), którzy również pojawili się w latach 50. w tokijskich barach, początkowo zwanych danshoku kissaten (男色喫茶店, kawiarnia męskiej erotyki), co szybko zostało zamienione na gei bā (ゲイバー, gay bar), z racji tego, że poprzednia nazwa uważana była za staromodną. Byli młodymi, zniewieściałymi mężczyznami w wieku do 25 lat, jednak w przeciwieństwie do danshō, nie przebierali się całkowicie za kobiety, a stosowali jedynie makijaż i/lub przywdziewali kilka elementów damskiej garderoby. Ich zadaniem było dotrzymywanie towarzystwa klientom (początkowo wyłącznie homoseksualnym), zabawianie ich rozmową i serwowanie im drinków. Wyrażenie gei (ゲイ), mimo że pochodziło od amerykańskiego słowa „gay”, oznaczającego męskiego homoseksualistę, odznaczało się zupełnie innym wydźwiękiem. Było ono bowiem homofonem rodzimego słowa gei (芸), oznaczającego sztukę. Mimo że gei bōi byli homoseksualistami, nie postrzegano ich przez pryzmat orientacji seksualnej, tylko przez uprawianą przez nich sztukę transgenderyzmu, w taki sam sposób, jak niegdyś podziwiano onnagata. Tym sposobem gei bōi stał człowiekiem sztuki, obserwowanie zdolności którego było przedmiotem rozrywki dla klientów gei bā. W końcu bary te zyskały sobie sporą popularność, a ich liczba mnożyła się z roku na rok (prasa donosi, że w 1958 roku liczba ta sięgnęła 60, czyli trzy razy więcej niż w roku poprzednim). Z tego względu pod koniec lat 50. gei bōi zyskali sobie dość ugruntowaną pozycję i zaczęli usługiwać oficjalnie także heteroseksualnym mężczyznom i kobietom. Równocześnie gei bōi stawali się również niehomoseksualni chłopcy, traktując to zajęcie jako pracę dorywczą.

Przez wzgląd na te konotacje wśród japońskich gejów termin gei początkowo nie zyskał dużej popularności, a wręcz był on unikany aż do lat 90., kiedy to ukazała się książka Puraibēto gei raifu (プライベートゲイライフ, „Prywatne życie geja”), na rzecz innego angielskiego zapożyczenia, homosekusharu (ホモセクシャル), w skrócie homo (ホモ). Kojarzony jednoznacznie z homoseksualizmem, dał początek nazwie homo bā, używanej na określenie barów powstałych na początku lat 60. na potrzeby wyłącznie homoseksualnej klienteli. Innym terminem używanym ogólnie wobec homoseksualistów było słowo sodomia (ソドミア). Mimo wszystko homoseksualiści woleli utożsamiać się nie tyle z homoseksualizmem jako ogólnie pojętą identyfikacją seksualną, ale z preferowaną rolą seksualną bądź upodobaniami co do typu partnera. W ten sposób powstała mnogość nowych określeń. Przykładowo, poszukujący starszy kochanków zwali się jibika (耳鼻科), zaś młodszych – chigoka (稚児科), a z kolei ci, którzy preferowali rolę aktywną w stosunku, zwali się tachi (タチ).

___

Pflugfelder. 1999, 292.

Ibid. 286.

McLelland. 2005, 25.

Pflugfelder. 1999, 290.

McLelland. 2005, 25.

Pflugfelder. 1999, 296.

Ibid. 295–299.

Ibid. 298.

Ibid. 301.

Ibid. 318–323.

McLelland. 2005, 61.

Ibid. 59–62.

Ibid. 66–67.

http://intersections.anu.edu.au/issue10/mclelland_review.html.

McLelland. 2005, 73–74.

Ibid. 78–79.

Ibid. 110.

Ibid. 107.

Ibid. 82–83.